Problemy rozwoju polityki rolnej na Ukrainie w warunkach kryzysu

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014), s Problemy rozwoju polityki rolnej na Ukrainie w warunkach kryzysu Problems of development of agrarian policy in Ukraine in the conditions of crisis W. W. Halanets doktor administracji publicznej, docent, Lwowski Regionalny Instytut Administracji Publicznej Akademii Administracji Publicznej przy Prezydencie Ukrainy we Lwowie S t r e s z c z e n i e Ukraina otrzymała w spadku po byłym Związku Radzieckim gospodarkę rolną strukturalnie niedojrzałą, niezrównoważoną oraz nierentowną, która nie odpowiadała wymogom i warunkom niezależnego państwa. Jej nieodłącznym elementem był: spadek produkcji, upadek systemu finansowego i kredytowego, wzrost inflacji oraz naruszenie obiegu pieniądza, wzrost bezrobocia, a także gwałtowne ob niżenie poziomu życia ludności. Analiza stanu rolnictwa w okresie reformy rolnej z lat jest możliwa na podstawie opracowania Rocznik statystyczny Ukrainy za 2010 rok, wydanego przez Państwową Służbę Statystyki Ukrainy w 2011 roku. O niepowodzeniu reformy rolnej jako pierwszy wspomniał prezydent Leonid Kuczma w swoim przemówieniu do Rady Najwyższej Ukrainy w 1998 roku. Zwrócił on wówczas uwagę na brak rzeczywistych reform, skutkujących tym, że sektor rolnictwa stał się najbardziej niedostosowaną sferą działalności, która zamiast stać się motorem rozwoju gospodarczego, przyczyniał się do jego upadku. W artykule zawarto propozycje dotyczące modyfikacji kierunków niedokończonej reformy rolnej na Ukrainie, mające na celu modernizację gospodarki rolnej oraz wyprowadzenie jej ze stanu kryzysowego. S ł o w a k l u c z o w e : polityka rolna, reforma rolna, kryzys ekonomiczny, infrastruktura rolna S u m m a r y Ukraine inherited from the former USSR unbalanced, structurally incomplete and unprofitable economy. Ukrainian economy didn't meet the requirements and conditions of an independent country. The characteristic features of Ukrainian economy were the decreasing of production volume, the destruction of financial and credit system, the rising inflation, monetary disorder, rising unemployment and plummeting of living standards. The analyze of the condition of the Ukrainian agriculture during agrarian reform in was possible after the publication of the statistical compendium Statistical Yearbook of Ukraine for 2010 by the State Statistics Service of Ukraine in President of Ukraine Leonid Kuchma was the first who declared the failure of agrarian reform. His Epistle to the Verkhovna Rada of Ukraine in 1998 contained the contention that there were no real reforms, that agriculture was the most maladjusted sphere of public activity and that the agricultural sector didn t become the engine of economic development and contributed to the economic decline. The paper contains the proposition of modification of unfinished agrarian reform in Ukraine and some directions of the modernization to bring the agricultural sector out of crisis. K e y w o r d s : agrarian policy, agrarian reform, economic crisis, agrarian reform.

2 192 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) Przez długi czas Ukraina wchodziła w skład ZSRR, którego gospodarka opierała się na dwóch formach własności: państwowej oraz spółdzielczej. Pierwsza z nich charakteryzowała się skupieniem społecznych środków produkcji na najwyższym, państwowym poziomie, druga natomiast różnorodność własności uspołecznionej, w której właścicielami wytworzonych produktów stawali się kołchoźnicy. Obie formy własności pozbawiały pracowników własnej inicjatywy oraz możliwości stania się rzeczywistymi właścicielami wytworzonych przez siebie produktów. Brak zainteresowania wynikami pracy nie stymulował rozwoju produkcji rolnej, której tempo systematycznie malało. W ten sposób przedkryzysowa sytuacja w rolnictwie przeszła w fazę kryzysową. W związku z tym, że Ukraina otrzymała w spadku po byłym Związku Radzieckim gospodarkę rolną strukturalnie niedojrzałą, niezrównoważoną oraz nierentowną, która nie odpowiadała wymogom om i warunkom niezależnego państwa, w jej przypadku kryzys gospodarczy okazał się być wyjątkowo dotkliwy. Towarzyszył mu spadek produkcji, upadek systemu finansowego i kredytowego, wzrost inflacji oraz naruszenie obiegu pieniądza, wzrost bezrobocia, a także gwałtowne obniżenie poziomu życia ludności. Analiza stanu rolnictwa w okresie reformy rolnej z lat jest możliwa na podstawie opracowania Rolnictwo na Ukrainie w 2010 roku, przygotowanego i wydanego przez Państwową Służbę Statystyki Ukrainy. Zawiera on szereg informacji na temat dynamiki ludności Ukrainy, zatrudnienia, wynagrodzeń osób pracujących w sektorze rolnictwa, środków produkcji, powierzchni upraw, produkcji roślinnej i zwierzęcej, produkcji globalnej rolnictwa, a także jego efektywności. Jak pokazano w tabl. 1, populacja Ukrainy systematycznie maleje. W szczególny sposób dotyczy to ludności wiejskiej. Tab. 1. Ludność Ukrainy (według stanu na 1 stycznia, w tys.) * Wyszczególnienie 2002 r r r r r r r. = 100 Ludność ogółem 48240, , , , , ,2 94,5 Ludność wiejska 15950, , , , , ,2 90,4 Za pierwsze z głównych wyzwań w zakresie reformy rolnictwa należy uznać kwestię wzrostu wynagrodzeń. Człowieka charakteryzuje tendencja do ciągłego porównywania poziomu wynagrodzenia za swoją pracę z wysokością wynagrodzeń innych. Jeżeli porównanie to prowadzi do wniosku, że poziom otrzymywanego wynagrodzenia w rolnictwie jest znacznie niższy, może się ono stać ważnym czynnikiem ograniczającym motywację do pracy. Dlatego też niski poziom wynagrodzeń prowadzi do zmian w mentalności, skutkujących obniżeniem jakości kapitału ludz

3 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) 193 kiego. Objawia się to przede wszystkim w utracie motywacji do aktywności zawodowej; wiary w sprawiedliwość oraz w związek pomiędzy zaangażowaniem w pracę a poziomem życia. Te negatywne tendencje odzwierciedlane są z kolei w tempie wzrostu gospodarczego w sektorze rolnictwa oraz jakości życia ludności wiejskiej. Podsumowując należy podkreślić, że poziom wynagrodzeń w rolnictwie jest krytycznie niski, przy czym jego odchylenie od średniej krajowej systematycznie wzrasta. Udział wynagrodzeń osób pracujących w wartości dodanej brutto w sektorze rolnictwa jest najniższy wśród wszystkich rodzajów działalności gospodarczej. W celu przedstawienia skali negatywnych zmian w zakresie infrastruktury materialnotechnicznej w sektorze rolnictwa na Ukrainie przedstawimy dynamikę liczby maszyn rolniczych. Tab. 2. Liczba traktorów, kombajnów zbożowych oraz samochodów ciężarowych w przedsiębiorstwach rolniczych * Rok Traktory Kombajny zbożowe Samochody ciężarowe r. = ,5 30,8 35,1 Dane statystyczne pokazują, że liczba traktorów i kombajnów na Ukrainie w 2010 r. nie stanowi nawet 1/3 poziomu z roku Gwałtowny spadek liczby artykułów przemysłowych i środków produkcji, znaczna różnica pomiędzy ich cenami a cenami produktów rolnych oraz tysiąckrotny wzrost cen energii doprowadziły do znacznego spadku produkcji rolnej w sektorze publicznym. W analizowanym okresie wiele gałęzi gospodarki stało się nieopłacalnych, jednakże skala kryzysu w sektorze rolnym nie miała sobie równych. Wielki kryzys był tak szeroki i głęboki, że objął on nie tylko produkcję, lecz również stosunki pracy. Historia świata nie zna tak dużych i rozległych zmian w gospodarce, które w ciągu zaledwie kilkunastu lat doprowadziłyby do tak ogromnych strat. Cechą charakterystyczną kryzysu stało się całkowite zniszczenie systemu finansowokredytowego, nadmierny wzrost cen, obniżenie zdolności płatniczych przedsiębiorstw i gospodarstw oraz zwiększenie poziomu strat. Wystarczy nadmienić, że w 1991 r. w porównaniu do 1990 r. wskaźnik cen wzrósł 2,6 razy, w 1993 r. w porównaniu do 1992 r. 97,7 razy, natomiast w okresie od roku 1996 do 2002 ceny wzrosły w sumie aż 60 tys. razy [1, s. 9]. W okresie inflacji ceny benzyny wzrosły 1084 razy, ceny nawozów 792 razy, przy 218krotnym wzroście

4 194 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) ogólnego wskaźnika kosztów produkcji rolnej (grudzień 1994 r. w porównaniu do grudnia 1993 r.) [1. s. 10]. Doprowadziło to znacznego zmniejszenia produkcji maszyn i urządzeń rolniczych, co wstrząsnęło przemysłowa podstawą produkcji rolniczej, znacznie zmniejszając możliwości jej intensyfikacji. Prawie ośmiokrotna różnica pomiędzy wskaźnikami cen produkcji rolnej i przemysłu doprowadziła do bezprecedensowych rozbieżności [1, s. 11]. W takiej sytuacji funkcjonowanie dużych, wyspecjalizowanych gospodarstw, bazujących na wykorzystywaniu wielkiej liczby maszyn i urządzeń rolniczych stało się nieopłacalne. Deficyt paliw i smarów oraz ich wygórowane ceny zmusiły gospodarstwa do znacznego ograniczania ich zakupów: zminimalizowały one cały zakres czynności związanych z rekultywacją gruntów, utrzymaniem pastwisk, stosowaniem nawozów organicznych i mineralnych oraz środków zwalczania chorób i szkodników. W tym kontekście wystarczy podać przykład zaprezentowany na tabl. 3. Tab. 3. Wykorzystanie nawozów w gospodarstwach rolnych na Ukrainie * Wyszczególnienie = 100 Nawozy mineralne ,0 Zużycie nawozów w przeliczeniu na czysty składnik (w tys. t) Udział gruntów nawożonych (w %) Wykorzystanie nawozów na 100 ha zasiewów (w kg) Zużycie nawozów w przeliczeniu na czysty składnik (w tys. t) Udział gruntów nawożonych (w %) Wykorzystanie nawozów na 100 ha zasiewów (w kg) Nawozy organiczne 257 Biorąc pod uwagę fakt, że gospodarstwa nie dysponują środkami na zakup nawozów sztucznych, natomiast nawozy organiczne stały się wręcz nieosiągalne ze względu na znaczny spadek liczby zwierząt gospodarskich, nie powinno dziwić, dlaczego średnie zbiory zbóż na Ukrainie nie przewyższają 30 kwintali z hektara. 18 8, , ,5 0, ,5 0, ,4 0,5 50,2 41,1 3,9 7,4 5,8 Tabl. 4. Produkcja rolna na Ukrainie * Wyszczególnienie 1990 r r r r r r r = 100 Produkcja rolna Produkcja roślinna Produkcja zwierzęca ,9 88,2 52,8

5 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) 195 Dane statystyczne potwierdzają, że w 2010 r. produkcja rolna zmniejszyła się w porównaniu do 1990 r. o 31,1%, w tym produkcja roślinna o 11,8% oraz produkcja zwierzęca o 52,8%. W 1990 roku na jedną osobę pracującą przypadała globalna produkcja rolnicza o wartości 2811 hrywien, a w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych wynosiła ona 270, 2 tys. hrywien. Poziom ten nie został osiągnięty do dzisiaj. Obecnie sektor rolniczy ukierunkowany jest na przetrwanie, choć to właśnie na nim opiera się państwowość ukraińska. Stosunek średniomiesięcznej wartości kapitału obrotowego do średniomiesięcznych obrotów jest od 3 do 5 razy niższy niż w przypadku przemysłu. Jednocześnie w państwach wysokorozwiniętych gospodarczo wskaźnik ten w rolnictwie jest ok. 23 razy wyższa niż przemyśle. W ciągu ostatnich dwudziestu lat poziom inwestycji w rolnictwie spadł do minimum. Banki przekształciły się w niezależny sektor zorientowany na generowanie zysków. W ostatnim czasie za każdą hrywnę włożona do systemu bankowego można było zyskać 200%, w handlu 100%, natomiast w przypadku rolnictwa 45%. W przypadku produkcji zwierzęcej punkt ciężkości przesunął się na gospodarstwa indywidualne, jednak ich liczba nie była w stanie zrekompensować zmniejszenia się pogłowia zwierząt gospodarskich w przedsiębiorstwach rolnych. Tab. 5. Pogłowie zwierząt gospodarskich według rodzajów gospodarstw (według stanu na 31 XII, w tys. hrywien) * Wyszczególnienie 1990 r r r r r r r = 100 Gospodarstwa rolne ogółem Bydło W tym krowy Owce ,3 31,4 41,0 13,9 Bydło W tym krowy Owce Bydło W tym krowy Owce Bydło W tym krowy Owce Przedsiębiorstwa rolne W tym gospodarstwa farmerskie Gospodarstwa indywidualne ,2 9,5 25,8 4,1 83,4 93,4 80,9 110,1 Tragizm sytuacji, w której znalazło się rolnictwo na Ukrainie po ogłoszeniu suwerenności polega na tym, że w wyniku błędów i pomyłek w działalności, pań

6 196 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) stwo nie było w stanie wykorzystać swojego potencjału w rozwiązaniu ogólnych wyzwań gospodarczych. W 2010 r. w porównaniu do 1990 r. pogłowie bydła zmniejszyło się o 92,8%, krów o 90,5%, natomiast owiec o 95,9%. Jednocześnie na Ukrainie mamy do czynienia z niezwykle niskim jest poziomem rentowności produkcji rolnej (tabl. 6). Tab. 6. Poziom rentowności produkcji rolnej w przedsiębiorstwach rolnych (w %) * Wyszczególnienie 1990 r r r r r. Zboża 275,1 85,6 64,8 45,8 20,1 3,1 7,4 28,7 16,4 7,3 13,9 261,2 Słonecznik 236,5 170,9 52,2 64,3 45,2 24,3 20,7 75,9 18,4 41,4 64,7 171,8 Buraki cukrowe 29,5 31,2 6,1 6,2 0,8 4,8 11,1 11,1 7,1 37,0 16,7 12,8 Warzywa gruntowe 27,6 12,8 1,7 30,9 5,0 16,1 14,8 14,1 11,1 19,1 23,5 4,1 Ziemniaki 27,2 34,3 14,0 33,5 0,7 17,8 56,2 24,7 7,9 12,9 62,1 +34,9 Owoce 83,8 20,3 1,1 19,9 8,4 12,7 33,5 8,5 13,9 16,2 14,9 68,9 Winogrona 71,7 74,0 62,7 44,5 8,7 31,7 39,6 33,2 58,8 92,1 91,6 +19,9 Mleko i produkty mleczne 32,2 23,2 6,0 9,9 0,4 12,2 3,7 13,8 4,1 1,4 17,9 14,3 Bydło na ubój 20,6 19,8 42,3 44,3 33,8 25,0 38,4 41,0 24,1 32,9 35,9 56,5 na ubój 20,7 16,7 44,3 33,0 14,4 14,9 9,2 27,6 0,3 12,1 7,8 28,5 Owce i kozy na ubój 2,3 31,9 46,4 37,8 44,3 32,1 34,3 46,4 38,6 31,8 29,5 31,8 Drób na ubój 17,0 18,4 33,2 11,0 3,8 24,9 12,1 19,0 11,3 22,5 4,4 21,4 Jajka 27,3 36,5 10,6 18,5 15,2 23,5 6,8 9,1 13,0 13,1 18,6 8,7 Wełna 2,4 61,3 75, 8 75,4 74,7 72,8 78,1 80,6 74,7 79,4 82,2 79,8 статистики. 2001, 826 с. Były przewodniczący Ukraińskiej Akademii Nauk Rolniczych M. W. Zubec oraz członek Ukraińskiej Akademii Nauk Rolniczych W. W. Jurczyszyn uważają, że konieczność ratowania wsi oraz rolników jest skutkiem niedoskonałości polityki rolnej Ukrainy, zaś rozwiązanie tego problemu będzie trudne i czasochłonne. Pomijając inne kwestie, stan rolnictwa jest konsekwencją braku jednoznacznie określonej polityki rolnej. Wszystko to, co zdawało się nią być, można określić jako antypolitykę, bowiem jak zauważają naukowcy od samego początku była ona zorientowana nie na rolników, a cała swoją istotą i wszystkimi mechanizmami odpychała ich od siebie. Polityka rolna powinna mieć charakter dokumentu programowego polityki państwa, opracowanego na najwyższym szczeblu krajowym oraz mieć obligatoryjny charakter nie tylko w sektorze rolnictwa, lecz również i innych sektorach gospodarki. W rzeczywistości na Ukrainie do tej pory nie przyjęto nawet ustawy o reformie rolnej r r r r r r = 100

7 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) 197 Jako pierwszy wspomniał o tym prezydent Leonid Kuczma podczas swego przemówieniu do Rady Najwyższej Ukrainy w 1998 roku [6]. Zwrócił on wówczas uwagę na załamanie się polityki rolnej, brak rzeczywistych reform, skutkujących tym, że sektor rolnictwa stał się najbardziej niedostosowaną sferą działalności, która zamiast stać się motorem rozwoju gospodarczego, przyczyniał się do jego upadku. Prezydent L. Kuczma oznajmił deputowanym Rady Najwyższej Ukrainy, że państwo potrzebuje ugruntowanej, ukierunkowanej i konstruktywnej polityki rolnej, która w swej logice i zasadach nie tylko w pełni odpowiadała za przyspieszenie transformacji systemu gospodarczego, ale również stałaby się jego głównym ogniwem, czynnikiem stymulującym jego rozwój. Jednak prezydent nie odważył się, żeby rozwiązać tę kwestię samemu. Naukowcom pozostało jedno wyjście: zaproponować i przeprowadzić modernizację reformy rolnej na Ukrainie. W związku z tym, naszym zdaniem pośród najważniejszych elementów modyfikacji reformy rolnej na Ukrainie należy wymienić: szybką realizację reformy gruntowej, zniesienie moratorium prezydenta na utworzenie rynku gruntów rolnych, określenie wartości rynkowej gruntów rolnych oraz opracowanie ich hipoteki; urynkowienie cen produkcji rolnej; doskonalenie polityki podatkowej państwa; poprawa polityki kredytowej państwa; zwiększenie roli państwa w zakresie regulowania gospodarki; zwiększenie efektywności produkcji rolnej poprzez produkcję biodiesla z rzepaku ozimego przejście do zarządzania klastrowego w produkcji rolnej Naszym zdaniem realizacja wymienionych powyżej zadań zapewni sukces skutecznej reformie rolnej na Ukrainie. Wnioski 1. Trwająca już 23 lata reforma rolna na Ukrainie nie dała żadnych pozytywnych rezultatów. Na podstawie danych statystycznych można stwierdzić, że wielkość produkcji rolnej i jej efektywność nie tylko nie wzrosły, ale wręcz znacznie zmalały. 2. Kierownicy przedsiębiorstw rolnych oraz przedstawiciele struktur władzy nie byli w stanie szybko dostosowaćć ć się do nowych warunków w rynkowych, i za miast skorzystać z mechanizmów rynkowych, doprowadzili oni materialnotechniczną bazę wszystkich form gospodarowania do ruiny. 3. Brak funduszy nie pozwala przedsiębiorstwom i gospodarstwom na za kup nowych maszyn, nawozów mineralnych, pestycydów itp., aby wykonać

8 Zeszyty Naukowe WSEI seria: EKONOMIA, 8(1/2014) 198 wszystkie niezbędne prace zgodnie z technologią i w odpowiednim czasie, co przekłada się na zmniejszenie plonów i wydajności produkcji. 4. Potrzebne są pilne działania w celu poprawy sytuacji. Bibliografia 1. Аграрна реформа в Україні. Монографія. За ред. академіка УААН П. І. Гайдуцького. Київ ННЦ ІАЕ. 2. Галанець В. В., Чемерис А. О. Стратегічне управління сільськогосподарським виробництвом у системі державного управління. Монографія. Львів: ЛРІДУ НАДУ, с. 3. Галанець В. В. Державне регулювання аграрного сектора економіки. Монографія. ЛРІДУ НАДУ. Львів с. 4. Галанець В.В. Державне регулювання аграрного сектора економіки. Реформування системи державного управління та державної служби: теорія і практика: матер. наук.практ. конф. за міжнар. уч. (22 жовтня 2010 р.): у 2 ч. Ч. 1 / за наук ред. чл.кор. НАН України В. С. Загорського, доц.. А. В. Ліпенцева. Львів: ЛРІДУ НАДУ, с. 5. Статистичний щорічник України за 2010 рік. Київ: ТОВ Август Трейд. 2011, 559с. 6. Сільське господарство України за 2010 рік. Київ: Департамент державної 7. Юрчишин В. В. Аграрна політика в Україні на зламах політичних епох. Монографія. Київ: Наукова думка. 2009, 365с.