Grzegorz Przybylski 1,2 Magdalena Pasińska 3 Aleksandra Gadzińska 1 Ryszard Gołda 4 Małgorzata Bannach 5 Wojciech Jóźwicki 6

Transkrypt

1 Medycyna Pracy 2009;60(1):27 33 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi Grzegorz Przybylski 1,2 Magdalena Pasińska 3 Aleksandra Gadzińska 1 Ryszard Gołda 4 Małgorzata Bannach 5 Wojciech Jóźwicki 6 PRACA ORYGINALNA PALENIE TYTONIU WŚRÓD MŁODYCH CHORYCH NA ASTMĘ OSKRZELOWĄ I OKREŚLENIE ZACHOWAŃ DOTYCZĄCYCH PALENIA W NAJBLIŻSZYM ŚRODOWISKU CHOREGO TOBACCO SMOKING AMONG YOUNG PATIENTS WITH BRONCHIAL ASTHMA AND DETERMINATION OF SMOKING-RELATED BEHAVIOR IN THE PATIENT S CLOSEST ENVIRONMENT 1 Katedra i Klinika Chorób Płuc, Nowotworów i Gruźlicy 2 Poradnia Alergologiczna, Świecie 3 Katedra i Zakład Genetyki Klinicznej 4 Katedra i Zakład Immunologii 5 Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii, Bydgoszcz 6 Zakład Patologii Nowotworów i Patomorfologii Streszczenie Wstęp: Negatywny wpływ dymu tytoniowego na przebieg astmy oskrzelowej jest złożony i obejmuje bezpośrednie toksyczne działanie na nabłonek dróg oddechowych. Ocenia się, że w krajach rozwiniętych około 25% dorosłych chorych na astmę jest palaczami tytoniu. Wiedza o skali nałogu, określenie przyczyn palenia przez chorych oraz zachowania dotyczące palenia w najbliższym środowisku mogą przyczynić się do zoptymalizowania skutecznych działań prozdrowotnych. Cel pracy: Analiza zjawiska palenia tytoniu wśród chorych na alergię układu oddechowego. Materiał i metoda: Analizie poddano 371 chorych z rozpoznaną astmą oskrzelową (wywiad, badanie przedmiotowe, dodatnie testy alergiczne, częściowo potwierdzone przeciwciałami IgE-swoistymi). Chorzy byli pacjentami poradni alergologicznej w Świeciu. Analizy dokonano podczas wizyty lekarskiej po ustaleniu rozpoznania poprzez wypełnienie ankiety. Badani (136 mężczyzn i 235 kobiet) byli w wieku od 18 do 30 lat. Wyniki: Tytoń paliły 92 osoby (63 mężczyzn i 29 kobiet), przy czym palenie miało różne nasilenie: od sporadycznego do codziennego. W analizie wielowariantowej najczęstszym powodem rozpoczęcia palenia było bycie wśród przyjaciół, przyjemność z palenia i odprężenie (takie dane podało odpowiednio: 44, 40 i 33 chorych). Na to samo jako przyczyny obecnego palenia wskazywali sami chorzy (bycie wśród przyjaciół 59,8%, akceptacja grupy 43,5%, przyjemność z palenia 34,8%). Zachowanie otaczającego środowiska miało wpływ w większości na palaczy z astmą 80% podało palenie obecne, a 88% w wywiadzie, podczas gdy na niepalących odpowiednio: 47% i 34%. Wnioski: Młodzi chorzy na astmę oskrzelową są grupą, która mimo oczywistego czynnika ryzyka, jakim jest palenie, niestety ciągle jeszcze ulega temu nałogowi. Med. Pr. 2009;60(1):27 33 Słowa kluczowe: astma, alergia, palenie tytoniu, palenie środowiskowe Abstract Background: The negative influence of tobacco smoke on the course of bronchial asthma is complex and includes direct toxic effects on the epithelium of the respiratory tract. It is estimated that in developed countries, approximately 25 percent of adult asthmatics are tobacco smokers. Knowledge of the scale of the habit, may considerably contribute to the optimization of effective pro-health activity. The aim of this study was to analyze the occurrence of tobacco smoking among patients with the respiratory system disease. Material and Methods: The study group comprised 371 patients (136 men and 235 women, aged 18 30) with diagnosed bronchial asthma and treated in the Allergy Outpatient Clinic in Świecie, Poland. They were subjected to an analysis aimed at determining the reasons for tobacco smoking and smoking-related behavior in the patient s closest environment. Results: In the examined group, there were 92 tobacco smokers (63 men and 29 women). The multi-variant analysis showed that hanging around smoking friends, the pleasure of smoking and experienced relaxation were the most frequent motivation for taking up smoking. Similar reasons, hanging around smoking friends, group acceptance, and pleasure of smoking, were reported by 59.8%, 43.5%, and 43.5% of patients, respectively. The behavior of people in the closest environment influenced the majority of smokers with asthma; 80% of patients reported current smoking and 88% of patients in medical history. The proportion of non-smokers was 47 and 34%, respectively. Conclusion: To sum up, it should be stated that despite of the fact that smoking is a documented risk factor, young patients with bronchial asthma are still subjected to this habit. Med Pr. 2009;60(1):27 33 Key words: asthma, allergy, smoking, environmental tobacco smoke Adres autorów: Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy, Katedra i Klinika Chorób Płuc, Nowotworów i Gruźlicy, Seminaryjna 1, Bydgoszcz, gprzybylski@cm.umk.pl Nadesłano: 5 stycznia 2009 Zatwierdzono: 26 stycznia 2009

2 28 G. Przybylski i wsp. Nr 1 WSTĘP Dym tytoniowy jest najczęstszym czynnikiem środowiskowym szkodliwie działającym na układ oddechowy. Negatywny wpływ dymu tytoniowego na przebieg astmy jest złożony i obejmuje bezpośrednie toksyczne działanie na nabłonek dróg oddechowych, aktywację komórek zapalnych w drogach oddechowych, pogorszenie przebiegu astmy, oporność na kortykosteroidy i wzrost liczby zaostrzeń astmy wymagających hospitalizacji. Mechanizm mniejszej odpowiedzi na kortykosteroidy u palaczy chorujących na astmę nie został jeszcze wyjaśniony, ale może być związany z z alternatywną drogą zapalną dla danego fenotypu, zmianie stosunku receptora kortykosteroidowego alfa do beta i zmniejszonej aktywności deacylazy histonowej (1). W wielu krajach obserwuje się, że odsetek dorosłych chorych na astmę, którzy palą tytoń wynosi 20 30%. Wiek dojrzewania jest czasem, kiedy młodzi ludzie są szczególnie podatni na liczne ryzykowne zachowania dotyczące zdrowia, głównie palenie. W Stanach Zjednoczonych papierosy pali około 4 miliony dzieci poniżej 18 lat i każdego dnia rozpoczyna ten nałóg prawie 6000 młodych osób (2). Astma jest jedną z najczęstszych schorzeń przewlekłych w Stanach Zjednoczonych, szczególnie u dzieci i młodzieży. Palenie jako czynnik wywołujący astmę oskrzelową pozostaje wciąż dyskusyjny. Nałóg ten może modyfikować stan zapalny związany z astmą, chociaż jest niewiele danych dotyczących wpływu aktywnego palenia tytoniu na stan patologii dróg oddechowych w astmie (3). Mało jest też prac dotyczących wpływu palenia u chorych na astmę oskrzelową. Autorzy niektórych doniesień wskazują jednak, że objawy takie, jak kaszel czy flegma u palących astmatyków pojawiają się znamiennie statystycznie częściej niż u niepalących, a narastająca liczba tych objawów wiąże się wraz ze wzrastającą liczbą wypalanych papierosów (4). Mimo szkodliwych efektów palenia tytoniu u młodych osób z astmą, bardzo duża ich liczba zaczyna palenie już w wieku dojrzewania. Wiedza o skali nałogu, określenie przyczyn palenia przez chorych oraz zachowania dotyczące palenia w najbliższym środowisku mogą przyczynić się do zoptymalizowania skutecznych działań prozdrowotnych. Celem tej pracy była więc analiza występowania palenia tytoniu wśród młodych chorych na alergię układu oddechowego oraz określenia przyczyn palenia i dotyczących go zachowań w najbliższym środowisku chorego. MATERIAŁ I METODY Analizą (wywiad, badanie lekarskie, dodatnie testy alergiczne, częściowo potwierdzone przeciwciałami IgEswoistymi) objęto 371 chorych na astmę oskrzelową diagnozowanych i leczonych w poradni alergologicznej w Świeciu i Bydgoszczy od stycznia 2007 do czerwca Grupę tę stanowiły osoby powyżej 18. roku i nieprzekraczające 30. roku życia. W grupie tej było 136 (37%) osób płci męskiej i 235 (63%) płci żeńskiej (ryc. 1 i 2). Ryc. 1. Rozkład chorych wg płci. Fig. 1. The distribution of patients by gender. Ryc. 2. Analiza palenia w badanej grupie. Fig. 2. The analysis of smoking in the study group. Dane na temat palenia tytoniu zebrano na podstawie wywiadu dokonanego podczas wizyt w poradni oraz dobrowolnie wypełnionej ankiety. Analizę statystyczną przeprowadzono za pomocą nieparametrycznego testu χ2. Przez cały okres obserwacji podczas rutynowych wizyt lekarskich prowadzono edukację antynikotynową. WYNIKI W grupie 371 młodych chorych na astmę oskrzelową 92 osoby (25%) paliły tytoń, a 280 osób (75%) ten nałóg nie dotyczył. Wśród palących było 63 mężczyzn (46,3%)

3 Nr 1 Palenie tytoniu wśród młodych chorych na astmę 29 i 29 kobiet (12,3%) (tab. 1). Najwięcej palaczy wśród mężczyzn znalazło się w grupie wiekowej lat, co stanowi ponad 50% ogółu palących mężczyzn, zaś co 2. niepalący mężczyzna był w grupie poniżej 20. roku życia (tab. 2). Wśród kobiet najwięcej palaczek było w grupie chorych do 20. roku życia, podobnie jak zdecydowana większość chorych na alergię kobiet niepalących (tab. 3). Tabela 1. Analiza palenia wśród badanej grupy Table 1. The analysis of smoking in the studied group Badana grupa Analized group Mężczyźni Men Kobiety Women Palący / Smoking 63 46, ,3 Niepalący / Non smoking 73 53, ,7 Razem / Total , ,0 Analiza częstotliwości palenia wykazała, że ponad połowa mężczyzn pali częściej niż 1 raz w tygodniu, a prawie 40% kobiet pali codziennie. Wartości te są statystycznie znamienne (p < 0,05) (tab. 4). Najwięcej chorych rozpoczynało palenie w wieku lat (51,1%), nieco mniej (33,7%) między rokiem życia (ryc. 3). W analizie wielowariantowej najczęstszym motywem rozpoczęcia palenia było bycie wśród przyjaciół, przyjemność z palenia i odprężenie takie dane podało odpowiednio: 44, 40 i 33 chorych (ryc. 4). Podobne przyczyny wskazywali badani pytani o motywy obecnego palenia, przy czym najczęściej podawano bycie wśród przyjaciół (59,8%), akceptację grupy (43,5%) oraz przyjemność z palenia (34,8%) (ryc. 5). W wyniku analizy palenia tytoniu w środowisku chorego należy stwierdzić, że obecne bierne palenie podaje 80,4% palaczy chorych na astmę, a w przeszłości Tabela 2. Analiza palenia wśród mężczyzn Table 2. The analysis of smoking in men Grupy wiekowe [w latach] Age groups [years] Palacze Smoking Niepalący Non smoking , , , , , ,5 Razem / Total , ,0 Tabela 3. Analiza palenia wśród kobiet Table 3. The analysis of smoking in women Grupy wiekowe [w latach] Age groups [years] Palacze Smoking Niepalący Non smoking , , , , , ,8 Razem / Total , ,0 Ryc. 3. Wiek, w którym chory zaczął palenie papierosów. Fig. 3. Age at smoking initiation. Tabela 4. Częstotliwość palenia tytoniu Table 4. The frequency of tobacco smoking Częstotliwość palenia Smoking frequence Mężczyźni Men Kobiety Women Sporadycznie / Rarely 6 9,5 4 13,8 Raz w tygodniu / Once 15 23,8 7 24,1 a week Więcej niż 1 w tygodniu / 33 52,4 7 24,1 More than once a week Codziennie / Everyday 9 14, ,9 Razem / Total , ,0 Ryc. 4. Powody rozpoczęcia palenia. Fig. 4. The motivation to begin smoking.

4 30 G. Przybylski i wsp. Nr 1 Ryc. 5. Powody obecnego palenia. Fig. 5. The motives for current smoking. Tabela 5. Palenie w środowisku badanej grupy chorych Table 5. Smoking in the study group environment Palenie w środowisku chorego Smoking in the patients environment Palacze Smoking Niepalący Non Smoking Obecnie / Present 74 80, ,8 W przeszłości / In the past 81 88, ,6 Razem / Total , ,0 Ryc. 7. Analiza palenia środowiskowego w przeszłości. Fig. 7. The analysis of the environmental smoking in the past. dotyczyło ono aż 88% (tab. 5). Obecnie w większości przypadków (aż 84,5%) osoby z najbliższego otoczenia palących badanych palą zarówno w domu, jak i poza nim (ryc. 6). Jedynie 15,5% osób z otoczenia palących chorych pali tylko poza domem, podczas gdy w przypadku niepalących chorych dotyczy to aż 74,5% przypadków. Jeszcze bardziej przekonujące dane podano o paleniu w środowisku chorych w przeszłości, ponieważ u palących astmatyków paliło w domu i poza nim 86,4% bliskich, podczas gdy u niepalących chorych miało to miejsce w przypadku 27,3% (ryc. 7). Palenie tylko poza domem dotyczyło głównie środowiska chorych niepalących 72,7% (na poziomie istotności p < 0,05). Ryc. 6. Analiza palenia środowiskowego obecnie. Fig. 6. The analysis of the environmental smoking at present. OMÓWIENIE Dym tytoniowy należy do najczęstszych i najgroźniejszych czynników środowiskowych mających szkodliwy wpływ na układ oddechowy. W jego skład wchodzą różne aerozole i gazy, których łączna liczba przekracza Powoduje on uszkodzenie dróg oddechowych, działając bezpośrednio na nabłonek oskrzeli, poprzez wyzwolenie stresu oksydacyjnego, aktywację komórek zapalnych, wzrost przepuszczalności nabłonka dróg oddechowych, upośledzenie mechanizmów naprawczych i wpływ na apoptozę (5,6).

5 Nr 1 Palenie tytoniu wśród młodych chorych na astmę 31 Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) oszacowała, że na całym świecie jest około 1,25 miliarda palaczy, przy czym w przybliżeniu dwie trzecie z nich żyje w rozwijających się krajach. W wielu krajach rozwiniętych papierosy pali co najmniej jeden na czterech dorosłych (3). Dla przykładu w Stanach Zjednoczonych dotyczy to 26% mężczyzn i 21% kobiet, a w Wielkiej Brytanii odpowiednio: 27% i 25% (7,8). Całkowity procent palaczy jest różny w krajach europejskich, np. w Niemczech wynosi 38%, we Francji 30%, we Włoszech 29%, a w Szwecji 18%. Palenie tytoniu częściej występuje w krajach o niższym dochodzie i wśród młodych dorosłych, szczególnie kobiet (8). Jest to olbrzymi problem społeczny również w Polsce. Około 10 milionów Polaków pali regularnie 20 sztuk papierosów dziennie. Nałóg ten dotyka aż 47% mężczyzn i 23% kobiet (9). Niewiele jest informacji o natężeniu palenia wśród dorosłych astmatyków, jednak wydaje się, że palenie w tej grupie jest podobne jak w populacji ogólnej. Aktualnie w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii procent chorych na astmę oskrzelową, którzy palą tytoń, sięga 17 35% (4,10,11), podobnie jak w innych krajach 20 35% (12). We Francji regularni palacze między 14. a 18. rokiem życia to 7 37% chłopców i 6 34% dziewcząt (13). W badaniach Zbikowskiego i wsp. procent palących zdrowych nastolatków w Stanach Zjednoczonych był bliski 20% i nie odbiegał w istotny sposób od częstości palenia wśród rówieśników chorujących na astmę. Były to dane podobne do przytoczonych przez Brook, Shiloh i Forero i wsp. (14,15,16). Wcześniejsze ich badania pokazały też, że częstotliwość palenia wśród młodych dorosłych z astmą jest podobne lub nawet wyższe niż tempo wśród młodych bez astmy (15,16). Ponieważ powyżej przytoczone badania w znaczącej części dotyczyły nastolatków, co mogło wpłynąć na zaniżenie wyników, nasze dane mogą być bardziej wiarygodne. W analizowanej przez nas grupie przeważająca liczba palaczy była w wieku lat, paliło 25% chorych, głównie mężczyzn. Wśród palących kobiet z astmą najwięcej było osób poniżej 20. roku życia. Podały w dużym procencie codzienne palenie. Szczególnie też należy tu zwrócić uwagę na inne badania, w których wykazano, że kobiety angażujące się w ryzykowne zachowania zdrowotne we wczesnym wieku mogą być bardziej narażone na zachorowania niż mężczyźni (17). Sugeruje się też, że u kobiet w wyniku palenia tytoniu może wystąpić większe niż u mężczyzn ryzyko rozwoju schorzeń oddechowych i zwiększona podatność rozwoju raka płuca w latach późniejszych, z powodu ekspozycji dróg oddechowych na dym tytoniowy w okresie młodości (18). Płeć może być określonym czynnikiem rozwoju astmy (19). W kilku europejskich krajach stwierdza się nawet przewagę palenia wśród dziewcząt i młodych kobiet (20,21). To powinno niepokoić wszystkich organizatorów zdrowia publicznego. Różne fenotypy astmy mogą mieć źródło w początku palenia tytoniu, stwierdzono bowiem, że astma, która rozwinęła się przed rozpoczęciem palenia była związana z atopią, podczas gdy astma, która rozwinęła się po rozpoczęciu palenia z niższym wskaźnikiem FEV 1 (22). Ponadto palący papierosy astmatycy wymagają częstszych wizyt kontrolnych, częściej muszą zażyć lek ratunkowy, a jakość ich życia jest gorsza w porównaniu do nigdy niepalących. Także średni spadek FEV 1 jest szybszy u astmatyków palących w porównaniu z niepalącymi (23). Przeprowadzona przez nas analiza pokazała, że czynnikiem inicjującym palenie papierosów o największym znaczeniu było bycie wśród przyjaciół, którzy palili. Był to nie tylko czynnik powodujący, że chorzy decydowali się na rozpoczęcie palenia, ale także że palili nadal. Również Zbikowski i wsp. udowodnili, że młodzi często pierwszy papieros wypalają pod wpływem przyjaciół i więź z rówieśnikami przedkładają nad korzystanie z wiedzy o szkodliwości palenia (14). Młodzi mogą palić, by poprawić swój wizerunek, pasować do rówieśników lub uczestniczyć w rytuałach wieku dojrzewania. Młodzi chorzy na astmę mogą czuć się napiętnowani z powodu większej uwagi ukierunkowanej na ich stan zdrowia, zażywania leków (także w miejscach publicznych), ograniczenia aktywności, a także częstych nieobecności w szkole czy na zajęciach wychowania fizycznego, co wpływa na ich kontakt z rówieśnikami. Podane społeczne konsekwencje choroby u młodych ludzi z astmą powodują dodatkową chęć, by nie różnić się od rówieśników. Badania Hublet pokazują, że międzynarodowe uzgodnienia dotyczące postępowania z młodymi chorymi na astmę, którzy palą papierosy, niestety zawodzą. Nasuwa się kilka wniosków dotyczących powodów rozdźwięku między teorią a praktyką (24). Z jednej strony, pacjenci nie stosują się do zaleceń lekarskich, ponieważ przy tak nowoczesnej terapii często brak symptomów choroby utwierdza ich w przekonaniu, że palenie nie zwiększa natężenia choroby. Ponadto często młodzi chorzy mogą chcieć normalnie żyć,

6 32 G. Przybylski i wsp. Nr 1 PIŚMIENNICTWO 1. Thomson N.C., Spears M.: The influence of smoking on the treatment response in patients with asthma. Curr. Opin. Allergy Clin. Immunol. 2005;5(1): Centers for Disease Control and Prevention: Tobacco use among high school students United States, MMWR Morb. Mortal. Wkly Rep. 1998;47(12): Thomson N.C., Chaudhuri R., Livingston E.: Asthma and cigarette smoking. Eur. Respir. J. 2004;24: Althuis M.D., Sexton M., Prybylski D.: Cigarette smoking and asthma symptom severity among adult asthmatics. J. Asthma 1999;36: Hans-Wytrychowska A., Wytrychowski K., Żórawska J., Steciwko A.: Palenie tytoniu w grupie pacjentów chorujących na astmę oskrzelową. Fam. Med. Prim. Care Rev. 2006;8(3): Van der Vaart H., Postma D.S., Timens W., ten Hacken N.H.: Acute effects of cigarette smoke on inflammation and oxidative stress: a review. Thorax 2004;59(8): Centers for Disease Control and Prevention: State-specific prevalence of current cigarette smoking among adults: United States, MMWR Morb. Mortal Wkly Rep. 2004;52: UK Government. Living in Britain: results from the 2002 General Household Survey, Office for National Statistics. Adres: 9. Piekoszewski W., Florek E.: Tytoń w liczbach na początku nowego stulecia. Przegl. Lek. 2006;63,10: Silverman R.A., Boudreaux E.D., Woodruff P.G., Clark S., Camargo C.A. Jr: Cigarette smoking among asthmatic adults presenting to 64 emergency departments. Chest 2003;123: Apostol G.G., Jacobs D.R. Jr, Tsai A.W., Crow R.S., Williams O.D., Townsend M.C. i wsp.: Early life factors contribute to the decrease in lung function between ages 18 and 40. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 2002;166: Bellido Casado J.: Asthma and Smoking: an Unfortunate Combination. Arch. Bronconeumol. 2007;43: Kalaboka S., Piau J.P., King G., Moreau D., Choquet M., Annesi-Maesano I.: Sex and gender differences in tobacco smoking among adolescents in French secondary schools. Monaldi Arch. Chest Dis. 2008;69(3): Zbikowski S.M., Robert C., Klesges R.C., Leslie A., Robinson L.A., Catherine M. i wsp.: Risk factors for smoa palenie może być postrzegane jako część tej normalności (25). Badania pokazują, że dla młodych ludzi zalety palenia są ważniejsze niż zagrożenie zaostrzeniem stanu chorobowego i wynikające z tego konsekwencje zdrowotne. Z drugiej strony, lekarze nie zawsze postępują zgodnie z wytycznymi. Często nie dość konsekwentnie nakłaniają chorych do zaprzestania palenia. W literaturze dotyczącej tego zagadnienia zostało zidentyfikowanych kilka barier, włącznie z obawą przed brakiem sukcesu, wiary w siebie, samoskuteczności oraz brakiem wiedzy i czasu (26). W naszym badaniu ustalono, że zdecydowana większość palących chorych z astmą wywodzi się ze środowiska (dom i praca), w którym powszechnie się pali. W ich otoczeniu (rodzice, rodzeństwo i małżonkowie, współpracownicy) palenie środowiskowe wynosi nawet 80%, podczas gdy u niepalących chorych stanowi ono ok. 50%. Z wielu wypowiedzi badanych przez nas palaczy z astmą wynikało, że palacze mieli w swoich zakładach pracy niemalże profity w postaci np. ponadregulaminowych przerw. Inne badania ujawniły również duży procent palenia w środowisku domowym (32%), co było porównywalne z badaniami przytoczonymi przez Biener (27). Narażenie młodych osób z astmą na bierne palenie środowiskowe nie tylko może zaostrzyć objawy choroby, ale może również zachęcać do palenia palenie przez rodziców może być bowiem interpretowane przez młodzież jako akceptowanie tego rodzaju nałogu. Kluczową rolę stanowi zatem wczesna identyfikacja problemu, co przede wszystkim dotyczy młodzieży, ponieważ statystyki dowodzą, że największy odsetek palaczy jest właśnie wśród ludzi młodych (5). Systematyczna, wczesna edukacja mająca na celu zapobieganie sięgnięciu po pierwszego papierosa przez młodego człowieka chorego na astmę powinna być jednak skierowana zarówno do młodzieży, jak i rodziców. Uświadamianiu chorym na astmę zagrożeń zdrowotnych związanych z paleniem tytoniu musi towarzyszyć podjęcie niezbędnych kroków w polityce zdrowotnej państwa. Problem palenia tytoniu przez pacjenta z astmą powinien być poruszony w czasie każdej wizyty lekarskiej. Moda na niepalenie i stałe akcje antynikotynowe powinny odnieść tak pożądany skutek, jakim jest zaprzestanie palenia. Niestety, podsumowując, należy stwierdzić, że młodzi chorzy na astmę oskrzelową są grupą, która pomimo oczywistego czynnika ryzyka, jakim jest palenie tytoniu, w której ten nałóg jest ciągle jeszcze obecny. WNIOSKI 1. Palenie tytoniu mimo szkodliwości jest nadal częste wśród młodych chorych na alergię układu oddechowego. 2. Najważniejszym czynnikiem inicjującym palenie było bycie wśród przyjaciół. 3. Większość palących chorych wywodzi się ze środowisk osób palących obecnie lub w przeszłości.

7 Nr 1 Palenie tytoniu wśród młodych chorych na astmę 33 king among adolescents with asthma. J. Adolesc. Health 2002;30(4): Brook U., Shiloh S.: Attitudes of asthmatic and nonasthmatic adolescents toward cigarettes and smoking. Clin. Pediatr. 1993;32: Forero R., Bauman A., Young L., Larkin P.: Asthma prevalence and management in Australian adolescents Results from three community surveys. J. Adolesc. Health 1992;13: Nolen-Hoeksema S., Hilt L.: Possible contributors to thegender differences in alcohol use and problems. J. Gen. Psychol. 2006;133: Han M.K., Postma D., Mannino D.M., Giardino N.D., Buist S., Curtis J.L. i wsp.: Gender and COPD: Why it Matters. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 2007;176: Melgert B.N., Ray A., Hylkema M.N., Timens W., Postma D.S.: Are there reasons why adult asthma is more common in females? Curr. Allergy Asthma Rep. 2007;7: Hublet A., de Bacquer D., Valimaa R., Godeau E., Schmid H., Rahav G. i wsp.: Smoking trends among adolescents from 1990 to 2002 in ten European countries and Canada. BMC Public Health 2006;6: Rogacheva A., Laatikainen T., Patja K., Paavola M., Tossavainen K., Vartiainen E.: Smoking and related factors of the social environment among adolescents in the Republic of Karelia, Russia in 1995 and Eur. J. Public Health 2008;18(6): Raherison C., Baldi I., Tunon de Lara J., Taytard A., Annesi-Maesano I.: Asthma phenotypes according to the timing of smoking onset in young adults. Int. J. Tsnuberc. Lung Dis. 2003;7: Panaszek B.: Wpływ palenia tytoniu na przebieg naturalny astmy oskrzelowej znany problem, nowe wyzwanie diagnostyczne i terapeutyczne. Fam. Med. Prim. Care Rev. 2005;7(2): Hublet A., de Bacquer D., Boyce W., Godeau E., Schmid H., Vereecken C. i wsp.: Smoking in young people with asthma. J. Public Health 2007;29(4): Steven K., Marsden W., Neville R.G., Hoskins G., Sullivan F.M., Drummond N.: Do the British guidelines for asthma management facilitate concordance? Health Expect 2004;7: Taylor D.M., Auble T.E., Calhoun W.J., Mosesso V.N. Jr: Current outpatient management of asthma shows poor compliance with international consensus guidelines. Chest 1999;116: Biener L., Cullen D., Di Z.X.: Household smoking restrictions and adolescents exposure to environmental tobacco smoke. Prev. Med. 1997;26: