by Małgorzata Lipowska by Wydawnictwo Naukowe Scholar Sp. z o.o., Warszawa 2011

Transkrypt

1

2

3

4 Recenzenci: prof. zw. dr hab. Marta Bogdanowicz prof. zw. dr hab. Danuta Kądzielawa prof. zw. dr hab. Maria Pąchalska Redaktor prowadząca Anna Raciborska Redakcja Magdalena Pluta Korekta Magdalena Pluta i Zespół Projekt okładki i stron tytułowych Tomasz Bogusławski by Małgorzata Lipowska by Wydawnictwo Naukowe Scholar Sp. z o.o., Warszawa 2011 ISBN Książka dotowana przez Uniwersytet Gdański Wydawnictwo Naukowe Scholar Spółka z o.o. ul. Krakowskie Przedmieście 62, Warszawa tel./fax , , dział handlowy: jak wyżej, w. 105, info@scholar.com.pl Wydanie pierwsze Skład i łamanie: WN Scholar (Elżbieta Giżyńska) Druk i oprawa: Wojskowa Drukarnia w Łodzi Sp. z o.o.

5 SPIS TREŚCI Wstęp Rozdział 1 Specyfika zaburzeń rozwoju u dzieci Normatywna zmiana rozwojowa a zaburzenia rozwoju Zadania rozwojowe a zaburzenia rozwoju Zaburzenia rozwoju z perspektywy odmiennych dyscyplin nauki Problemy w zakresie terminologii i klasyfikacji zaburzeń rozwoju Zaburzenia rozwoju w klasyfikacjach medycznych Zaburzenia rozwoju w klasyfikacji ICD Zaburzenia rozwoju w klasyfikacjach DSM Zaburzenia rozwoju w klasyfikacjach specyficznych dla dzieci Kryteria diagnostyczne dla dzieci w wieku przedszkolnym RDC-PA Klasyfikacja diagnostyczna DC: Teoria objawu w neuropsychologii rozwoju Morfogeneza Parcelacja Heterochronia Rozdział 2 Dysleksja i ADHD jako zaburzenia rozwoju Problemy definicyjne Dysleksja jako specyficzny problem uczenia się Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi Klasyfikacje medyczne dysleksji i ADHD Epidemiologia dysleksji i ADHD Podłoże dysleksji i ADHD Występowanie rodzinne Podłoże genetyczne Relacja genów i środowiska Podłoże mózgowe Zaburzenia biochemiczne Prenatalne i neonatalne podłoże deficytów

6 2.4. Patomechanizm zaburzeń rozwoju Patomechanizm dysleksji rozwojowej Koncepcja zaburzeń w układzie wzrokowym Model równowagi półkulowej Koncepcja lingwistyczna Hipoteza móżdżkowa Patomechanizm ADHD Koncepcja deficytu hamowania reakcji Model energetyczno-poznawczy Hipoteza behawioralnych systemów hamowania i aktywacji Model awersji opóźnienia Rozdział 3 Współwystępowanie zaburzeń rozwoju Istota współwystępowania zaburzeń Epidemiologia współwystępowania zaburzeń wśród dzieci Modele współwystępowania zaburzeń Koncepcje współwystępowania dysleksji i ADHD Koncepcja objawów fenotypowych Koncepcja nielosowego doboru rodziców Koncepcja poznawczego podtypu ADHD Koncepcja zbliżonej etiologii Rozdział 4 Pamięć w ujęciu neuropsychologicznym Istota pamięci Neuroanatomiczne podstawy pamięci Badania lokalizacyjne a podstawowe rodzaje pamięci Hipokamp oraz przenoszenie wspomnień z pamięci krótkotrwałej do długotrwałej Płaty półkul mózgu Badania czynnościowe a molekularne i neuronalne podstawy pamięci Wybrane modele pamięci w neuropsychologii Strukturalne ujęcie pamięci roboczej Modele hierarchiczne i rozproszone Model mikrogenetyczny Ogólne założenia modelu mikrogenetycznego Pamięć w ujęciu teorii mikrogenetycznej Rozdział 5 Procesy pamięciowe w toku prawidłowego i zaburzonego rozwoju Prawidłowości rozwoju pamięci u dzieci Pamięć krótko- i długotrwała z perspektywy rozwojowej Strategie zwiększania zakresu pamięci roboczej Prawidłowości rozwoju pamięci długotrwałej Badania pamięci deklaratywnej i proceduralnej u dzieci Zagadnienie świadomości a pamięć deklaratywna i proceduralna Pamięć semantyczna i epizodyczna z perspektywy rozwojowej Rozwój pamięci semantycznej Rozwój pamięci epizodycznej Różnicowanie pamięci epizodycznej i autobiograficznej

7 5.2. Relacje pamięci i uwagi z perspektywy rozwojowej Pamięć a funkcje wykonawcze w ontogenezie Deficyty pamięci w zaburzeniach rozwoju Zaburzenia pamięci jako objaw kryterialny Niesymptomatyczne deficyty pamięci Rozdział 6 Diagnoza pamięci w dysleksji i ADHD metodologia badań własnych Problematyka badań, cel pracy, pytania i hipotezy Badane zmienne Charakterystyka badanych Wiek badanych Poziom inteligencji badanych Metody badań Metody przesiewowe Analiza dokumentacji Wywiad ontogenetyczno-kliniczny Kwestionariusz Ustrukturyzowanego Wywiadu Diagnostycznego w Kierunku Zespołu Nadpobudliwości Psychoruchowej Skala Inteligencji Wechslera dla Dzieci Metody badania pamięci Bateria Badania Pamięci Wechslera WMS-III Pamięć Logiczna Lista Słów Pamięć Wzrokowo-Ruchowa Powtarzanie Cyfr Test Figury Złożonej Reya Osterrietha Metody badania moderatorów pamięci Test d DIVA Test Interferencji Fonologiczno-Semantycznej Token Test Test Płynności Słownej COWAT Komputerowy Test Interferencji z efektem Stroopa Test Sortowania Kart z Wisconsin Test Porównywania Znanych Kształtów Procedura badań Rozdział 7 Zaburzenia pamięci w dysleksji i ADHD analiza wyników badań własnych Obraz deficytów pamięci werbalnej Problemy z pamięcią wzrokową i wzrokowo-przestrzenną Płeć badanych a zaburzenia pamięci Rozdział 8 Poznawcze moderatory deficytów pamięci w dysleksji i ADHD Uwaga jako moderator procesów pamięciowych Język a procesy pamięci Funkcje wykonawcze jako moderator pamięci Preferowany styl poznawczy a procesy pamięci

8 Rozdział 9 Neuropsychologiczna analiza zaburzeń pamięci u dzieci ze współwystępowaniem dysleksji i ADHD: próba ujęcia modelowego Podsumowanie wyników uzyskanych w testach badania pamięci przez dzieci z poszczególnych grup klinicznych Rola poznawczych moderatorów procesów pamięciowych wśród dzieci z grup klinicznych Mikrogenetyczny model deficytów pamięci u dzieci ze współwystępowaniem dysleksji i ADHD Rozdział 10 Wnioski i kierunki dalszych badań Bibliografia Summary Dyslexia and ADHD comorbidity of developmental disorders

9 SUMMARY DYSLEXIA AND ADHD COMORBIDITY OF DEVELOPMENTAL DISORDERS THE NEUROPSYCHOLOGICAL ANALYSIS OF MEMORY DEFICITS The comorbidity of disorders, though it is an extremely common phenomenon, remains unexplained. Among the developmental disorders that are most often diagnosed together are dyslexia and ADHD. The goal of this book is to present a neuropsychological analysis of memory deficits among children with concomitant dyslexia and ADHD. Assuming the perspective of development neuropsychology, the book presents contemporary theoretical perspectives on the specific nature of the double diagnosis of dyslexia and ADHD in children, and general models of the comorbidity of disturbances. This is followed by a discussion of the processes and models of memory from a neuropsychological perspective, with particular attention to microgenetic theory. The specific nature of memory processes in children is also described, in the course of both normal and pathological development. The empirical section of the book presents the results of the author s own research on memory deficits, as well as their cognitive moderators - attention, language, executive functions, and cognitive style - in four research groups of pupils in the 4 th to 6 th year of primary school: dyslexic children (n = 60), ADHD (n = 60), both together (n = 60), and children without disturbances as background (n = 60). Carefully chosen methods for evaluating memory were applied, and indicated the occurrence of problems in respect to verbal, visual, and visuospatial memory among all the children from the three clinical groups. Although analysis showed some differences between them, the differentiation is not markedly specific. When the deficits found among the children from the criterial group, i.e. with the double diagnosis, are compared, it turned out that their memory problems are primarily a factor of dyslexia and ADHD, and not something qualitatively unique, i.e. they do not constitute a new, specific symptom. These research results made it possible to differentiate the moderators of memory that are characteristics for each of the clinical groups: 1. in children with ADHD alone, the axial moderators proved to be attention and executive functions; 2. in children with dyslexia, the moderators affecting verbal memory turned out to be language functions, while in respect to visual and visuospatial memory, this role was played primarily by attention; 305

10 SUMMARY 3. among the children from the criterial group, i.e. with concomitant dyslexia and ADHD, the moderators proved to be attention, language functions, and executive functions. The results presented here are fully consistent with the microgenetic model of the formation of the symptom. The formation of the symptom in children with dyslexia, with ADHD, and with both disorders can constitute a bridge connecting all neurodevelopmental disorders. Beginning with common, non-specific mutations, through distributed differences in the development of brain structures and non-specific symptoms in early childhood, to proximate disturbances of cognitive functions in children with fully symptomatic disturbances, we can observe the visible formation of a common symptom, which consists in the combination of the symptoms of two disorders. Microgenetic theory completes the concept of proximate etiology as a model for double diagnosis. This is the theoretical foundation that allows for a full understanding of the mechanism of comorbidity of neurodevelopmental disorders. The monograph concludes with a summary of the research results, which verify the microgenetic theory of symptom formation, and the development of the author s own neuropsychological model of memory disturbances in children with a double diagnosis, based on that theory. Directions for further research are indicated. This microgenetic interpretation of the comorbidity of dyslexia and ADHD constitutes the first such attempt, not only in Poland, but in the world.