Wrocław, Bogdan Andrzej Tabisz. Restytucja organów chórowych kościoła garnizonowego św. Elżbiety we Wrocławiu

Transkrypt

1 Bogdan Andrzej Tabisz Wrocław, Restytucja organów chórowych kościoła garnizonowego św. Elżbiety we Wrocławiu Organy chórowe Adama Horatio Caspariniego ( ) w kościele św. Elżbiety Węgierskiej we Wrocławiu zostały wybudowane w roku Funkcjonowały tam wówczas dwa instrumenty organowe: 35 głosowe organy główne (III+P/35) wybudowane po części przez Nicolausa Kassnera ( ) a ukończone przez Christiana Crella ( ) w roku 1655 oraz inny pozytyw organowy. Za wybudowanie nowego pozytywu Casparini otrzymał 350 Rtlr. oraz stary pozytyw. Nowy instrument Caspariniego reprezentował charakterystyczny dla pierwszej połowy XVIII wieku typ pozytywu organowego, budowanego zwykle jako wsparcie dla zespołów wokalnych (der Singerchor). Elżbietańskie organy Caspariniego miały 13 głosów 1, z których dziesięć strojonych było w Chortonie a trzy w Kammertonie. Prace stolarskie i snycerskie wykonali Friedrich Sacher i Philipp Jacob, natomiast w roku 1719 polichromie i złocenia wykonał Christian Frenzel 2. Pierwotna lokalizacja organów Caspariniego nie jest dokładnie udokumentowana. Ilustracja na stronie tytułowej śpiewnika Bünthera z roku , zachowana w formie barwnego rysunku, przedstawia znaną nam obecnie bryłę pozytywu Caspariniego w prezbiterium kościoła św. Elżbiety, na tle ołtarza głównego, który zachował się do dnia dzisiejszego. Pomimo, iż ilustracja ta jest bardziej symboliczna niż dokumentalna, uzmysławia przeznaczenie i lokalizację tego instrumentu w farze św. Elżbiety. Pierwotne usytuowanie pozytywu wzmiankowane jest również w druku pamiątkowym Schmeidlera 4 z roku Przytoczone źródła potwierdzają, że miejscem tym było prezbiterium, między ławami kolatorskimi, bezpośrednio przed ołtarzem głównym. Pierwsze odnotowane prace restauratorskie miały miejsce w roku Brak jednak informacji o zakresie prac oraz o ich wykonawcy. W publikacji Schmeidlera znajdujemy informację o wzmocnieniu pozytywu Caspariniego o sekcję trzygłosowego pedału w roku Fundatorem tej rozbudowy był kupiec wrocławski, Kommerzienrat Friedrich Wilhelm Brecher, który finansował równocześnie Glockenspiel na inaugurację wielkich organów Englera. Przyjmuje się, że wykonawcą tej rozbudowy pozytywu Caspariniego był najprawdopodobniej Gottlieb Beniamin Engler, współpracujący wtedy wraz ze swym szwagrem, Karlem Gottliebem Zieglerem, nad ukończeniem dzieła rozpoczętego w 1750 roku przez swego ojca słynnego Michaela Englera młodszego. W roku 1806 podczas oblężenia miasta Breslau przez wojska napoleońskie i bombardowanie, które objęło również farę św. Elżbiety, organy Caspariniego uległy poważnemu uszkodzeniu. Od tego momentu rozpoczął się okres częstych i kosztownych reperacji. Okres ten zakończył się w roku 1826 zrealizowaną przez Johanna Christiana Beniamina Müllera 6 rozbudową i przeniesieniem organów Caspariniego na nowo wybudowaną emporę muzyczną w południowej nawie świątyni. Schmeidler przytacza uzasadnienie, iż powodem przenosin była potrzeba odsłonięcia wysokiego ołtarza a absydzie nawy głównej. Niewątpliwie jednak chodziło również o potrzebne, dodatkowe miejsce na powiększony instrument, gdyż po zakończeniu prac w 1826 roku pozytyw Caspariniego miał już siedemnaście głosów, w tym pięć głosów w sekcji pedałowej. Akta Parafii św. Elżbiety w Archiwum Państwowym zawierają bogatą bazę dokumentów potwierdzających późniejsze prace konserwatorskie przy instrumencie aż do roku Od roku 1826 Opiekę nad małymi organami sprawowali kolejno Christian Beniamin Müller, Moritz Müller, Otto Müller, Eduard Horn, Eduard Wilhelm, jak również firma Schlag&Söhne ze Świdnicy 8. Działania wojenne podczas oblężenia Festung Breslau w pierwszej połowie roku 1945 zrównało z ziemią około 70% miasta. Mimo tego kościół św. Elżbiety zachował się niemal 1 L. BURGEMEISTER, Der Orgelbau in Schlesien, Frankfurt am M. 1973, s J.C.H. SCHMEIDLER, Die evangelische Haupt- und Pfarr-Kirche zu St.Elisabet. BUW,GŚL sygn s.92,93 3 J.G.BÜNTHER, Vollständige Choral- und Melodien-Buch, Breslau 1746, okładka. 4 J.C.H. SCHMEIDLER, dz.cyt., s ARCHIWUM PAŃSTWOWE WE WROCŁAWIU, Akta Parafii Św. Elżbiety, sygn. 165, s.7,8 6 L. BURGEMEISTER, dz. cyt., s ARCHIWUM PAŃSTWOWE WE WROCŁAWIU, Akta Parafii Św. Elżbiety, sygn. 189,193,194 8 L. BURGEMEISTER, dz. Cyt., s. 193, 233,

2 w nienaruszonym stanie. Wśród nielicznych zachowanych po II Wojnie Światowej instrumentów był również elżbietański pozytyw Caspariniego. Organy zachowały się w dobrym stanie aż do 9 czerwca 1976 roku 9, kiedy to trzeci z kolei, najtragiczniejszy w skutkach pożar kościoła św. Elżbiety unicestwił wielkie organy, strawił dach świątyni oraz poważnie uszkodził większość wyposażenia. Szczęśliwie i tym razem pozytyw Caspariniego przetrwał bez większego uszczerbku. Najgorszym dla organów w skutkach okazał się okres po pożarze. Spalony kościół św. Elżbiety czekał na odbudowę ponad 10 lat! Przez ten czas organy Caspariniego nie były poddane żadnym pracom konserwatorskim i narażone były na bezpośredni wpływ warunków atmosferycznych ponieważ zwlekano kilka lat z odbudową dachu świątyni. W czasie odbudowy kościoła, pozytyw Caspariniego był osłonięty płachtą brezentu 10. Tzw. karta organów 11 wykonana na zlecenie Służb konserwatorskich w roku 1993 przez Jarosława Stępowskiego i Teofilę Grabską ujawnia zły stan organów, które zostały określone jako zdewastowane. 1. Rewitalizacja i zabezpieczenie organów Caspariniego w latach W roku 1996 z inicjatywy Jana Tomasza Adamusa, aktywnie działającego we Wrocławiu organisty i dyrygenta, rozpoczął się proces ratowania organów chórowych Caspariniego 12. Ponieważ parafia garnizonowa św. Elżbiety we Wrocławiu nie dysponowała wówczas dostatecznymi funduszami na restaurację małych organów, postanowiono, że zostaną one użyczone na okres nie krótszy niż 5 lat jako depozyt muzealny dla Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego, które przeprowadzi ich natychmiastową restaurację. Podstawę tych działań stanowią Porozumienie i Umowa Depozytowa 13 z dnia 5 listopada 1998 roku zawarte pomiędzy pełnomocnikiem Parafii garnizonowej (właściciel organów) oraz pełnomocnikiem Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego (depozytariusz). Na wniosek Miejskiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu małe organy kościoła św. Elżbiety w trybie administracyjnym zostały wpisane do rejestru zabytków miasta Wrocławia pod numerem 708. Podstawą tego wpisu jest Decyzja Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków we Wrocławiu z dnia 16 czerwca 1999 roku. Dosłowny opis zabytku w tej Decyzji brzmi: organy chórowe z II poł. XVIII w. przypisywane A.H.Caspariniemu; drewno malowane, rzeźbione, stop cyny; wym.: 360 x 250 x 240 cm; znajdujące się pierwotnie na emporze w nawie południowej kościoła garnizonowego we Wrocławiu obecnie w depozycie Uniwersytetu Wrocławskiego w Sali Muzycznej. Trzeba podkreślić wynikającą z cytowanej wyżej Decyzji względność sformułowania dotyczącego autorstwa instrumentu oraz czasu jego powstania, mimo, iż w roku 1999 nie było przeszkód dla dokładnego, źródłowego udokumentowania obu tych informacji. W oparciu o źródła cytowane w niniejszym opracowaniu, treść przytoczonego wyżej opisu powinna zostać zaktualizowana. Merytoryczne przygotowanie rewitalizacji i przeniesienia organów Caspariniego odbywało się w ramach działającej przy Muzeum uniwersyteckim komisji roboczej. Wynikiem prac członków komisji jest bogata dokumentacja źródłowa. Materiałem podstawowym jest Dokumentacja demontażu małych organów z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu autorstwa Richarda Jacoby z Kassel 14. Zawartość tego dokumentu jest następująca: 1. podstawowe informacje o przedsięwzięciu, z rozwinięciem następujących haseł: organy, budowniczy, rok budowy, miejsce składowania, właściciel, inwestor, inspektorzy nadzoru, okres trwania prac, zawartość dokumentacji. 9 J.STĘPOWSKI, Zabytkowe organy śląskie, Łódź 1976, [mps w Oddziale Dokumentacji Zabytków w Warszawie] 10 Informacja uzyskana przez autora w styczniu 2011od organmistrza, Antoniego Szydłowskiego z Wrocławia. 11 J.STĘPOWSKI, T.GRABSKA, karta małych organów kościoła św. Elżbiety, Wrocław 1993 [mps W Oddziale Dokumentacji Zabytków w Warszawie] 12 J.T. ADAMUS, Opinia konserwatorsko-muzykologiczna dotycząca zabytkowych organów chórowych w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu, Wrocław 1996 [mps w Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego]. 13 ARCHIWUM MIEJSKIEGO KONSERWATORA ZABYTKÓW WE WROCŁAWIU, [mps] 14 R. JACOBY, Dokumentacja demontażu małych organów z kościoła św. Elżbiety we Wrocławiu, Kassel, niedatowany, mps w jęz. pol., bez sygn.npg w Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego.

3 2. Demontaż i dokonane w trakcie ustalenia - stan dyspozycji z roku 1998, analiza i interpretacja śladów zmian w trakturze gry i rejestrów, cytowanie inskrypcji zachowanych nazw rejestrów umieszczonych przez Caspariniego na listwach łączących zasuwy między wiatrownicami, analiza materiału do wewnętrznego uszczelnienia miechów i kanału łączącego, wniosek dotyczący okresu powstania cokołu organów w okresie przebudowy (lata ); wstępne wnioski dotyczące niektórych piszczałek, notatka o zachowaniu barwnych polichromii pod warstwą brązowej farby olejnej. 3. Inwentaryzacja ilościowe podanie zachowanych elementów organów z wyszczególnieniem tych, które Jacoby jako oryginalne przypisał Caspariniemu. Rozdział zawiera następujące podpunkty: a) Miechy, kanały powietrzne i wiatrownice, b) klawiatury i części traktury mechanicznej, c) części szafy organowej, d) piszczałki. 4. Koncepcja i opis prac rekonstrukcyjnych A) przywrócenie oryginalnego stanu organów Caspariniego z 1717roku. B) Ponowne użycie dobudowanego później pedału jako sensowne uzupełnienie głosów manuałowych. W tej części pan Jacoby opisuje następujące zakresy: szafa organowa, zasilanie powietrzem, wiatrownice, trakturę gry i rejestrów, piszczałki, strój organów. 5. Spis fotografii obejmuje opis 28 zdjęć fotograficznych wykonanych w czasie demontażu organów. Opisana wyżej dokumentacja Richarda Jacoby została zaopiniowana przez mgr Mariana Dorawę z Torunia 15, była również konsultowana z mgr Jarosławem Stępowskim, rzeczoznawcą Ministra Kultury i Sztuki. Na podstawie przytoczonych wyżej dokumentów opis organów wg stanu z roku 1998 (przed przeniesieniem) przedstawia się następująco: Szafa zdobiona złoconą dekoracją snycerską, malowana farbą olejną (kolor brązowy), zbudowana na rzucie prostokąta zamkniętego wklęsłym odcinkiem gzymsu, ujętego po bokach w obramowania pilastrowe. W ten sposób szafa ma wydzielone dwa symetryczne segmenty, w których znajdują się głosy piszczałkowe, w tym Principal 8 fs, którego piszczałki tworzą prospekt pozytywu. W bocznych ścianach szafy znajdowały się płyciny z ażurową dekoracją snycerską uformowaną ze splotów liści akantu i umieszczoną centralnie główką putta. Na osi centralnej części prospektu organów mieściła się rozbudowana tarcza solarna z Okiem Opatrzności w promienistej glorii 16. Oba segmenty szafy w części prospektowej posiadają drzwiczki ozdobne, które po stronie frontowej ozdobione są monochromatyczną polichromią przedstawiającą muzykujące postacie: prawe drzwiczki zawierają ilustrację króla Dawida grającego na harfie; lewe drzwiczki przedstawiają św. Cecylię grającą na instrumencie smyczkowym. Obie postacie mają wzrok skierowany ku centrum kompozycji, co miało specyficzną wymowę przy pierwotnym usytuowaniu pozytywu względem ołtarza głównego w prezbiterium kościoła. Wykaz głosów wg stanu z roku 1998: Manual: Pedal: Principal Quintadena Gedackt Salicet Flöte Vox Humana Octave Gedacktflöte Quinte Mixtur Zimbel - 4' - 4' - 2, 23 ' - 4 fach - 2 fach Violon Subbas Octavbass' Gedacktbass Octavbass - 16' - 16' - 4' 15 M.Dorawa, Zaopiniowanie programu prac konserwacji organów chóralnych kościoła garnizonowego pw św. Elżbiety we Wrocławiu, Toruń 1999, mps, bez sygn., w Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego. 16 J.STĘPOWSKI, T.GRABSKA, dz.cyt.

4 Zakres klawiatury manuału: C c 3, zakres klawiatury pedału: C c 1. Klawiatury wbudowane w bocznej ścianie szafy organów. Traktura gry i rejestrów mechaniczna. Jacoby nie podaje informacji o zmianach w typie i wysokości stroju w stosunku do danych źródłowych. Brak również opisu stanu sekcji pedału. Odnotowane są natomiast ślady zmian: w trakturze gry - wtórne uzupełnienie klawiatury o dźwięk Cis w manuale (zastosowany podczas przebudowy organów w XIX w.) poprzez mechaniczne połączenie klawiszy, odpowiednio: dźwięk C => c oraz Cis => cis, za pomocą podwójnych ramionek w wałku skrętnym dźwięków wyższych; w zespole brzmienia wyłączenie na stałe jednego rejestru poprzez pozostawienie zasuw w pozycji wyłącz i obcięcie ich bezpośrednio przy wiatrownicach a także pozbawienie listw łączących zasuwy. Przeniesienie organów z kościoła garnizonowego św. Elżbiety do Sali Muzycznej Uniwersytetu Wrocławskiego odbyło się w okresie od 14 do 25 maja Realizacja prac konserwatorskich odbyła się w roku Prace organmistrzowskie wykonał Richard Jacoby z Kassel zaś prace konserwatorskie przy szafie organowej zrealizował zespół pod kierunkiem mgr Marii Kowalskiej z Wrocławia. W wyniku przeprowadzonych prac konserwatorskich otrzymano instrument o następującej dyspozycji: instrument jednomanuałowy, 48 klawiszy, klawiatura zrekonstruowana w konwencji Sonnenorgel Caspariniego w Görlitz, przy zachowaniu oryginalnych odległości klawiszy na podstawie zachowanej listwy z kątownikami. Mechaniczna traktura gry i rejestrów. Obecne dwie wiatrownice, z której każda posiada 24 tony w układzie diatonicznym: lewa wiatrownica to strona c z dźwiękami c,d,e, fis, gis, b; prawa strona jest stroną cis i zawiera dźwięki: cis, dis, f, g, a, h. Ilustracja 1: Organy chórowe Caspariniego w sali Oratorium Marianum UWr (foto: B.Tabisz, 2010)

5 Wykaz głosów 1718/1999: Chorton : Principal Quinta dena Octava Mixtura Sesquialtera Flöttna Quinta Super octava Flöttna Vox humana Cammerton: Flöttna Flöttna Principal - 4 fs - 11/3-11/3+4/5-4 fs - 3 fs - 2 fs - 4 fs - 4 fs Opis materiału: C-A z Quintadena 8 fs, B-g 2 w prospekcie, 70% cyny kryty, C-H sosna, dalej dąb i drewno owocowe, uzupełn C-gis z Flöttna 8 fs, dalej 25% cyny z uzupełn C-c 2 dąb, dalej 25% cyny, z uzupełn. 1999, kryty C-H sosna, dalej dąb i drewno owocowe, rekonstr % cyny, rekonstrukcja Wysokość stroju przy 18 st.c.: Chorton: a = 465 Hz, Cammerton: a = 415 Hz. Typ stroju w obu wysokościach: Werckmeister III repetycje w Mixturze: C 1 1/3' 1' 2/3' 1/2' c' 2' 1 1/3' 1' 2/3' c'' 2 2/3' 2' 1 1/3' 1' Repetycje w rejestrze Sesquialtera: C 1 1/3' + 4/5' c' 1 1/3' + 1' Przebieg prac restauracyjnych został opisany w dwóch dokumentach końcowych będących w dyspozycji Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego, sporządzonych przez Richarda Jacoby 17 oraz mgr Marię Kowalską 18. Dokument R. Jacoby z przeprowadzonych prac organmistrzowskich zawiera rozdziały: 1. Restauracja miechów z trzech zachowanych miechów klinowych odrestaurowano dwa. Trzeci złożono w magazynie Uniwersytetu Wrocławskiego. Usunięto w całości stare stwardniałe skóry. Miechy rozebrano na części i wyczyszczono, wentyle zasysające rozmontowano i na nowo pokryto skórą. Na jednej z klap odczytano następującą inskrypcję: Wihelm Hansel macht Leim warm Christian Gottlieb Burnschwengel hat kein Geld Otto Müller stwierdzono, że wewnętrzne strony miechów są wyklejone ręcznie pisanymi nutami i innymi starymi papierami użytkowymi. Jacoby podaje przykład zapisu: Schreibeübungen der Emilie Müller, Breslau, den 9ten November Wykonano uzupełnienia pęknięć blatu dolnego drewnianymi listwami i sklejono, całość zaimpregnowano środkiem chemicznym HM1. 2. Restauracja Wiatrownic po demontażu kloców i zasuw oraz stwierdzeniu pęknięć w wiatrownicach i uszkodzeń skóry w prowadnicach zasuw, wykonano mechaniczne 17 R. JACOBY, Dokumentacja końcowa restauracji organów Caspariniego w auli muzycznej Uniwersytetu Wrocławskiego, niedatowany, npg, bez.sygn, obejmuje: 4 strony tekstu + spis fotografii oraz 40 kolorowych fotografii 9x13; mps w Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego. 18 M.KOWALSKA: Dokumentacja fotograficzna i opisowa prac konserwatorskich wykonanych przy szafie organowej organów Caspariniego, Wrocław 1999, mps w Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego.

6 powiększenie pęknięć do uzyskania szczelin o równej wielkości, następnie uzupełniono je dębowymi listwami i sklejono. Usunięto papier uszczelniający komorę klapową i pergamin po stronie dolnej. Zaszpuntowano otwory z okresu wcześniejszych reperacji. Wykonano nowe skórowanie klap. Komory klapowe oraz dolne części wiatrownic wyklejono na nowo papierem, oczyszczono mosiężne sztyfty utrwalając równocześnie ich osadzenie. Wszystkie powierzchnie pokryto farbą typu Bolus. Ze względów bezpieczeństwa nie sklejono czterech naciętych pęknięć na każdej z wiatrownic. Zabieg ten Jacoby tłumaczy zamiarem uniknięcia nieszczelności przy wtórnym rozeschnięciu się wiatrownic. Podaje, że zabieg ten jest odwracalny. Oczyszczono kloce. Ich górną część nawoskowano zaś dolną gładko wyheblowano i uszczelniono. Zamontowano listwy utrzymujące stałą odległość między wiatrownicą, zasuwami i klocem. Zaznaczono odwracalność tego dodatku. Listwy wygładzono grafitem i zaopatrzono w ograniczniki przesunięcia. Wykonano rekonstrukcję kloców głosów Flöttna 8 fs (Cam) oraz Principal 4 fs (Cam) zrujnowanych podczas przebudowy Podobny proces objął ławeczki i inne drewniane elementy mocowania piszczałek. 3. Restauracja traktury rejestrowej oczyszczenie i woskowanie zachowanych dźwigni, rekonstrukcja brakujących dźwigni; Z drzewa czereśniowego wytoczono nowe cięgła w stylu wzorowanym na analogicznych, zachowanych instrumentach z epoki. Przy wykonaniu tabliczek znamionowych rejestrów posłużono się oznaczeniami głosów odczytanymi z inskrypcji zachowanych na listwach łączących zasuwy rejestrowe w wiatrownicach. 4. Restauracja piszczałek metalowych wymycie wszystkich piszczałek wewnątrz i z zewnątrz gorącą wodą. Wymiana skórowania krytych piszczałek na nowe, Wyprostowano odpowiednio korpusy i stopy piszczałek. Przy niektórych piszczałkach o znacznie zniszczonych krawędziach wykonano jedynie prostowanie materiału bez dodatkowego lutowania. Piszczałka a głosu Octave 4 fs (Chorton) przy ciśnieniu 70 mm słupa wody i temperaturze 18,3 st.c dała dźwięk o wysokości 465 Hz. W przytaczanym tu raporcie pana Jacoby mowa jest o analizie metalurgicznej jednej oryginalnej piszczałki, która wykazała 73% ołowiu i 23% cyny 19. Te proporcje wykorzystano przy rekonstrukcji wszystkich brakujących piszczałek metalowych. Wszystkie piszczałki metalowe z wyjątkiem prospektowych otrzymały pierścienie do strojenia z białej blachy. Jacoby przytacza następujące argumenty dla zastosowania tej praktyki: a) wyeliminowanie konieczności wyjmowania piszczałek do strojenia dla uniknięcia ryzyka odkształcenia lub zniszczenia piszczałek b) łatwość zmiany wysokości stroju, gdyby zaszła taka potrzeba 5. Restauracja piszczałek drewnianych oczyszczenie piszczałek z farby olejnej. Nowe oskórowanie szpuntów w piszczałkach krytych. Rekonstrukcja głosów Flöttna 8 fs i Flöttna 4 fs na podstawie zachowanego głosu tej samej nazwy, ale z niższym wycięciem. Wszystkie piszczałki sosnowe pomalowano Bolusem, zaś dębowe jedynie nawoskowano. 6. Intonacja zastosowano metodę polegającą na regulacji rdzenia przy otwartych otworach w stopie piszczałek. Metodę tę R. Jacoby rozpoznał na podstawie badania oryginalnych piszczałek. Konsekwentna realizacja koncepcji rekonstrukcji pozytywu Caspariniego do jego pierwotnej formy z roku 1717 wyeliminowała dobudowaną w latach późniejszych sekcję Pedału. Elementy tej sekcji (wiatrownice, głosy, traktura), jak również pochodzące z XIX wieku klawiatury manuału i pedału, zostały zabezpieczone w magazynie Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego. Zrealizowana przez Zespół mgr Marii Kowalskiej restauracja szafy organowej miała na celu wydobycie pierwotnej kolorystyki organów oraz odtworzenie brakujących elementów zdobniczych. Badania struktury krycia powierzchni szafy doprowadziły do identyfikacji aż czterech warstw malarskich, z których każda została określona w zakresie czasu powstania i metody tworzenia. W dokumentacji powykonawczej mgr Marii Kowalskiej znajdujemy obszerny komentarz historyczny i materiałoznawczy, który naświetla także sposób realizacji programu konserwatorskiego. W efekcie szafa organów chórowych Caspariniego uzyskała barwy w odcieniu kości słoniowej oraz złocone elementy snycerskie wraz z uzupełnieniami. Ustalono również późniejsze pochodzenie oka opatrzności - promienistej glorii, którego powstanie przypadło po 1745 roku. 19 W materiale archiwalnym udostępnionym autorowi opracowania przez Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego nie ma ekspertyz ani innych świadectw na potwierdzenie cytowanych badań metalurgicznych.

7 2. Projekt reinstalacji instrumentu w Bazylice św. Elżbiety we Wrocławiu W roku 2009 Fundacja Opus Organi, która działa na rzecz odbudowy organów Bazyliki św. Elżbiety we Wrocławiu, rozpoczęła prace mające na celu przywrócenie pozytywu Caspariniego do miejsca macierzystego. W pierwszym etapie sprawdzono stan ogólny oraz status prawny organów. Następnie zgromadzono dokumentację prac restauratorskich wykonanych w ramach przeniesienia instrumentu do Uniwersytetu Wrocławskiego w latach Kolejnym krokiem było wykonanie w 2010 roku makiety pozytywu w skali 1:1 oraz przeprowadzenie eksperymentu polegającego na umieszczeniu jej w trzech różnych lokalizacjach w celu wybrania najkorzystniejszego miejsca reinstalacji. Przyjęto założenie, że organy nie powrócą na emporę muzyczną, z której organy zostały zabrane w 1998 r. Uzasadnieniem tego założenia jest zły stan techniczny empory a także niekorzystny układ architektoniczny organów, których prospekt był ukryty między filarami świątyni, natomiast najbardziej eksponowane były mało reprezentatywne strony boczne, złożone z prostych ścian drewnianych, osłaniających sekcję pedału i miechy. Kolejnym przedsięwzięciem było wykonanie ekspertyzy akustycznej, której celem było opisanie ogólnej charakterystyki propagacji dźwięku w kościele św. Elżbiety. Ekspertyza polegała na pomiarze charakterystyk częstotliwościowych w celu sprawdzenia i doboru optymalnego miejsca do relokacji pozytywu Caspariniego. Pomiary wykonano przy zastosowaniu różnych typów sygnałów testowych oraz przy wykorzystaniu różnych miejsc emisji i odbioru. Aby określić najlepsze akustycznie miejsce, to znaczy takie, w którym rozkład ciśnienia akustycznego będzie w całym paśmie częstotliwości najbardziej równomierny, posłużono się metodą pomiaru polegającą na: generowaniu sygnału testowego przez urządzenie głośnikowe w wyznaczonych i proponowanych miejscach położenia instrumentu zapisywaniu i analizowaniu odpowiedzi na dany sygnał przez mikrofon pomiarowy w nawie głównej na wysokości odbioru osób zasiadających w ławach kościelnych. Do pomiarów użyto zestawu dwóch głośników szeroko i nisko pasmowego aby zapewnić równomierność w całym paśmie częstotliwości. W trakcie pomiarów wykorzystano następujące urządzenia: Mikrofon pomiarowy Sabine SQ-1001 Głośnik szerokopasmowy JBL EON15 G2 Głośnik niskotonowy JBL SCS SUB178 Karta/przetwornik analogowo-cyfrowy Sound Blaster X-Fi Xtreme Audio Notebook Komputer Lenovo 3000 N200 zewnętrznego zasilacza do mikrofonu typu Phantom firmy Crown PH-1A kabli i złączek firmy Neutric. Odtwarzacz przenośny Manta MM268 w którego pamięci zapisano wszystkie sygnały testowe z jakością 48 khz/24bit. Pomiar został wykonany dnia 21 listopada 2010 roku w godzinach od do Pora badania podyktowana była koniecznością zminimalizowania zakłóceń niskoczęstotliwościowych dochodzących z zewnątrz a generowanych przez ruch samochodowy wokół obiektu. Temperatura zmierzona elektronicznym czujnikiem LVT-10 wynosiła 9,4 C a wilgotność 42%. Pomiarów odległości i wymiarów dokonano dalmierzem laserowym: Leica DISTO A6. W wyniku przeprowadzenia ekspertyzy akustycznej, realizator eksperymentu, mgr Tomasz Kochaniec, podaje następujące wnioski: dla wszystkich trzech miejsc emisji dźwięku występują bardzo małe różnice w wynikach pomiarów, co świadczy o bardzo dobrej jakości ogólnej akustyki kościoła. różnice w charakterystykach dla różnych źródeł emisji maleją wraz z oddalaniem się od ołtarza głównego. Powodem tego efektu jest kształt kościoła, który powoduje zacieranie się różnic miedzy dźwiękiem bezpośrednim a rozproszonym. Fundacja Opus Organi zleciła również w 2010 roku wykonanie opracowania organologicznego przez mgr Jarosława Stępowskiego. Opracowanie 20 to zawiera obszerny komentarz historyczny dotyczący 20 J.STĘPOWSKI, Dokumentacja ekspertyza konserwatorska zabytkowych organów chórowych kościoła garnizonowego św. Elżbiety we Wrocławiu, Wrocław 2010, mps, npg w: Archiwum Fundacji Opus Organi.

8 klasyfikacji pozytywów organowych w okresie Baroku, ogółu pozytywów Adama Horatio Caspariniego, krytyczną ocenę koncepcji i realizacji przeniesienia organów w latach oraz zalecenia konserwatorskie do omawianego tutaj projektu reinstalacji organów. Stępowski wskazuje na konieczność przywrócenia sekcji Pedału. Idea ta była również podjęta w programie prac konserwatorskich podczas restauracji w roku 1998, jednak nie została zrealizowana. Stępowski prezentuje krytyczne stanowisko względem wykonanych przez Richarda Jakoby prac w 1998 roku. Podkreśla brak ekspertyz metalurgicznych oraz słabe podstawy rekonstrukcji brakujących głosów, w tym szczególnie labialnego Vox humana 8 fs. Krytyka Stępowskiego dotyczy jednak przede wszystkim samej idei umieszczenia pozytywu Caspariniego w Sali Muzycznej Uniwersytetu Wrocławskiego. Jego zdaniem sala ta posiada niewłaściwy zakres temperatury i wilgotności dla tego typu zabytku, i dlatego jeszcze w roku 1998 przewidywał wtórną degradację instrumentu ze względu na zbyt niską wilgotność powietrza oraz niedopuszczalne skoki temperatury spowodowane stosowanym tam ogrzewaniem podłogowym. W celu zweryfikowania tej opinii, Fundacja Opus Organi w okresie od 24 marca do 18 kwietnia 2011 wykonała okresowy pomiar temperatury i wilgotności powietrza w organach przy wykorzystaniu termohigrometru rejestrującego. 21 Rejestrator umieszczony wewnątrz, w lewym segmencie szafy, dokonywał pomiaru i rejestracji próbki w odstępach 10-minutowych. Dodatkowym czynnikiem porównawczym jest zestawienie przytaczanych wyników badań z rezultatem pomiaru mikroklimatu kościoła św. Elżbiety, który Fundacja Opus Organi przeprowadziła w latach w ramach przygotowania odbudowy wielkich organów. Zestawienie wyników tych badań przedstawiono w poniższej tabeli. Pozwalają one przyznać słuszność krytyce Stępowskiego, przynajmniej w zakresie wilgotności, która oscyluje na poziomie około 30% i jest zdecydowanie zbyt niska. Istotne dla kondycji organów są również odnotowane skoki temperatury zilustrowane poniżej wykresem graficznym. Porównanie warunków klimatycznych Parametry: Oratorium Marianum UWr. okres od do Kościół garnizonowy św. Elżbiety okres od do zakresy: minimum średnia maksimum minimum średnia maksimum Temperatura 18,6 st. C. 21,3 st. C. 24,2 st. C. 8,5 st. C. 12,8 st. C. 17,8 st. C. Wilgotność 23,30% 33,20% 54,60% 38,80% 55,40% 73,60% Ilustracja 2: Temperatura (kolor czarny) i wilgotność (kolor niebieski) w organach w sali Oratorium Marianum; 21 Termohigrometr marki TME o symbolu AZ8829R.

9 W wyniku opisanych wyżej badań oraz związanych z nimi konsultacji specjalistycznych, jako miejsce reinstalacji organów Caspariniego zaproponowano balkon nad kruchtą wejścia południowego kościoła św. Elżbiety. Jest to miejsce o najlepszych walorach akustycznych i architektonicznych. W lutym 2011 Fundacja Opus Organi otrzymała opinię 22 organmistrza wrocławskiego, Antoniego Szydłowskiego, który po zapoznaniu się z proponowaną lokalizacją organów w kościele św. Elżbiety oraz koncepcją przeprowadzenia ich przenosin, potwierdził możliwość instalacji organów we wskazanym miejscu. Dokonano również oględzin sekcji pedału zabezpieczoną w magazynach uniwersyteckich. Elementy te przechowywane są w warunkach dobrych i choć nie były poddane konserwacji, ich stan pozwala na wykorzystanie przy restytucji organów w kościele św. Elżbiety we Wrocławiu. Harmonogram prac związanych z powrotem organów do miejsca macierzystego musi uwzględnić wymóg ich aklimatyzacji do mikroklimatu kościoła św. Elżbiety. Aby uniknąć szkód spowodowanych reakcją drewna na zmianę warunków klimatycznych, po przeniesieniu elementów pozytywu do kościoła św. Elżbiety, nastąpi wielomiesięczny okres ich adaptacji, w którym nie wykonuje się żadnych prac przy organach. Dopiero po tym okresie, obejmującym co najmniej 6 miesięcy, nastąpią prace organmistrzowskie i konserwatorskie w celu złożenia i uruchomienia organów. Okres adaptacji organów, które będą leżakować w odpowiednim miejscu, wykorzystany będzie do przygotowania miejsca docelowego, a mianowicie, do konserwacji ścian, balustrady oraz wyrównania i wzmocnienia podłogi. Dla proponowanego miejsca reinstalacji pozostają jeszcze dwa problemy do rozwiązania. Pierwszy z nich dotyczy ograniczenia negatywnego wpływu promieni słonecznych na warunki klimatyczne strefy organów. Drugi wiąże się z dostosowaniem akustycznym sekcji pedału do głosów manuału. Badania oraz wnioski dla tych zagadnień będą podjęte w dalszym toku prac. 3. Zakończenie Ilustracja 3: Makieta organów chórowych w proponowanym miejscu reinstalacji. (foto: B.Tabisz,2010) Z szacunkiem odnoszę się do zespołu osób, które przed 12 laty podjęły akcję ratowania organów chórowych kościoła św. Elżbiety. Szczególne słowa wdzięczności i uznania kieruję dla PT Władz Uniwersytetu Wrocławskiego, który wielkim nakładem środków podjął się ratowania organów Caspariniego. Realizacja rekonstrukcji organów chórowych Caspariniego do formy pierwotnej, choć budząca kontrowersje, niewątpliwie była niezbędna dla tego zabytku. Restytucja tych organów nie może być rozumiana wyłącznie jako powrót do miejsca macierzystego, ponieważ rozpoczęła się ona już w roku Zaś obecne starania Fundacji Opus Organi są kontynuacją tego zadania, które znakomicie wpisuje się w ważny proces REINTEGRACJI całego kościoła św. Elżbiety po wielkiej tragedii pożaru z roku 1976: kolejne kaplice, epitafia - poddawane są konserwacji. Spodziewamy się rychłej odbudowy wielkich organów. Czas więc aby do domu wróciły także organy chórowe: Res clamat ad dominum! 23 Autor. 22 A.SZYDŁOWSKI, Ekspertyza specjalistyczna dotycząca możliwości adaptacji organów chórowych kościoła garnizonowego pod wezwaniem świętej Elżbiety we Wrocławiu na emporze nad kruchtą wejścia południowego, Wrocław 2011, mps w Archiwum Fundacji Opus Organi 23 Cyt.: rzecz woła do właściciela - [tł.aut.]