SPOŁECZNOŚĆ ORMIAŃSKA W POLSCE POLITYKA MIGRACYJNA ARMENII RAPORT

Transkrypt

1 WYDZIAŁ ANALIZ MIGRACYJNYCH DEPARTAMENT POLITYKI MIGRACYJNEJ MINISTERSTWO SPRAW WEWNĘTRZNYCH I ADMINISTRACJI SPOŁECZNOŚĆ ORMIAŃSKA W POLSCE POLITYKA MIGRACYJNA ARMENII RAPORT WARSZAWA, SIERPIEŃ 2009

2 SPIS TREŚCI WSTĘP... 7 CZĘŚĆ I REPUBLIKA ARMENII SYTUACJA POLITYCZNA W KRAJU... 9 A. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNO-POLITYCZNY... 9 B. USTRÓJ POLITYCZNY... 9 C. SYTUACJA WEWNĘTRZNA D. GÓRSKI KARABACH E. OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA W ARMENII STOSUNKI ZEWNĘTRZNE ARMENII A. POLITYKA ZAGRANICZNA ARMENII B. CZŁONKOSTWO W UGRUPOWANIACH I ORGANIZACJACH MIĘDZYNARODOWYCH ARMENIA A POLSKA A. STOSUNKI POLSKO-ORMIAŃSKIE B. FORMY WSPÓŁPRACY DWUSTRONNEJ C. POLONIA W ARMENII SYTUACJA GOSPODARCZA I SPOŁECZNA A. WSKAŹNIKI MAKROEKONOMICZNE B. WARUNKI ŻYCIA C. PRZESTĘPCZOŚĆ D. HANDEL LUDŹMI STRUKTURA DEMOGRAFICZNA A. STRUKTURA LUDNOŚCI B. ROZMIESZCZENIE TERYTORIALNE LUDNOŚCI I STOPIEŃ URBANIZACJI KRAJU C. EDUKACJA D. MNIEJSZOŚCI ETNICZNE STRUKTURA KULTUROWA I RELIGIJNA A. TYP RODZINY B. JĘZYK C. RELIGIA D. ZWYCZAJE CZĘŚĆ II POLITYKA MIGRACYJNA REPUBLIKI ARMENII STRUKTURY MIGRACYJNE A. INSTYTUCJE PAŃSTWOWE B. ŚRODOWISKA NAUKOWE PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA POLITYKI MIGRACYJNEJ PAŃSTWA A. POLITYKA ARMENII WOBEC EMIGRANTÓW B. POLITYKA ARMENII WOBEC IMIGRANTÓW C. POLITYKA ARMENII WOBEC MNIEJSZOŚCI ETNICZNYCH CZĘŚĆ III SPOŁECZNOŚĆ ORMIAŃSKA W POLSCE POLSKA JAKO KIERUNEK MIGRACJI PODSTAWY PRAWNE WJAZDU I POBYTU CUDZOZIEMCÓW W POLSCE A. WJAZD ORAZ LEGALIZOWANIE POBYTU CZASOWEGO CUDZOZIEMCÓW W POLSCE B. LEGALIZOWANIE POBYTU STAŁEGO CUDZOZIEMCÓW W POLSCE NADANIE POLSKIEGO OBYWATELSTWA OCHRONA CUDZOZIEMCÓW W POLSCE WYDALENIE, ZOBOWIĄZANIE DO OPUSZCZENIA TERYTORIUM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ, ZGODA NA POBYT TOLEROWANY PRZYSZŁOŚĆ UMOWY O READMISJI Z ARMENIĄ FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU ORAZ PRZESTĘPCZOŚĆ OBYWATELI ARMENII PRZEBYWAJĄCYCH NA TERYTORIUM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ99 A. USIŁOWANIE LUB DOKONANIE PRZEKROCZENIA GRANICY WBREW PRZEPISOM

3 B. FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU NA TERYTORIUM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ PRZEZ OBYWATELI ARMENII ORAZ PRZYCZYNY NEGATYWNYCH DECYZJI W TYM PRZEDMIOCIE C. PRZESTĘPCZOŚĆ I WYKROCZENIA POPEŁNIANE PRZEZ OBYWATELI ARMENII PRZEBYWAJĄCYCH NA TERYTORIUM RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ D. HANDEL LUDŹMI DZIAŁALNOŚĆ GOSPODARCZA OBYWATELI ARMENII W POLSCE A. STRUKTURA ZATRUDNIENIA OBYWATELI ARMENII NA POLSKIM RYNKU PRACY B. NADZÓR I KONTROLA ORGANÓW PAŃSTWOWYCH PROCESY INTEGRACYJNE SPOŁECZNOŚCI ORMIAŃSKIEJ W POLSCE A. PROBLEMY TERMINOLOGICZNE I DEFINICYJNE B. WSKAŹNIKI INTEGRACJI C. POLITYKA INTEGRACYJNA D. KONTEKSTY INTEGRACJI ORMIAN W POLSCE E. DYNAMIKA PROFILU MIGRANTÓW I ICH STRATEGII MIGRACYJNYCH F. KONTEKST KRAJU I SPOŁECZEŃSTWA PRZYJMUJĄCEGO G. POLACY O ORMIANACH H. ORMIANIE W POLSCE W ŚWIETLE WSKAŹNIKÓW INTEGRACJI CZĘŚĆ IV PODSUMOWANIE, UWAGI KOŃCOWE I WNIOSKI BIBLIOGRAFIA AKTY PRAWNE ARTYKUŁY OPRACOWANIA MONOGRAFIE STRONY INTERNETOWE ZAŁĄCZNIKI DO CZĘŚCI I DO CZĘŚCI III

4 SPIS WYKRESÓW WYKRES 1. OBROTY HANDLOWE MIĘDZY POLSKĄ A ARMENIĄ W LATACH (W MLN USD) WYKRES 2. PIRAMIDA WIEKU POPULACJI ARMENII W 2007 ROKU WYKRES 3. LICZBA URODZEŃ I ZGONÓW ODNOTOWANYCH W ARMENII W LATACH ORAZ LICZBA ZAWARTYCH WE WSKAZANYM OKRESIE MAŁŻEŃSTW I PRZEPROWADZONYCH ROZWODÓW WYKRES 4. PRZEPŁYWY EMIGRACYJNE W ARMENII W LATACH (OBLICZANE NA PODSTAWIE INFORMACJI MELDUNKOWYCH) WYKRES 5. WIELKOŚĆ TRANSFERÓW PIENIĘŻNYCH DO ARMENII (W MLN USD) W LATACH WYKRES 6. PRZEPŁYWY IMIGRACYJNE W ARMENII W LATACH (OBLICZANE NA PODSTAWIE DANYCH DOSTARCZANYCH PRZEZ ODDZIAŁY WIZ I REJESTRACJI CUDZOZIEMCÓW) WYKRES 7. MIGRACJE NETTO W ARMENII W LATACH WYKRES 8. LICZBA OBYWATELI ARMENII NA TLE OGÓLNEJ LICZBY CUDZOZIEMCÓW MAJĄCYCH ZALEGALIZOWANY POBYT NA TERYTORIUM RP W RAMACH PRZEPISÓW ABOLICYJNYCH ORAZ WAŻNE KARTY POBYTU W POLSCE WYKRES 9. NAPŁYW DO POLSKI PRZEDSTAWICIELI DZIESIĘCIU NAJLICZNIEJSZYCH NARODOWOŚCI OBCOKRAJOWCÓW JAKO % OGÓLNEJ LICZBY CUDZOZIEMCÓW W LATACH I WYKRES 10. LICZBA OBYWATELI ARMENII ZAREJESTROWANYCH W ZBIORZE PESEL W PODZIALE NA WOJEWÓDZTWO W 2007 ROKU WYKRES 11. LICZBA OBYWATELI ARMENII, KTÓRZY LEGALNIE WJECHALI NA TERYTORIUM RP W LATACH WYKRES 12. LICZBA ODMÓW WJAZDU NA TERYTORIUM RP WYDANYCH WOBEC OBYWATELI ARMENII PRZEZ KGSG W LATACH WYKRES 13. LICZBA WIZ WYDANYCH W LATACH PRZEZ POLSKIE URZĘDY KONSULARNE W ARMENII WYKRES 14. OBYWATELE ARMENII, KTÓRZY UBIEGALI SIĘ U WOJEWODÓW O WYDANIE WIZY W TRYBIE ART. 33 W LATACH WYKRES 15. ZAPROSZENIA WYSTAWIONE OBYWATELOM ARMENII W LATACH (WG KATEGORII ZAPRASZAJĄCYCH) WYKRES 16. LICZBA OBYWATELI ARMENII, KTÓRZY UBIEGALI SIĘ O ZEZWOLENIE NA ZAMIESZKANIE NA CZAS OZNACZONY W LATACH WYKRES 17. OBYWATELE ARMENII, KTÓRZY OTRZYMALI ZEZWOLENIE NA ZAMIESZKANIE NA CZAS OZNACZONY W LATACH WYKRES 18. LICZBA OBYWATELI ARMENII W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE DECYZJE W I INSTANCJI W SPRAWIE O ZEZWOLENIE NA POBYT OBYWATELA UE W LATACH ORAZ KARTĘ POBYTU CZŁONKA RODZINY OBYWATELA UE W 2007 I 2008 ROKU WYKRES 19. LICZBA WYDANYCH PRZEZ WOJEWODÓW DECYZJI I POSTANOWIEŃ W STOSUNKU DO CUDZOZIEMCÓW, KTÓRZY ZŁOŻYLI WNIOSKI O UDZIELENIE ZEZWOLENIA NA ZAMIESZKANIE NA CZAS OZNACZONY W TRYBIE ART.154 UST.1 USTAWY Z DNIA 13 CZERWCA 2003 R. O CUDZOZIEMCACH WYKRES 20. LICZBA ZŁOŻONYCH WNIOSKÓW O UDZIELENIE ZEZWOLENIA NA ZAMIESZKANIE NA CZAS OZNACZONY W TRYBIE ART.18 USTAWY Z DNIA 24 MAJA 2007 ROKU PRZEZ 10 NAJLICZNIEJ REPREZENTOWANYCH OBYWATELSTW WYKRES 21. LICZBA OBYWATELI ARMENII, KTÓRZY UBIEGALI SIĘ O ZEZWOLENIE NA OSIEDLENIE W LATACH WYKRES 22. LICZBA OBYWATELI ARMENII, W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE DECYZJE W I INSTANCJI W SPRAWIE O ZEZWOLENIE NA OSIEDLENIE SIĘ W LATACH WYKRES 23. LICZBA OBYWATELI PAŃSTW NAJLICZNIEJ WNIOSKUJĄCYCH O WYDANIE ZEZWOLENIA NA POBYT REZYDENTA DŁUGOTERMINOWEGO WE W 2008 ROKU WYKRES 24. LICZBA CUDZOZIEMCÓW KTÓRYM NA PODSTAWIE ART. 8 USTAWY O OBYWATELSTWIE POLSKIM PREZYDENT RP NADAŁ OBYWATELSTWO W LATACH WYKRES 25. LICZBA ORMIAN, KTÓRYM NA PODSTAWIE ART.8 USTAWY O OBYWATELSTWIE POLSKIM PREZYDENT RP NADAŁ OBYWATELSTWO W LATACH WYKRES 26. LICZBA DECYZJI O PRZYZNANIU POBYTU TOLEROWANEGO WYDANYCH W STOSUNKU DO OBYWATELI ARMENII W RÓŻNYCH SPRAWACH W LATACH WYKRES 27. LICZBA SPRAW DOTYCZĄCYCH OBYWATELII ARMENII STANOWIĄCYCH PROCENT OGÓŁU WSZYSTKICH DECYZJI ROZPATRYWANYCH PRZEZ RADĘ DO SPRAW UCHODŹCÓW W LATACH WYKRES 28. LICZBA WNIOSKÓW SKIEROWANYCH DO POLSKI W ZWIĄZKU Z PROCEDURĄ DUBLIN II ORAZ RODZAJ WYDANEJ DECYZJI WOBEC OBYWATELI ARMENII WYKRES 29. LICZBA CUDZOZIEMCÓW, W STOSUNKU DO KTÓRYCH W LATACH WYDANE ZOSTAŁY DECYZJE O WYDALENIU Z TERYTORIUM RP ORAZ LICZBA CUDZOZIEMCÓW WYDALONYCH W LATACH Z TERYTORIUM RP (NAJLICZNIEJSZE OBYWATELSTWA) WYKRES 30. LICZBA OBYWATELI ARMENII, W STOSUNKU DO KTÓRYCH W LATACH WYDANE ZOSTAŁY DECYZJE O WYDALENIU Z TERYTORIUM RP ORAZ LICZBA ORMIAN WYDALONYCH W LATACH Z TERYTORIUM RP

5 WYKRES 31. OBYWATELE ARMENII, UJAWNIENI SAMODZIELNIE PRZEZ STRAŻ GRANICZNĄ, KTÓRZY DOKONALI LUB USIŁOWALI DOKONAĆ PRZEKROCZENIA GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM W LATACH WYKRES 32. GŁÓWNE PRZYCZYNY ODMÓW WJAZDU OBYWATELOM ARMENII NA TERYTORIUM POLSKI W LATACH WYKRES 33. OBYWATELE ARMENII WYDALENI LUB PRZEKAZANI Z POLSKI DO RÓŻNYCH KRAJÓW W RAMACH UMÓW O READMISJI W LATACH WYKRES 34. LICZBA ZAREJESTROWANYCH W POLSCE MAŁŻEŃSTW WŚRÓD OBYWATELI ARMENII W LATACH (STAN NA 1 LIPCA 2008) WYKRES 35. MAŁŻEŃSTWA ZAWARTE PRZEZ OBYWATELI ORMIAŃSKICH Z OBYWATELAMI POLSKIMI W LATACH (WG NARODOWOŚCI MAŁŻONKÓW) WYKRES 36. OBYWATELE ARMENII POKRZYWDZENI ORAZ PODEJRZANI O POPEŁNIENIE PRZESTĘPSTW NA TERENIE POLSKI W LATACH WYKRES 37. LICZBA CUDZOZIEMCÓW PODEJRZANYCH O POPEŁNIENIE PRZESTĘPSTW NA TERYTORIUM POLSKI W LATACH WYKRES 38. OBYWATELE ARMENII PRZEBYWAJĄCY W JEDNOSTKACH PENITENCJARNYCH W LATACH (WG STANU NA DZIEŃ 31 GRUDNIA DANEGO ROKU) WYKRES 39. OBYWATELE ARMENII TYMCZASOWO ARESZTOWANI I SKAZANI W LATACH JAKO PROCENT OGÓŁU SKAZANYCH I ARESZTOWANYCH CUDZOZIEMCÓW (WG STANU NA DZIEŃ 31 GRUDNIA DANEGO ROKU) WYKRES 40. LICZBA ZEZWOLEŃ NA PRACĘ W POLSCE UDZIELONYCH OBYWATELOM ARMENII NA TLE WYBRANYCH KRAJÓW W LATACH WYKRES 41. LICZBA ZEZWOLEŃ NA PRACĘ WYDANYCH W POLSCE OBYWATELOM ARMENII W LATACH WYKRES 42. PROCENTOWY UDZIAŁ GŁÓWNYCH BRANŻ W OGÓLE WYDANYCH OBYWATELOM ARMENII ZEZWOLEŃ NA PRACĘ W LATACH WYKRES 43. LICZBA ZEZWOLEŃ NA PRACĘ WYDANYCH OBYWATELOM ARMENII WEDŁUG GRUP PRACOWNICZYCH W LATACH WYKRES 44. LICZBA ZEZWOLEŃ NA PRACĘ WYDANYCH OBYWATELOM ARMENII WEDŁUG GRUP PRACOWNICZYCH W LATACH 2004, 2006 ORAZ WYKRES 45. PROCENTOWY UDZIAŁ ZEZWOLEŃ NA PRACĘ WYDANYCH OBYWATELOM ARMENII W LATACH (WG WIELKOŚCI ZATRUDNIAJĄCYCH ICH FIRM) SPIS TABEL TABELA 1. PODSTAWOWE WSKAŹNIKI MAKROEKONOMICZNE ARMENII W LATACH TABELA 2. STRUKTURA POPULACJI WG PODZIAŁU MIASTO-WIEŚ ORAZ PŁCI W 2007 ROKU (W UJĘCIU PROCENTOWYM) TABELA 3. STATYSTYKA DECYZJI WIZOWYCH WYDANYCH W EREWANIU W OKRESIE I-VI TABELA 4. LICZBA WIZ WYDANYCH OBYWATELOM ARMENII PRZEZ WOJEWODÓW ORAZ KOMENDANTÓW PLACÓWEK STRAŻY GRANICZNEJ W LATACH I POŁ TABELA 5. LICZBA OBYWATELI ARMENII NA TLE OGÓLNEJ LICZBY CUDZOZIEMCÓW UBIEGAJĄCYCH SIĘ W OKRESIE O ZEZWOLENIE NA POBYT REZYDENTA DŁUGOTERMINOWEGO WE. 76 TABELA 6. LICZBA DECYZJI WYDANYCH OBYWATELOM ARMENII W OKRESIE W SPRAWIE O ZEZWOLENIE NA POBYT REZYDENTA DŁUGOTERMINOWEGO WE (W I I II INSTANCJI) ORAZ LICZBA ODWOŁAŃ I SKARG WNIESIONYCH NA DECYZJE WYDANE W POSZCZEGÓLNYCH INSTANCJACH TABELA 7. LICZBA OBYWATELI ARMENII, KTÓRZY W LATACH UBIEGALI SIĘ O NADANIE STATUSU UCHODŹCY TABELA 8. LICZBA OBYWATELI ARMENII W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE W LATACH DECYZJE W I INSTANCJI TABELA 9. LICZBA ODWOŁAŃ OD DECYZJI WYDANYCH PRZEZ ORGAN I INSTANCJI W SPRAWACH O NADANIE STATUSU UCHODŹCY; LICZBA OBYWATELI ARMENII, W STOSUNKU DO KTÓRYCH ZOSTAŁY WYDANE DECYZJE W II INSTANCJI ORAZ LICZBA SKARG SKIEROWANYCH DO WOJEWÓDZKIEGO/ NACZELNEGO SĄDU ADMINISTRACYJNEGO TABELA 10. LICZBA WNIOSKÓW I WYDANYCH DECYZJI W SPRAWIE O NADANIE STATUSU UCHODŹCY W LATACH TABELA 11. LICZBA OBYWATELI ARMENII OBJĘTYCH WNIOSKAMI O WYDALENIE Z TERYTORIUM RP (WG ORGANÓW WNIOSKUJĄCYCH) TABELA 12. LICZBA OBYWATELI ARMENII, W STOSUNKU DO KTÓRYCH W LATACH ORAZ W OKRESIE I-V2008 ZOSTAŁY WYDANE PRZEZ ORGANY POSZCZEGÓLNYCH INSTANCJI DECYZJE O WYDALENIU Z TERYTORIUM RP ORAZ LICZBA OBYWATELI ARMENII, KTÓRZY ZŁOŻYLI W LATACH ODWOŁANIE OD POWYŻSZYCH DECYZJI TABELA 13. LICZBA OBYWATELI ARMENII, W STOSUNKU DO KTÓRYCH W LATACH ORAZ W OKRESIE I-V.2008 ZOSTAŁY WYDANE PRZEZ ORGANY POSZCZEGÓLNYCH INSTANCJI DECYZJE O 5

6 ZOBOWIĄZANIU DO OPUSZCZENIA TERYTORIUM RP ORAZ KTÓRZY ZŁOŻYLI W LATACH ODWOŁANIE OD POWYŻSZYCH DECYZJI TABELA 14. STWIERDZONE FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU I PRZYCZYNY NEGATYWNYCH DECYZJI W TYM PRZEDMIOCIE TABELA 15. STWIERDZONE FORMY NADUŻYWANIA PROCEDUR LEGALIZACJI POBYTU I PRZYCZYNY NEGATYWNYCH DECYZJI W TYM PRZEDMIOCIE (WEDŁUG URZĘDÓW WOJEWÓDZKICH) TABELA 16. LICZBA MAŁŻEŃSTW ZAWARTYCH PRZEZ OBYWATELI ARMENII Z OBYWATELAMI POLSKIMI NA TLE OGÓLNEJ LICZBY MAŁŻEŃSTW ZAWARTYCH PRZEZ CUDZOZIEMCÓW Z POLAKAMI W LATACH TABELA 17. LICZBA OBYWATELI ARMENII NA TLE OGÓLNEJ LICZBY CUDZOZIEMCÓW ZATRZYMANYCH PRZEZ SG W TRYBIE PRZEPISÓW USTAWY O CUDZOZIEMCACH W LATACH TABELA 18. POSTĘPOWANIE DOTYCZĄCE OBYWATELI ARMENII ZATRZYMANYCH W TRYBIE PRZEPISÓW USTAWY O CUDZOZIEMCACH ORAZ OBYWATELI ARMENII NIEPODLEGAJĄCYCH ZATRZYMANIU * 111 TABELA 19. LICZBA OBYWATELI ARMENII PODEJRZANYCH WEDŁUG KWALIFIKACJI PRAWNYCH W LATACH TABELA 20. KWALIFIKACJA PRAWNA PODEJRZANYCH CUDZOZIEMCÓW WEDŁUG OBYWATELSTW W 2008 ROKU TABELA 21. PODMIOTY GOSPODARCZE Z UDZIALEM KAPITAŁU ARMEŃSKIEGO TABELA 22. OBYWATELE ARMENII ZAREJESTROWANI W KRAJOWEJ EWIDENCJI PODATNIKÓW TABELA 23. NIELEGALNE WYKONYWANIE PRACY PRZEZ OBYWATELI ARMENII NA TLE INNYCH NARODOWOŚCI W LATACH TABELA 24. WYSOKOŚĆ USTALEŃ W ZŁOTYCH, BĘDĄCYCH WYNIKIEM KONTROLI PROWADZONYCH WOBEC OBYWATELI ARMENII W LATACH TABELA 25. POSTĘPOWANIA KARNE SKARBOWE WSZCZĘTE WOBEC OBYWATELI ARMENII TABELA 26. ŚRODKI PŁATNICZE ZAJĘTE W LATACH PODCZAS KONTROLI CELNEJ OBYWATELI AREMNII TABELA 27. TOWARY ZAJĘTE WG WARTOŚCI W OKRESIE I PODCZAS KONTROLI CELNEJ OBYWTALEI ARMENII TABELA 28. LICZBA ZEZWOLEŃ WYDANYCH OBYWATELOM ARMENII NA NABYCIE NIERUCHOMOŚCI GRUNTOWYCH NA WŁASNOŚĆ ORAZ ZEZWOLEŃ NA NABYCIE LOKALI NA WŁASNOŚĆ W LATACH TABELA 29. LICZBA OBYWATELI ARMENII ZGŁOSZONYCH DO UBEZPIECZENIA ZDROWOTNEGO LUB ZAREJESTROWANYCH W CENTRALNYM WYKAZIE UBEZPIECZONYCH (CWU) BEZ ZGŁOSZENIA DO UBEZPIECZENIA ZDROWOTNEGO Z ZAKŁADU UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH (ZUS) LUB KASY ROLNICZEGO UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO (KRUS), NARODOWEGO FUNDUSZU ZDROWIA (NFZ) 131 TABELA 30. ZESTAWIENIE LICZBOWE OBYWATELI ARMENII WPISANYCH NA LISTY PODSTAWOWEJ OPIEKI ZDROWOTNEJ (POZ) TABELA 31. EWOLUCJA DEKLARACJI NIECHĘCI I SYMPATII DO ORMIAN W BADANIACH CBOS W OKRESIE SPIS MAPEK MAPKA 1. WOJEWÓDZTWA, W KTÓRYCH OBYWATELE ARMENII SKŁADALI WNIOSKI O WYDANIE ZEZWOLENIA NA ZAMIESZKANIE NA CZAS OZNACZONY Z ART. 154 UST.1 USTAWY O CUDZOZIEMCACH Z 2003 ROKU (KOLOR ŻÓŁTY) MAPKA 2. WOJEWÓDZTWA, W KTÓRYCH OBYWATELE ARMENII SKŁADALI WNIOSKI O WYDANIE ZEZWOLENIA NA ZAMIESZKANIE NA CZAS OZNACZONY W TRYBIE ART.18 USTAWY Z DNIA 24 MAJA 2007 ROKU (KOLOR ŻÓŁTY) MAPKA 3. LICZBA OBYWATELI ARMENII ZATRZYMANYCH ZA USIŁOWANIE PRZEKROCZENIA LUB PRZEKROCZENIE GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM W LATACH (WG MIEJSCA ZATRZYMANIA) MAPKA 4. LICZBA OBYWATELI ARMENII ZATRZYMANYCH ZA USIŁOWANIE PRZEKROCZENIA LUB PRZEKROCZENIE GRANICY PAŃSTWOWEJ WBREW PRZEPISOM W LATACH (WG MIEJSCA ZATRZYMANIA)

7 WSTĘP Ormianie już od XIV wieku są obecni w Polsce współtworząc jej historię oraz dorobek materialny, kulturalny i naukowy wielu pokoleń Polaków. Nowa ojczyzna zapewniała im spokojny byt, wolność religijną i harmonijny rozwój. Warto pamiętać, że wiele wspaniałych zabytkowych domów i kamienic Zamościa, Lwowa i Krakowa zostało zbudowanych przez ormiańskich kupców, że w historycznych polskich zwycięstwach militarnych, w tym w bitwie pod Grunwaldem oraz Victorii Wiedeńskiej uczestniczyły liczne oddziały Ormian, że przedstawiciele tej narodowości wprowadzili do polskiej tradycji strój kontuszowy. Wśród polskich Ormian i osób pochodzenia ormiańskiego możemy spotkać nazwiska wybitnych postaci, takich jak: Ignacy Łukasiewicz, Juliusz Słowacki, Szymon Szymonowic, Teodor Axentowicz, Jan Lechoń, Kajetan Abgarowicz, Zbigniew Herbert, Krzysztof Penderecki. Uznanie i powszechną społeczną akceptację zdobyli sobie Anna Dymna i Robert Makłowicz. Świat polityki reprezentują posłowie Łukasz Abgarowicz i Wojciech Mojzesowicz. Powszechnie znaną, choć niekiedy kontrowersyjną w swoich poglądach osobą jest ksiądz i poeta Tadeusz Isakowicz Zaleski. Stopniowa asymilacja Ormian, ograniczone kontakty z krajem pochodzenia oraz skutki II Wojny Światowej, podczas której społeczność ta poniosła ogromne straty i częściowo znalazła się poza granicami Polski, spowodowały jej rozproszenie i zmniejszyły zakres oddziaływania. Pewne symptomy odrodzenia świadomości etnicznej, kulturowej i religijnej Ormian pojawiły się w latach 80-tych ubiegłego stulecia, kiedy to zaczęły powstawać ośrodki kultywujące tradycje i dorobek diaspory Ormian w Polsce. Zdecydowana zmiana tej sytuacji nastąpiła dopiero po rozpoczęciu procesu transformacji politycznej w naszym kraju i upadku ZSRR. Z Armenii, nękanej skutkami tragicznego trzęsienia ziemi, konfliktem zbrojnym z Azerbejdżanem (poprzedzonym pogromami i masowymi wymuszonymi migracjami mieszkańców obu tych krajów) oraz bezprecedensowym kryzysem gospodarczym, zaczęły napływać do Polski dziesiątki tysięcy migrantów. Ich przyjazdom sprzyjał również w owym czasie brak wymogu posiadania wizy przy wjeździe do naszego kraju, nieefektywny system zarządzania migracjami przez administrację państwową, sprzyjające warunki do prowadzenia handlu tanimi artykułami produkowanymi na obszarze b. ZSRR oraz stosunkowo powszechna akceptacja społeczna dla nowych przybyszów. W krótkim czasie Ormianie wtopili się w pejzaż polskich miast i miasteczek, stanowiąc istotny element odradzającego się w Polsce drobnego, prywatnego handlu. Niniejszy raport poświęcony jest głównie sytuacji tzw. nowych Ormian, którzy przybyli do Polski po 1989 roku. W odróżnieniu bowiem od starej diaspory (szacowanej na ok. 8 tysięcy osób), posiadającej status mniejszości narodowej, nowi migranci nie byli objęci żadnymi poważniejszymi badaniami, które pozwoliłyby na poszerzenie wiedzy o ich działalności na terytorium Polski. Trudno jest nawet określić liczbę i status prawny ormiańskich migrantów przebywających w Polsce. Prowadzona działalność gospodarcza (zazwyczaj w firmach rodzinnych) rzadko jest przedmiotem badań statystycznych i ocen. Nienajlepsza sytuacja materialna większości przedstawicieli tej diaspory oraz ich trudna rozpoznawalność przez ogół naszego społeczeństwa (Ormianie często są utożsamiani i myleni z innymi narodowościami b. ZSRR, a nawet Bułgarami i Rumunami) powoduje, iż nie potrafią oni skutecznie lobbować i zabiegać o swoje interesy, mimo udzielanego wsparcia ze strony tzw. starej diaspory. Najczęściej jedynym kapitałem po przybyciu do naszego kraju jest ich stosunkowo wysokie wykształcenie i pracowitość. Poważnym problemem Ormian pozostaje nieuregulowany pobyt większości członków ich diaspory oraz duże rozproszenie na terytorium całego kraju, zarówno na obszarach zurbanizowanych, jak i wiejskich. Nie sprzyja 7

8 to pożądanej integracji tej społeczności, utrudnia kontakty oraz ogranicza możliwości organizowania się i kultywowania tradycji narodowych. Z drugiej zaś strony, ważnym elementem scalającym środowiska Ormian oraz stanowiącym pomost między starą (zasymilowaną) i nową emigracją jest religia i kościół (ośrodki ormiańsko-katolickie). Wyróżnia to Polskę spośród wielu krajów europejskich, w których Ormianie często są pozbawieni duchowego wsparcia oraz swoich moralnych, historycznych i kulturowych korzeni. Podobnie jak w przypadku poprzedniego opracowania dotyczącego sytuacji Wietnamczyków, niniejszy raport jest przede wszystkim skierowany do pracowników administracji publicznej zajmujących się problematyką cudzoziemców i przedstawicieli środowisk naukowych zainteresowanych sytuacją migrantów. Mamy również nadzieję, że środowiska starych Ormian mogą uznać przedstawione w nim niektóre informacje i wnioski za ważne, pozwalające przyczynić się do lepszego wsparcia i ukierunkowania pomocy udzielanej swoim rodakom. Raport zawiera zarówno informacje o samej Armenii, polityce migracyjnej tego kraju (choćby dlatego, że 2 / 3 Ormian żyje poza granicami swojego państwa), jak i szereg informacji o sytuacji diaspory w Polsce. Zawiera on również wyciągi z najważniejszych przepisów regulujących wjazd i pobyt cudzoziemców na terytorium RP, co pozwoli na lepsze zrozumienie istoty poszczególnych instytucji prawnych i warunków, jakie muszą spełniać cudzoziemcy, aby pozostać w Polsce. Zgodnie z zamysłem autorów raportu struktura oraz zakres i układ przedstawionych informacji pozwala na dokonanie analizy porównawczej sytuacji społeczności ormiańskiej i wietnamskiej (opisanej w poprzedniej analizie). Pozwoli to, między innymi, na podjęcie próby udzielenia odpowiedzi na pytanie czy, i w jakim stopniu działania administracji państwowej realizowane wobec cudzoziemców przebywających w Polsce mają mieć charakter zróżnicowany, uwzględniający specyfikę i doświadczenia poszczególnych grup narodowościowych? Jakie strategie migracyjne są bardziej skuteczne? Jak postrzegani są Ormianie, a jak Wietnamczycy przez polskie społeczeństwo? Jaką politykę prowadzą władze obu tych krajów wobec swoich migrantów? Analiza najnowszej migracji Ormian do Polski wskazuje, że mimo korzystnej sytuacji wyjściowej na początku lat 90-tych ubiegłego stulecia ich strategia nie przyniosła oczekiwanych wyników. Społeczność ta nie osiągnęła spektakularnego awansu materialnego, żyje w stosunkowo rozproszonych środowiskach, liczba jej członków wykazuje tendencję spadkową. Jakie są powody takiej sytuacji? W jakim stopniu mają na nią wpływ działania administracyjne, a w jakim czynniki zewnętrzne? Próba znalezienia odpowiedzi na te pytania znalazła się również w obszarze zainteresowania niniejszego raportu. Jego autorzy, pracownicy Wydziału Analiz Migracyjnych Departamentu Polityki Migracyjnej MSWiA skorzystali z wiedzy na temat Armenii i Ormian będącej w posiadaniu wielu instytucji, organizacji oraz środowisk naukowych i etnicznych, a także indywidualnych osób, które identyfikują się z ormiańską diasporą. Za okazane współdziałanie i pomoc serdecznie im dziękujemy. W szczególności dziękujemy p. Maciejowi Bohosiewiczowi, członkowi Zarządu Fundacji Ormiańskiej KZKO, Współprzewodniczącemu Komisji Wspólnej Rządu i Mniejszości Narodowych oraz dr. Tomaszowi Marciniakowi z Instytutu Socjologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Kierownikowi Centrum Badań Ormiańskich w Toruniu, którzy autorom niniejszego opracowania poświęcili wiele czasu i przekazali niezwykle ważne informacje, mające wpływ na merytoryczny kształt prezentowanego raportu. 8

9 CZĘŚĆ I REPUBLIKA ARMENII HAYASTANY HANRAPETOUTYUN 1. SYTUACJA POLITYCZNA W KRAJU A. PODZIAŁ ADMINISTRACYJNO-POLITYCZNY Republika Armenii zajmuje terytorium o powierzchni 29,8 tys. km 2. W wyniku wojny z Azerbejdżanem, toczącej się w latach , Armenia faktycznie przejęła kontrolę nad Górskim Karabachem (enklawą ormiańską należącą formalnie do Azerbejdżanu) oraz nad terytorium wokół enklawy w sumie ok. 20% terytorium azerbejdżańskiego. Armenia graniczy z Azerbejdżanem, Gruzją, Iranem i Turcją. Granica z Azerbejdżanem jest w istocie linią przerwania ognia, natomiast granica z Turcją od 1993 r. pozostaje zamknięta. Liczba ludności kraju wynosi osób 1. Armenia dzieli się na 10 prowincji (marz) oraz wydzielone miasto Erewań, będące stolicą kraju (1 103 tys. mieszkańców). Do innych dużych ośrodków miejskich zalicza się: Giumri (211,1 tys.), Wanadzor (172,6 tys.), Wagarszapat (64,7 tys.), Hrazdan (63,8 tys.), Razdan (60,8 tys.), Eczmiandzyn (60,5 tys.) 2. B. USTRÓJ POLITYCZNY Armenia jest republiką parlamentarną (zmiana ustroju z prezydenckiego, obowiązującego od momentu odzyskania przez Armenię niepodległości w 1991 r., na parlamentarny nastąpiła w wyniku przyjęcia w ogólnokrajowym referendum z dnia 27 listopada 2005 r. poprawek do konstytucji Republiki Armenii z 1995 r.) 3. W/w poprawki poszerzyły katalog praw obywatelskich (m.in. poprzez wprowadzenie do konstytucji instytucji rzecznika praw obywatelskich), uregulowały na nowo relacje władzy centralnej z samorządem terytorialnym oraz ograniczyły część dotychczasowych kompetencji prezydenta na rzecz premiera (w tym prezydenckie kompetencje w zakresie kształtowania polityki zagranicznej). Niemniej jednak, prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 5-letnią kadencję, zachował dość szerokie uprawnienia: rozwiązuje parlament, zarządza wybory parlamentarne, mianuje premiera (po uprzednich konsultacjach z przedstawicielami poszczególnych frakcji parlamentarnych) oraz członków rządu rekomendowanych przez premiera, dokonuje nominacji na wyższe stanowiska w armii oraz wydaje dekrety. Prezydent jest także najwyższym zwierzchnikiem sił zbrojnych. Ponadto, głowa państwa nadaje obywatelstwo i podejmuje decyzje o przyznaniu ochrony na terytorium Republiki Armenii (należy przy tym podkreślić, iż na mocy w/w zmian w konstytucji, dopuszczono możliwość posiadania podwójnego obywatelstwa, co ma szczególne znaczenie dla przedstawicieli diaspory ormiańskiej oraz imigrantów z tego kraju). Od 9 kwietnia 2008 r. funkcję prezydenta Armenii sprawuje Serż Sarkisjan. Władzę ustawodawczą w Armenii sprawuje jednoizbowy parlament (Zgromadzenie Narodowe), który liczy 131 posłów wybieranych na 4-letnią kadencję. Z ogólnej liczby 131 miejsc, 90 obsadzane jest w systemie proporcjonalnym, zaś pozostałe 41 w jednomandatowych okręgach wyborczych. Władzę wykonawczą sprawuje rząd, którym 1 Rocznik statystyczny Armenii 2008, Narodowa Służba Statystyczna Republiki Armenii. 2 Dane za: Ośrodek Studiów Wschodnich, 3 Wprowadzenie zmian do konstytucji związane było z przyjęciem Armenii w 2001 r. do grona państw członkowskich Rady Europy oraz podjęciem przez władze tego kraju zobowiązania dostosowania konstytucji do regulacji obowiązujących w prawie międzynarodowym. 9

10 kieruje premier. Przewodniczy on posiedzeniom rządu, składającego się obecnie z 18 ministrów (w czerwcu 2008 r. prezydent S. Sarkisjan podpisał ustawę zmieniającą strukturę rządu, na mocy której powołano nowe Ministerstwo Diaspory ustawa weszła w życie z dniem 1 lipca 2008 r., natomiast powołanie w/w ministerstwa nastąpiło z dniem 1 października 2008 r.). Funkcję premiera sprawuje od 9 kwietnia 2008 r. Tigran Sarkisjan. C. SYTUACJA WEWNĘTRZNA 23 sierpnia 1990 r. Rada Najwyższa Armenii ogłosiła akt suwerenności Republiki wchodzącej w skład Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich, zaś 23 września 1991 r. parlament proklamował niepodległość Armenii. Pierwszym prezydentem nowej republiki, wybranym w wyborach powszechnych, został Lewon Ter-Petrosjan (pełniący tę funkcję do 1998 r.). W pierwszych latach niepodległości wewnątrz kraju wzrastały gwałtownie napięcia oraz kryzys ekonomiczny, będące następstwem potężnego trzęsienia ziemi w 1988 r., bezprecedensowej migracji Ormian z terytorium Azerbejdżanu w wyniku konfliktów etnicznych, rozpadu ZSRR, a także wojny z Azerbejdżanem o Górski Karabach, która doprowadziła do blokady ekonomicznej Armenii. Pogarszająca się sytuacja wewnętrzna w kraju przyczyniła się do wzrostu niezadowolenia społecznego i zwiększenia aktywności ugrupowań opozycyjnych. Program rządzącej partii - Ormiańskiego Ruchu Narodowego, głoszącej umiarkowane reformy ekonomiczne oraz ograniczoną delimitację terytorialną, został zakwestionowany przez partie opozycyjne, na czele z nacjonalistyczną partią Dasznakcutiun, sprawującą w dużym stopniu kontrolę nad armeńskimi siłami zbrojnymi w Górskim Karabachu oraz odrzucającą reformy rynkowe i dążącą do zbliżenia z Rosją. W lipcu 1995 r. odbyły się pierwsze od czasu uzyskania przez Armenię niepodległości wybory parlamentarne oraz referendum dotyczące nowej konstytucji. W wyborach zwyciężył Ormiański Ruch Narodowy. We wrześniu 1996 r. prezydent L. Ter-Petrosjan został wybrany na kolejną 5-letnią kadencję. Rezultat wyborów spowodował oskarżenia opozycji o sfałszowanie wyborów i wywołał demonstracje w Erewanie. W 1998 r., po ustąpieniu ze stanowiska prezydenta L. Ter-Petrosjana do władzy doszedł Robert Koczarian, premier i były prezydent Republiki Górskiego Karabachu. Jako kandydat nie związany z żadną partią i nie posiadający zaplecza politycznego miał zapewnić równowagę między zwalczającymi się ugrupowaniami politycznymi. Popierające R. Koczariana partie połączyły się jednak w blok Miasnatiun (Jedność), który wygrał wybory parlamentarne w 1999 r. i utworzył rząd. Wkrótce jednak prezydent zaczął dążyć do umocnienia swojej władzy wokół jego osoby zgrupowały się również siły polityczne wywodzące się częściowo z dotychczas istniejących partii (komuniści, członkowie partii Dasznakcutiun) oraz z elit politycznych Górskiego Karabachu (przede wszystkim wpływowy minister obrony narodowej Serż Sarkisjan), a także środowisk biznesowych. Pozycja prezydenta umocniła się dodatkowo w rezultacie zamachu terrorystycznego w ormiańskim parlamencie w październiku 1999 r., kiedy to śmierć ponieśli oponenci prezydenta Koczariana premier, przewodniczący parlamentu i kilku parlamentarzystów. Proces jego sprawców skupił na sobie uwagę opinii publicznej i wywołał komentarze nie zawsze przychylne prezydentowi, którego opozycja oskarżała o inspirowanie zamachu. Marginalizacja nieprzejednanej opozycji przy wyraźnej przewadze partii proprezydenckich bez możliwości samodzielnego rządzenia przez którąkolwiek z nich gwarantowała zachowanie status quo w polityce wewnętrznej i zagranicznej kurs na umiarkowane reformy przy utrzymywaniu się szeregu patologicznych zjawisk na styku gospodarki i polityki. 10

11 W dniu 25 marca 2007 r. zmarł nagle premier Armenii, przewodniczący Partii Republikańskiej, Andranik Markarian. Nowym premierem do czasu wyborów parlamentarnych został nominowany dotychczasowy minister obrony Serż Sarkisjan. W składzie rządu poza stanowiskiem ministra obrony nie zaszły zmiany. Wybory parlamentarne, przeprowadzone 12 maja 2007 r., zostały ocenione przez Międzynarodową Misję Obserwacyjną (złożoną z obserwatorów OBWE, Parlamentu Europejskiego i Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy) jako w dużej mierze zgodne ze standardami demokratycznymi. Przebieg wyborów pozytywnie oceniła również prezydencja niemiecka UE. W wyborach zwyciężyła rządząca Partia Republikańska (32,8% głosów), która podpisała z drugą w kolejności na liście zwycięzców partią Kwitnąca Armenia umowę koalicyjną. Poza tym, z licznych ugrupowań opozycyjnych jedynie dwa zdołały pokonać próg wyborczy: Orinats Yerkir (Państwo Prawa) partia byłego przewodniczącego parlamentu Artura Bagdasariana 6,8%, oraz partia Żarangutiun (Dziedzictwo) byłego ministra spraw zagranicznych Raffi Howanisjana. Do parlamentu nie dostały się tradycyjne partie opozycyjne (Ludowa Partia Armenii i Partia Jedności Narodowej). Frekwencja wyniosła ok. 60%. Wyniki wyborów oznaczały sukces obozu rządzącego, który umocnił swoją dotychczasową pozycję. W dniu 19 lutego 2008 r. w Armenii odbyły się wybory prezydenckie, w których zwyciężył w pierwszej turze (z ponad 52-procentowym poparciem) dotychczasowy premier Serż Sarkisjan. Przedstawicielie opozycji były prezydent Lewon Ter-Petrosjan oraz były szef parlamentu Artur Bagdasarian uzyskali odpowiednio 21,5% oraz 11,6% głosów. Frekwencja wyniosła ok. 57%. W opinii przedstawicieli UE, OBWE oraz Rady Europy armeńskie wybory prezydenckie były w zasadzie zgodne ze standardami międzynarodowymi, pozytywnie ocenili je także obserwatorzy reprezentujący kraje WNP. Wyników wyborów prezydenckich nie uznała natomiast armeńska opozycja, która, wskazując na poważne uchybienia w przebiegu wyborów, zażądała ich unieważnienia. Dzień po wyborach, w stolicy kraju rozpoczął się wiec zwolenników L. Ter-Petrosjana (do którego następnie dołączyli zwolennicy A. Bagdasariana), podczas którego protestujący domagali się powtórzenia wyborów prezydenckich. Pomimo międzynarodowych apeli o podjęcie przez ekipę rządzącą rozmów pokojowych z przedstawicielami opozycji, 1 marca 2008 r. doszło do krwawego stłumienia demonstracji (według oficjalnych danych 8 osób zginęło, zaś 130 zostało rannych), zaś na mocy dekretu ustępującego prezydenta R. Koczariana wprowadzono w stolicy stan wyjątkowy (zakończony 20 marca 2008 r.) oraz przystąpiono do aresztowań opozycjonistów (w areszcie domowym znalazł się m.in. przywódca protestów L. Ter-Petrosjan). 17 marca 2008 r. armeński parlament przyjął na nadzwyczajnym posiedzeniu poprawki do ustawy o zgromadzeniach wiecach, pochodach i demonstracjach, ograniczające możliwości organizowania publicznych zgromadzeń. Nowelizacja umożliwiała władzom niewydawanie zgody na imprezy publiczne w razie uzasadnionego podejrzenia, że w ich trakcie może dojść do zamieszek lub działań niezgodnych z prawem. Ustawa dawała też prawo do wprowadzania czasowego zakazu zgromadzeń, jeśli w czasie demonstracji dojdzie do zamieszek (nowelizacja ustawy o zgromadzeniach podpisana przez prezydenta 16 czerwca 2008 r. w znacznym stopniu złagodziła wcześniejsze przepisy) 4. D. GÓRSKI KARABACH Górski Karabach (orm. Arcach, azer. Dağlıq Qarabağ) jest de facto niepodległą republiką ze stolicą w Stepanakercie, która de iure stanowi część Azerbejdżanu (położoną przy granicy z Armenią). W okresie istnienia ZSRR Górski Karabach, zajmujący powierzchnię km² i 4 Informacje za: Ośrodek Studiów Wschodnich. 11

12 zamieszkany w większości (ok.95%) przez Ormian, miał status obwodu autonomicznego wchodzącego w skład Azerbejdżańskiej SRR. Obecnie enklawa ta, używająca nazwy Republika Górskiego Karabachu (RGK), zajmująca (łącznie z przyległymi do niej terenami okupowanymi) powierzchnię ok km² i licząca ok. 150 tys. mieszkańców posiada własne siły zbrojne, policję, parlament i prezydenta. 10 grudnia 2006 r. odbyło się referendum w sprawie projektu konstytucji RGK, zaś 19 lipca 2007 r. miały miejsce wybory prezydenckie, w których zwycięstwo odniósł Bako Sahakian (były przewodniczący Narodowej Służby Bezpieczeństwa RGK, wspierany przez rządzącą Demokratyczną Partię Arcachu). Społeczność międzynarodowa, w tym również Polska, nie uznaje niepodległości Republiki oraz wyników referendum i wyborów organizowanych przez władze RGK. Mimo, iż niepodległości enklawy nie uznaje również Armenia, należy zauważyć, iż większa część wpływów do budżetu RGK pochodzi właśnie z tego kraju, zaś znaczna część elit rządzących w Armenii (m.in. były prezydent Robert Koczarian oraz sprawujący obecnie tę funkcję Serż Sarkisjan) wywodzi się z Górskiego Karabachu. W roku 1988 o tereny Górskiego Karabachu oraz obszary do niego przylegające rozgorzał między Armenią a Azerbejdżanem spór, który od roku 1992 przybrał formę regularnej walki zbrojnej. Wojna zakończyła się zawarciem w 1994 r. rozejmu między Azerbejdżanem, Górskim Karabachem i Armenią (mimo, że ostatnia formalnie nie uczestniczyła w wojnie), w obecności przedstawicieli Rosji i Grupy Mińskiej KBWE. Rozejm utrzymuje się do dzisiaj, sporadycznie mają miejsce drobne starcia graniczne. W międzyczasie, w 1991 r. władze Górskiego Karabachu oraz przylegającego rejonu Szaumian przeprowadziły referendum, w wyniku którego ogłosiły niepodległość. W marcu 1992 r. została utworzona Grupa Mińska KBWE 5, której głównym zadaniem było wypracowanie pokojowego rozwiązania kryzysu karabaskiego (od września 1997 r. Grupie współprzewodniczą Francja, Rosja i USA). 10 sierpnia 1995 r. przewodniczący OBWE powołał przedstawiciela ds. uregulowania konfliktu (został nim ambasador Andrzej Kasprzyk). Rok później, na szczycie OBWE w Lizbonie uznano zasadę integralności terytorialnej Azerbejdżanu jako podstawę do rokowań w kwestii karabaskiej. Przeciwko tej decyzji protestowała Armenia i RGK. W kwietniu 1999 r. zapoczątkowano też pod auspicjami Grupy Mińskiej bezpośrednie spotkania negocjacyjne prezydentów Armenii (Roberta Koczariana) i Azerbejdżanu (Hejdara Alijewa). W grudniu 2006 r. strona ormiańska wyraziła wolę przerwania procesu negocjacyjnego na wysokim szczeblu do czasu wyborów parlamentarnych w Armenii 12 maja 2007 roku. Kolejne spotkania na szczeblu ministrów spraw zagranicznych odbyły się w dniach 23 stycznia 2007 r. w Moskwie, 13 marca 2007 r. w Genewie i 19 kwietnia 2007 r. w Belgradzie, przy okazji spotkania ministerialnego państw członkowskich OBWE. Kolejne spotkanie prezydentów Armenii i Azerbejdżanu w dniu 9 czerwca 2007 r. nie przyniosło oczekiwanych rezultatów. Problem sporu między Armenią a Azerbejdżanem o Górski Karabach powrócił po wyborach prezydenckich w lutym 2008 r., kiedy to Azerbejdżan złożył na forum ONZ projekt rezolucji O sytuacji na okupowanych ziemiach Azerbejdżanu, wzywający państwa członkowskie ONZ do potwierdzenia suwerenności, integralności terytorialnej i nienaruszalności granic republiki. W dokumencie zawarte zostało ponadto żądanie natychmiastowego wycofania wojsk Armenii z okupowanego terytorium Azerbejdżanu. 14 marca 2008 r. rezolucja została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ (wśród głosujących przeciwko były Rosja, Francja 5 Obecnie Grupa Mińska OBWE zmiana nazwy wynika z przekształcenia z dniem 1 stycznia 1995 r. Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) w Organizację Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE). 12

13 i USA państwa współprzewodniczące Mińskiej Grupie OBWE ds. Karabachu). Państwa te, wydały 3 kwietnia 2008 r. (miesiąc po starciu zbrojnym w Karabachu tamtejszych wojsk z wojskami azerskimi) oświadczenie podsumowujące rozmowy z prezydentem Azerbejdżanu Ilhamem Alijewem i prezydentem elektem Armenii Serżem Sarkisjanem przeprowadzone przy okazji szczytu NATO w Bukareszcie. W dokumencie przedstawiciele Grupy Mińskiej potwierdzili poparcie dla integralności terytorialnej Azerbejdżanu oraz dla stanowiska, że o ostatecznym statusie Karabachu powinni zdecydować jego mieszkańcy. Zarówno podczas spotkania szefów dyplomacji Armenii i Azerbejdżanu - Eduarda Nalbandiana i Elmara Mammadjarowa (6 maja 2008 r.), jak i spotkania prezydentów Ilhama Alijewa i Serża Sarkisjana (6 czerwca 2008 r.) obydwie strony potwierdziły wolę kontynuowania procesu negocjacyjnego we współpracy z Mińską Grupą OBWE. 2 listopada 2008 r. prezydenci Armenii, Azerbejdżanu i Rosji podpisali deklarację, w której opowiedzieli się za pokojowym rozwiązaniem sporu o Górski Karabach. Podczas spotkania w Moskwie omówiono perspektywy uregulowania konfliktu karabaskiego środkami politycznymi, poprzez kontynuowanie bezpośredniego dialogu między Azerbejdżanem i Armenią przy pośrednictwie Rosji, USA i Francji jako współprzewodniczących Mińskiej Grupy OBWE. Stwierdzono również, iż pokojowemu rozwiązaniu powinny towarzyszyć prawnie wiążące gwarancje międzynarodowe, dotyczące wszystkich jego aspektów i etapów. Jednocześnie sygnatariusze deklaracji zobowiązali się, że będą sprzyjać uzdrowieniu sytuacji na Południowym Kaukazie oraz stworzeniu w regionie obszaru stabilności i bezpieczeństwa. Podpisanie powyższej deklaracji, stanowiącej pierwszy dokument, jaki od 1994 roku podpisali wspólnie przywódcy zwaśnionych stron, zostało pozytywnie ocenione przez przedstawicieli państw współprzewodniczących Grupie Mińskiej OBWE. Jednocześnie ministrowie spraw zagranicznych Francji, Rosji i USA przyjęli 4 grudnia 2008 r., podczas szesnastego posiedzenia Rady Ministrów OBWE w Helsinkach, wspólną deklarację w sprawie Górskiego Karabachu. W ogłoszonym dokumencie ministrowie wezwali strony konfliktu do kontynuacji dialogu zainicjowanego w Moskwie i do zintensyfikowania wysiłków na rzecz rozwiązania sporu poprzez prowadzenie aktywnych działań. E. OCHRONA PRAW CZŁOWIEKA W ARMENII Armenia uznawana jest generalnie za państwo demokratyczne. Niemniej jednak, w ocenie przedstawicieli Komisji Europejskiej oraz Departamentu Stanu USA 6 na terytorium tego kraju mają miejsce przypadki naruszeń praw człowieka. Do podstawowych nadużyć w tej sferze należy zaliczyć sytuacje ograniczenia lub też naruszenia praw politycznych i osobistych jednostki, a zwłaszcza wolności słowa (m.in. poprzez kontrolowanie mediów przez władze państwowe), zrzeszania się i zgromadzeń. Ponadto, zdarzają się liczne naruszenia prawa do prywatności, tajemnicy korespondencji, zauważalny jest brak obiektywnego i sprawnie funkcjonującego systemu wymiaru sprawiedliwości. Jednocześnie poważny problem stanowi korupcja oraz nadużycia popełniane przez funkcjonariuszy państwowych należy tu wymienić przede wszystkim stosowanie tortur oraz znęcanie się nad osobami zatrzymanymi, które przebywają w placówkach detencyjnych oraz nad więźniami w jednostkach penitencjarnych. Przypadki łamania prawa w tym zakresie nie są jednak z reguły zgłaszane. Jednocześnie unijni oraz amerykańscy obserwatorzy w swych raportach podkreślają konieczność poprawy warunków przetrzymywania obywateli w w/w placówkach, aby były one zgodne ze standardami międzynarodowymi. 6 Implementation of the European Neighbourhood Policy in Progress Report Armenia, SEC (2008) 392 Komisja Europejska oraz Country Report on Human Rights Practices in Armenia 2008, Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, Departament Stanu USA, 13

14 Armenia odnotowuje w ostatnich latach postęp w dziedzinie przestrzegania praw człowieka. W dniu 21 października 2003 r. parlament Armenii uchwalił ustawę o Rzeczniku Praw Człowieka 7, na mocy której 19 lutego 2004 r. powołano na to stanowisko Larisę Alaverdyan. W rezultacie przyjęcia w 2005 r. poprawek do konstytucji Republiki Armenii stosowny zapis o funkcji ombudsmana znalazł się również w armeńskiej ustawie zasadniczej. Władze Armenii podejmują także aktywne działania mające na celu zwalczanie nierówności społecznych, w tym przede wszystkim dyskryminacji ze względu na płeć. Obecnie w fazie implementacji znajduje się krajowy plan działań na lata na rzecz poprawy sytuacji kobiet i wzmocnienia ich pozycji społecznej. Jednym z głównych założeń planu jest przegląd prawa stanowiącego o równości kobiet i mężczyzn. Jednocześnie w grudniu 2007 r. Armenia przyłączyła się do kampanii prowadzonej przez Radę Europy Stop przemocy wobec kobiet. Niemniej jednak, z danych statystycznych publikowanych przez Narodową Służbę Statystyczną Republiki Armenii wynika, iż w ostatnich latach odsetek kobiet wśród osób bezrobotnych sukcesywnie się zwiększa w 2002 r. kształtował się on na poziomie 66,4%, natomiast w 2006 r. wyniósł on 71,3%, zaś przemoc w rodzinie wciąż pozostaje poważnym problemem społecznym. Zastrzeżenia obserwatorów zagranicznych budziła również w ostatnim czasie kwestia przestrzegania w Armenii prawa do zgromadzeń. W rezultacie wprowadzenia 1 marca 2008 r. przez ustępującego prezydenta stanu wyjątkowego w stolicy, armeński parlament przyjął na nadzwyczajnym posiedzeniu poprawki do ustawy o zgromadzeniach wiecach, pochodach i demonstracjach, ograniczające możliwości organizowania publicznych zgromadzeń. Nowelizacja umożliwiała władzom niewydawanie zgody na imprezy publiczne w razie uzasadnionego podejrzenia, że w ich trakcie może dojść do zamieszek lub działań niezgodnych z prawem. Ustawa dawała też prawo do wprowadzania czasowego zakazu zgromadzeń, jeśli w czasie demonstracji dojdzie do zamieszek. Nowelizacja ustawy o zgromadzeniach, podpisana przez prezydenta 16 czerwca 2008 r. w znacznym stopniu złagodziła wcześniejsze przepisy, przywracając prawo do spontanicznych wieców (z ograniczeniem czasu ich trwania do 6 godzin). Ponadto obliguje ona władze do uzasadnienia odmowy zgody na wiec, a także określa tryb rozpatrywania odwołań w tych sprawach. Prezydent podpisał ustawę w czasie pobytu w Erewanie sprawozdawców Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy monitorujących realizację zaleceń rezolucji ZP RE z 17 kwietnia 2008 r., która wzywała Erewan m.in. do złagodzenia ustawy o zgromadzeniach STOSUNKI ZEWNĘTRZNE ARMENII A. POLITYKA ZAGRANICZNA ARMENII Geograficzne usytuowanie Armenii bez dostępu do morza i bez surowców naturalnych sprawia, iż stabilność i rozwój gospodarczy kraju zależy od zdolności do współpracy i utrzymywania przyjaznych stosunków z sąsiadami. Jednak w momencie uzyskania niepodległości przez Armenię nierozwiązany pozostawał spór o Górski Karabach z Azerbejdżanem. W rezultacie wojny w tym regionie niemożliwe stało się unormowanie stosunków z dwoma z czterech sąsiadów Azerbejdżanem i Turcją. Na drodze do normalizacji stosunków ormiańsko-tureckich stoi przede wszystkim kwestia nieuznawania przez Turcję faktu ludobójstwa popełnionego na ludności ormiańskiej w Turcji podczas I wojny światowej w 1915 r. (w roku 2000 fakt ten został uznany przez parlament francuski, niższą 7 Ustawa o Rzeczniku Praw Człowieka weszła w życie z dniem 1 stycznia 2004 roku. 8 Informacja za: Ośrodek Studiów Wschodnich. 14

15 izbę parlamentu Włoch oraz komisję spraw międzynarodowych Kongresu USA, zaś w 2005 r., w 90. rocznicę tragicznych wydarzeń, Sejm RP przyjął uchwałę, w której złożył hołd ofiarom ludobójstwa). Mając na uwadze powyższe, Armenia musiała dbać o dobre stosunki z Rosją, dysponującą największymi środkami wywierania nacisku w regionie i będącą najważniejszym armeńskim sojusznikiem wojskowym oraz partnerem politycznym i gospodarczym (rosyjska obecność wojskowa w Armenii baza w Giumri oraz wojska ochrony pogranicza postrzegana jest powszechnie jako gwarancja bezpieczeństwa wobec potencjalnych agresywnych zamiarów Azerbejdżanu i Turcji). Ponadto Armenia jest także aktywnym uczestnikiem struktur obronnych powołanych w ramach Wspólnoty Niepodległych Państw. Obecnie Republika Armenii prowadzi najbardziej prorosyjską politykę ze wszystkich państw Kaukazu Południowego, co wpływa również na współpracę obydwu krajów w dziedzinie migracji (obywatele Armenii cieszą się stosunkowo dobrą ochroną prawną i socjalną na terytorium Federacji Rosyjskiej). Warto jednak podkreślić, że władze Armenii nie opowiedziały się za uznaniem państwowości Abchazji i Osetii Płd, po zakończeniu konfliktu zbrojnego pomiędzy Gruzją i Rosją. Bardzo ważne stały się również stosunki z sąsiadującym od południa Iranem, który z powodów geopolitycznych opowiedział się po stronie Armenii w konflikcie karabaskim i utrzymywał z nią ożywione kontakty gospodarcze, co pozwoliło Armenii łagodzić skutki blokady nałożonej przez Azerbejdżan i Turcję. Armenia pozostaje w relatywnie dobrych stosunkach z Gruzją, która stanowi najważniejszy kraj tranzytowy dla armeńskich towarów. Problem w stosunkach gruzińsko-ormiańskich stanowi prowincja Samcche-Dżawacheti (orm. Dżawachk) w południowej Gruzji, zamieszkała przez ludność ormiańską. Region Dżawachetii należy do najbiedniejszych i najbardziej zaniedbanych w Gruzji, w którym niezadowolenie z działań administracji gruzińskiej może doprowadzić do napięć. Niepokój ormiańskiej ludności Dżawachetii wzbudziła też kwestia wycofania wojsk rosyjskich z bazy w Achalkalaki - procesowi temu (trwającemu ponad rok i zakończonemu ostatecznie w czerwcu 2007 r.) towarzyszyły liczne protesty okolicznych mieszkańców. Rosyjska baza była bowiem pracodawcą dla ok. 15% ludności regionu oraz głównym odbiorcą płodów rolnych miejscowego rolnictwa. Ponadto, Ormianie postrzegali obecność wojsk rosyjskich jako gwarancję przed ewentualnym zagrożeniem ze strony sąsiedniej Turcji. Inną niepokojącą kwestią dla miejscowej ludności jest również perspektywa ewentualnego powrotu Turków Meschetyńskich (wysiedlonych w 1944 r.). Na razie strony podkreślają, że problem Dżawachetii jest wewnętrzną sprawą gruzińską. Powołano międzyrządową komisję mającą zająć się poprawą sytuacji gospodarczej w tym regionie. Zarówno prezydent Lewon Ter-Petrosjan, jak i jego następca Robert Koczarian, utrzymując bliskie stosunki z Rosją dążyli do ograniczenia zależności od Moskwy, realizując komplementarną politykę zagraniczną, równoważącą wpływy mocarstw. Zabiegano więc o nawiązanie współpracy z Zachodem, zwłaszcza z USA, wykorzystując przy tym wpływową pozycję diaspory armeńskiej za oceanem. Najbardziej symbolicznym akcentem w tych dążeniach była obecność Prezydenta Koczariana w Waszyngtonie w kwietniu 1999 roku na jubileuszowym szczycie NATO, kiedy stosunki Rosji z Zachodem były napięte z powodu interwencji w Kosowie. Armenia nawiązała współpracę z NATO w ramach programu Partnerstwo dla Pokoju w 1994 roku. Po zamachach terrorystycznych z 11 września 2001 roku Armenia umożliwiła USA wykorzystanie własnej przestrzeni powietrznej, w zamian za co otrzymała hojną pomoc wojskową. Zbliżenie z Zachodem dokonało się jednak bez utraty wpływów przez Rosję, która nadal pełni rolę gwaranta bezpieczeństwa Armenii. 15

16 Podstawowym celem polityki zagranicznej Armenii pozostaje rozwiązanie problemu Górskiego Karabachu. Pomimo podpisania w listopadzie 2008 r. deklaracji trójstronnej przez prezydentów Armenii, Azerbejdżanu i Rosji, mającej na celu pokojowe uregulowanie sporu, ze względu na istotny konflikt interesów obydwu stron (Erewań domaga się uwzględnienia zasady samostanowienia wobec ludności ormiańskiej na tym terytorium, co stoi w sprzeczności z domaganiem się przez Azerbejdżan poszanowania własnej integralności terytorialnej) wątpliwa wydaje się możliwość osiągnięcia faktycznego porozumienia w tym zakresie w najbliższym czasie. B. CZŁONKOSTWO W UGRUPOWANIACH I ORGANIZACJACH MIĘDZYNARODOWYCH Armenia jest członkiem wielu organizacji międzynarodowych, w tym: Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ), Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Oświaty, Nauki i Kultury (UNESCO), Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW), SOZ, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), Światowej Organizacji Zdrowia (WHO), Organizacji Współpracy Gospodarczej Państw Morza Czarnego (BSEC), Organizacji arodów Zjednoczonych do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Interpolu Od stycznia 2001 r. Armenia jest członkiem Rady Europy, zaś z dniem 5 lutego 2003 r. stała się pełnoprawnym członkiem Światowej Organizacji Handlu (WTO). Stałe przedstawicielstwa Republiki Armenii działają przy takich organizacjach, jak: ONZ, Rada Europy, Wspólnota Niepodległych Państw (WNP), Unia Europejska (UE), Organizacja Traktatu Północnoatlantyckiego (NATO), OBWE, BSEC. Armenia jest również członkiem organizacji międzynarodowych, których działalność związana jest z problematyką migracji, takich jak Międzynarodowa Organizacja do Spraw Migracji (IOM) - (Armenia była pierwszym członkiem tej organizacji na obszarze WNP), Międzynarodowa Organizacja Pracy (ILO), Rada Europy. Armenia korzysta także z doradztwa OBWE w zakresie przygotowywania aktów prawnych. WSPÓLNOTA NIEPODLEGŁYCH PAŃSTW Armenia od 1991 r. jest członkiem Wspólnoty Niepodległych Państw organizacji międzyrządowej o zasięgu regionalnym, obejmującej państwa powstałe po rozpadzie ZSRR (z wyjątkiem krajów bałtyckich). Celem WNP jest prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej państw (z wyłączeniem kwestii obronnych, regulowanych Układem Taszkienckim z 1992 r. 9 ), stworzenie wspólnej przestrzeni gospodarczej, wspólnego systemu komunikacyjnego, ochrona środowiska, jak również prowadzenie wspólnej polityki migracyjnej i zwalczania przestępczości. Kwestie te reguluje deklaracja ałmaacka z 1991 r. oraz statut WNP z 1993 roku. Republika Armenii jest także członkiem jednej z organizacji powstałych w ramach Wspólnoty Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym, stanowiącej strukturę bezpieczeństwa regionalnego, w ramach której powołano jednostki szybkiego reagowania na zagrożenia i destabilizację w regionie. Armenia uczestniczy w licznych działaniach podejmowanych w ramach WNP w celu rozwoju wspólnej polityki migracyjnej, takich jak: powołanie 13 listopada 1992 r. Rady Konsultacyjnej do spraw pracy, migracji i ochrony socjalnej ludności państw członkowskich WNP 10 ; 9 Układ Taszkiencki, zawarty 15 maja 1992 r. przez Armenię, Białoruś, Kazachstan, Kirgistan, Rosję i Tadżykistan stanowił akt założycielski Organizacji Układu o Bezpieczeństwie Zbiorowym. 10 Tekst Porozumienia o utworzeniu Rady Konsultatywnej: 16

17 podpisanie 15 kwietnia 1994 r. Porozumienia o współpracy w dziedzinie migracji zarobkowej i ochronie praw pracowników migrujących 11 (zmienionego w 2005 r. na mocy Protokołu uzupełniającego 12 ); przyjęcia 5 października 2007 r. Deklaracji o skoordynowanej polityce migracyjnej państw członkowskich WNP 13. Zgodnie z tym dokumentem państwa należące do Wspólnoty powinny rozwijać współpracę instytucji państwowych i pozarządowych w dziedzinie migracji (również w zakresie wymiany informacji), dążyć od uregulowania kwestii migracji zarobkowych oraz ujednolicenia ustawodawstwa w tym zakresie oraz przeciwdziałać zjawisku nielegalnego przemieszczania się osób. Ponadto Armenia jest sygnatariuszem licznych porozumień zawieranych w ramach WNP w dziedzinie: ochrony granic (m.in. Koncepcji skoordynowanej polityki granicznej państw członkowskich WNP, przyjętej 26 sierpnia 2005 r.) 14, przeciwdziałaniu nielegalnej migracji (m.in. Programu współpracy państw członkowskich WNP w zakresie przeciwdziałania nielegalnej migracji na lata ) 15, czy też walki z handlem ludźmi (w tym Porozumienia o współpracy państw członkowskich WNP w zwalczaniu handlu ludźmi, organami i tkanką ludzką) 16. Niemniej jednak, należy mieć na względzie, iż większość z tych dokumentów nie zawsze jest realizowana w praktyce, zaś wytyczne zawarte w poszczególnych porozumieniach w wielu przypadkach nie są uwzględniane przez poszczególne państwa członkowskie w procesie kształtowania polityki migracyjnej. UNIA EUROPEJSKA Podstawę prawną stosunków UE-Armenia stanowi Umowa o partnerstwie i współpracy między Wspólnotami Europejskimi i ich Państwami Członkowskimi a Republiką Armenii (PCA), podpisana w Luksemburgu 22 kwietnia 1996 roku 17. Dialog polityczny UE-Armenia toczy się poprzez Radę Współpracy, Komitet Współpracy, jak również w podkomitecie ds. handlu, spraw gospodarczych i prawnych oraz w Parlamentarnym Komitecie Współpracy. Do priorytetów polityki UE wobec Armenii i pozostałych państw Kaukazu Płd. należy wzmocnienie stabilności w regionie poprzez promowanie dobrosąsiedzkich stosunków i zapewnienie dogodnych warunków do wykorzystania ogromnego potencjału, wynikającego z usytuowania na ważnym szlaku przesyłu surowców energetycznych. Dla kontaktów z regionem w lipcu 2003 roku zostało utworzone stanowisko Specjalnego Przedstawiciela UE 11 Tekst Porozumienia o współpracy w dziedzinie migracji zarobkowej i ochronie praw pracowników migrujących: 12 Tekst Protokołu uzupełniającego do Porozumienia o współpracy w dziedzinie migracji zarobkowej i ochronie praw pracowników migrujących: 13 Tekst Deklaracji o skoordynowanej polityce migracyjnej państw członkowskich WNP: 14 Tekst Koncepcji skoordynowanej polityki granicznej państw członkowskich WNP: Armenia wniosła poprawkę do niniejszej Koncepcji, zgodnie z którą RA nie będzie stosować postanowień w niej zawartych w odniesieniu do Republiki Azerbejdżanu. 15 Tekst Programu współpracy państw członkowskich WNP w zakresie przeciwdziałania nielegalnej migracji na lata : 16 Tekst Porozumienia o współpracy państw członkowskich WNP w zwalczaniu handlu ludźmi, organami i tkanką ludzką: 17 Dz.U. L 239 z Umowa ta weszła w życie z dniem 1 lipca 1999 r. W dniu 26 maja 2004 r. Armenia podpisała z Unią Europejską protokół dodatkowy, rozszerzający zapisy PCA na nowe kraje członkowskie. Mimo, iż podpisanie protokołu nastąpiło prawie miesiąc po rozszerzeniu, to de facto rozwiązania prawne zawarte w PCA UE-Armenia miały zastosowanie w stosunku do nowych państw członkowskich UE (w tym Polski) już od dnia 1 maja 2004 roku. Armenia ratyfikowała w/w protokół 4 grudnia 2005 roku. 17

18 dla Kaukazu Południowego. We wrześniu 2004 r. Armenia podpisała z KE porozumienie o przekształceniu Biura KE w Przedstawicielstwo. Decyzją Rady UE ds. Ogólnych i Stosunków Zewnętrznych (GAERC) 14 czerwca 2004 r. państwa Zakaukazia zostały włączone do Europejskiej Polityki Sąsiedztwa (EPS) 18. W ramach EPS 14 listopada 2006 roku przyjęto Plan Działania dla Armenii, obejmujący najważniejsze dla tego kraju sprawy, wymagające reform i wsparcia (w tym również finansowego) ze strony Unii Europejskiej. Jednym z wymienionych w dokumencie obszarów, w ramach którego należy umacniać współpracę między Armenią i państwami członkowskimi UE jest obszar Sprawiedliwości, Bezpieczeństwa i Wolności (Plan zawiera szereg rekomendacji w dziedzinie ochrony i zarządzania granicami, rejestrowanych i nierejestrowanych przepływów migracyjnych, kwestii wizowych, azylowych, readmisyjnych, etc.). 3. ARMENIA A POLSKA A. STOSUNKI POLSKO-ORMIAŃSKIE Polska nawiązała stosunki dyplomatyczne z Republiką Armenii z dniem 26 lutego 1992 roku. W początkowym okresie dialog pomiędzy obu państwami nie był zbyt intensywny, ograniczał się bowiem do kontaktów na forum konferencji i organizacji międzynarodowych. W 1998 r. nastąpiło znaczne ożywienie w kontaktach politycznych między obu państwami. W tym też roku Armenia ustanowiła w Warszawie swoją placówkę dyplomatyczną, natomiast w 2001 r. rozpoczęła urzędowanie Ambasada RP w Erewaniu. Najważniejsze wydarzenia w relacjach polsko-armeńskich: W 2001 r. oficjalną wizytę w Armenii złożył Prezydent RP A. Kwaśniewski. Wizyta miała na celu aktywizację polsko-ormiańskiej współpracy gospodarczej. W kwestiach politycznych jako szczególnie istotną należy odnotować wypowiedź Prezydenta dotyczącą ludobójstwa Ormian w Imperium Otomańskim oraz wzywającą stronę turecką do nawiązania w tej sprawie dialogu z Armenią; W wyniku misji mediacyjnej marszałka Senatu RP L. Pastusiaka doszło do podpisania w 2002 r. przez delegacje parlamentów Armenii i Azerbejdżanu porozumienia o wznowieniu współpracy. Wagę tego zdarzenia podkreśla fakt, iż od czasu zakończenia w 1994 r. wojny armeńsko-azerbejdżańskiej nie było bezpośrednich kontaktów między parlamentami obu państw; W 2004 r. oficjalną wizytę w Polsce złożył Prezydent Armenii R. Koczarian. W trakcie wizyty podpisane zostały umowy i porozumienia z dziedziny gospodarki i obronności; 18 Europejska Polityka Sąsiedztwa to oficjalna polityka Unii Europejskiej wobec krajów z nią sąsiadujących, która została przedstawiona i wprowadzona w życie w maju 2004 roku w opublikowanej przez Komisję Europejską Strategii Europejskiej Polityki Sąsiedzkiej, jako nowy fundament dla procesów integracyjnych i kooperacyjnych z państwami Południa i Wschodu. Głównym celem EPS jest zbliżenie państw sąsiadujących do UE poprzez promowanie podstawowych wartości europejskich, takich jak poszanowanie praw człowieka, demokracji i rządów prawa, dialog polityczny, przeciwdziałanie konfliktom, jak również zalecenia realizacji reform ekonomicznych, dostosowywania ustawodawstwa do norm unijnych, współpracy w obszarze sprawiedliwości i spraw wewnętrznych oraz doskonalenia skuteczności i transparentności instytucji państwowych. Spośród krajów WNP Europejską Polityką Wschodnią objęte są: Armenia, Azerbejdżan, Białoruś, Mołdowa, Ukraina (Rosję wiąże z UE specjalna umowa partnerstwa strategicznego). 18

19 W 2005 r., w 90 rocznicę ludobójstwa popełnionego na ludności ormiańskiej w Turcji podczas I wojny światowej, Sejm RP przyjął uchwałę, w której złożył hołd ofiarom ludobójstwa. Zgodnie z tekstem uchwały, potępienie tej zbrodni jest moralnym obowiązkiem ludzkości. Uchwała została przyjęta z wdzięcznością przez rząd Armenii i środowisko ormiańskie w Polsce, natomiast wywołała napięcie w stosunkach z Turcją; W lutym 2007 r., podczas spotkań minister spraw zagranicznych RP A. Fotygi z władzami Armenii: prezydentem R. Koczarianem, ministrem spraw zagranicznych W. Oskanianem oraz przewodniczącym parlamentu T. Torosjanem, podpisane zostało Memorandum o współpracy w zakresie integracji europejskiej między resortami spraw zagranicznych obu krajów, w którym znalazły się zapisy o pomocy Polski dla Armenii w zakresie implementacji Planu Działania EPS (m.in. w kwestii dostosowania ram instytucjonalnych gospodarki Armenii do norm UE, promocji UE w Armenii, współpracy administracji rządowych); W maju 2007 r. wizytę w Erewaniu złożył Minister Spraw Wewnętrznych i Administracji RP J. Kaczmarek. Podczas spotkania z premierem Armenii S. Sarkisjanem poruszone zostały m.in. kwestie związane z Europejską Polityką Sąsiedztwa oraz bezpieczeństwem granic. Strona polska poruszyła także problem nielegalnej imigracji z Armenii oraz aktywnego zwalczania przestępczości narkotykowej i terroryzmu. We wrześniu 2008 r. w Erewaniu odbyły się polsko-armeńskie konsultacje gospodarcze z udziałem Wiceministra Gospodarki M. Korolca oraz Ministra Gospodarki Armenii N. Yeritzyana, a także podsekretarzy stanu w resortach: gospodarki, spraw zagranicznych, transportu i komunikacji. W trakcie spotkania dokonano oceny aktualnego stanu współpracy gospodarczej między Polską i Armenią oraz zidentyfikowano problemy w dostępie towarów i usług do obu rynków. W kwietniu 2009 r. wizytę w Polsce złożył przewodniczący Zgromadzenia Narodowego Armenii Hovik Abrahamyan Stosunki dwustronne Polski z Armenią regulują m.in. następujące umowy: o unikaniu podwójnego opodatkowania i zapobieganiu uchylaniu się od opodatkowania w zakresie podatków od dochodu i majątku (1999) 19, o współpracy kulturalnej i naukowej (2000) 20, o współpracy w zwalczaniu przestępczości (2004) 21, o współpracy w dziedzinie obronności (2004) 22, i inne. Z dniem przystąpienia Polski do Unii Europejskiej polsko-armeńskie stosunki gospodarcze regulowane są postanowieniami umowy o partnerstwie i współpracy UE-Armenia z 1996 roku. Niniejsze porozumienie zastąpiło dotychczasową Umowę między Rządem Rzeczpospolitej Polskiej a Rządem Republiki Armenii o współpracy gospodarczej i handlu z dnia 24 lutego 1992 r., która została wypowiedziana 13 czerwca 2003 r. w związku z planowaną akcesją Polski do Unii Europejskiej oraz faktem, iż realizacją wspólnej polityki handlowej UE zajmuje się Komisja Europejska, działając z upoważnienia Rady Europejskiej. Pod względem wymiany handlowej Armenia jest jednym z mniej liczących się partnerów Polski, w tym także wśród krajów Wspólnoty Niepodległych Państw (w 2006 r. Armenia zajęła 103 pozycję wśród krajów, do których eksportowane były polskie towary oraz 98 pozycję wśród krajów, z których importowano towary do Polski). W przypadku Armenii Polska jest szóstym partnerem handlowym tego kraju wśród państw Unii Europejskiej. 19 Dz.U Nr 66, poz Dz.U Nr 2, poz Dz.U Nr 125, poz Dz.U Nr 221, poz

20 Pozytywną tendencją w polsko-armeńskiej wymianie handlowej jest stały wzrost dwustronnych obrotów handlowych z tym krajem (w tym zarówno polskiego eksportu do Armenii, jak i importu z tego kraju). W 2007 r. obroty te osiągnęły poziom ponad 18,5 mln USD, przy czym w handlu z Armenią Polska odnotowuje dodatnie saldo (wyjątkiem były lata 2005 i 2006). WYKRES 1. OBROTY HANDLOWE MIĘDZY POLSKĄ A ARMENIĄ W LATACH (W MLN USD) ,68 10,18 7,46 10,34 8,23 10,20 8, ,00 4, ,01 0,56 0, Eksport z Polski Import do Polski Źródło: opracowanie WAM DPM MSWiA na podstawie danych Ministerstwa Gospodarki RP Polsko-armeńska wymiana handlowa charakteryzuje się dużym stopniem zróżnicowania (brak stałych pozycji towarowych i zmieniający się ich udział w polskim eksporcie do Armenii lub imporcie z tego kraju) oraz, w przypadku polskiego eksportu, rozdrobnieniem. Do stałych pozycji towarowych eksportowanych w ostatnich latach z Polski do Armenii zaliczyć należy środki czyszczące (ok. 5% polskiego eksportu w 2006 r.), leki oraz specjalistyczne maszyny i urządzenia (m.in. maszyny do przetwórstwa rolno-spożywczego). Do Armenii eksportowane są również artykuły rolno-spożywcze (przede wszystkim cygara 14% polskiego eksportu do tego kraju w 2006 r.), cukier i czekolada oraz meble i płyty pilśniowe. Natomiast wśród towarów importowanych z Armenii dominują produkty pochodzenia mineralnego lub ich pochodne oraz produkty przemysłu stalowego i chemicznego. W 2006 r. ponad 87% polskiego importu z Armenii przypadło na dwie pozycje: żelazomolibden i kauczuk, zaś kolejne 11% - na wyroby przemysłu papierniczego. Współpraca gospodarcza Polski z Armenią jest słabo rozwinięta i sprowadza się głównie do obrotu towarowego, w którym dominują małe i średnie podmioty. Nie odnotowuje się inwestycji polskich w Armenii, słabo rozwinięta jest współpraca naukowo-techniczna, jak również współpraca w dziedzinie turystyki. 23 Eksport z Polski do Armenii objęty jest systemem wsparcia finansowego ze środków budżetowych. System ten obejmuje m.in. możliwość zwrotu części kwalifikowanych kosztów udziału firm polskich w misjach gospodarczych do Armenii lub w organizowanych w tym kraju targach branżowych i wystawach międzynarodowych. Organizowane w tym kraju wystawy nie cieszą się jednak zainteresowaniem firm polskich. Ponadto, kraj ten objęty jest systemem ubezpieczeń kredytów eksportowych oferowanych przez Korporację Ubezpieczeń Kredytów Eksportowych S.A. Według stanu na wrzesień 2007 r. w ramach gwarantowanych przez Skarb Państwa krótkoterminowych ubezpieczeń należności od ryzyka nierynkowego ubezpieczone zostały należności na łączną kwotę USD (głównie w branży przetwórstwa drzewnego, chemicznej oraz transportowej). Z tytułu nieuregulowania należności przez kontrahentów z Armenii KUKE dotychczas nie wypłaciła żadnego odszkodowania. 20