Właściwości gleb użytkowanych rolniczo w pasie Pojezierza Pomorskiego

Transkrypt

1 Braun B.,21. Właściwości gleb użytkowanych rolniczo w pasie Pojezierza Pomorskiego. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XXVI Właściwości gleb użytkowanych rolniczo w pasie Pojezierza Pomorskiego Characteristic of soil in the area of the Pomorskie lake district Barbara Braun Uniwersytet Warszawski, Instytut Geografii Fizycznej, Zakład Geoekologii bjbraun@uw.edu.pl Abstract: This paper presents a research made in the area of Bytów Powiat. It analyzes basic properties of soils: a soil reaction, a humus horizon, an acid and alkaline cations content and a soil density. The soil reaction in the area of Bytów is predominantly acid and changes minimally, in spite of the soil liming. It proves that those soils underwent regular soil liming optimally for that type of soils. The soils of Bytów Powiat show good buffer properties as well. It is due to the fact that fertilization does not change the soil reaction of those soils. Adsorption complex of soils contains ca. 5% of alkaline cations. It has a positive influence on the fertility. The acid reactions of those soils determine an easy adsorption of alkaline cations into plants. The downslope settlement of the soils supports the enlargement of the humus horizon and production of Colluvic Anthrosols. The thickness of deluvial levels reaches up to 1 cm. The enlargement of density within underhumus horizon on the level of cm ocurrs repeatedly on cultivated soils samples, what can cause in future a production of plough sole and worsening the air -humidity circumstances. Słowa kluczowe: odczyn gleb, kationy kwasowe i zasadowe, próchnica, gęstość objętościowa Key words: soil reaction, cations acid and alkaline, humus, bulk density Wprowadzenie Właściwości fizyczne, fizykochemiczne i chemiczne decydują o żyzności gleb i wielkości plonów. W ostatnich kilkudziesięciu latach próbowano podwyższać urodzajność gleb stosując nawozy sztuczne, co nie zawsze miało dobry wpływ na gleby. Są znane przypadki, gdzie nadmierne wapnowanie zmieniało właściwości gleb, np. poprzez obniżanie zawartości próchnicy w czarnych ziemiach (Karlik 1997), czy zmienianie odczynu gleb rdzawych z kwaśnego na obojętny. Mechanizacja w rolnictwie ma na celu zapewnienie roślinom optymalnych warunków powietrzno-wodnych, lecz wpływa także destrukcyjnie na glebę, prowadząc do nadmiernego zagęszczenia warstwy podglebia (Baranowski 198, Stojek 24, Włodek, Kukuła et al. 1998). Zmiana użytkowania z leśnego na rolnicze w 231

2 Braun B. obszarach urzeźbionych spowodowała przyspieszenie erozji wodnej, tzw. denudację antropogeniczną. Efektem denudacji antropogenicznej są gleby deluwialne i namyte znajdujące się w obniżeniach terenu (Koćmit 1998, Sinkiewicz 1998, Snakin, Krechetov et al. 1996, Sowiński, Smólczyński et al. 24). Gleby deluwialne i namyte często mają nieco lepsze właściwości chemiczne i fizyko-chemiczne niż gleby położone na wzniesieniach czy na stokach. W poziomach deluwialnych i namytych jest większa zawartość materii organicznej, odczyn często jest mniej kwaśny, chociaż nie zawsze gleby te mają większe wysycenie kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi, a także często zmniejsza się pojemność sorpcyjna gleb erodowanych. Przemieszczająca się frakcja ilasta prowadzi do modyfikacji właściwości fizycznych gleb, głównie wzrostu zagęszczenia, zmniejszenie porowatości ogólnej i zmianę właściwości powietrzno-wodnych gleb (Kalembasa, Majchrowska-Safaryan 27, Koćmit 1998, Lincznar 1995, Snakin, Krechetov et al. 1996, Sowiński, Smólczyński et al. 24). Obszar i metody badań Obszar badań położony jest na Pojezierzu Bytowskim i Wysoczyźnie Polanowskiej, zajmuje powierzchnię około 9 km 2. Na potrzeby pracy wykonano 3 odkrywek glebowych oraz 86 odwiertów. Przy każdej odkrywce zostało wykonane od 3 do 5 odwiertów (na wzniesieniu lub u podnóża stoku, w zależności od tego, gdzie zlokalizowana była odkrywka oraz na stoku). Analizy obejmowały różne typy gleb: gleby bielicoziemne (głównie rdzawe wykształcone na utworach piaszczystych, na ogół pochodzenia sandrowego); gleby brunatnoziemne (głównie gleby płowe wykształcone na utworach gliniastych, piaskach zwałowych, często z dużym udziałem pyłu); gleby bagienne (głównie gleby murszowo-torfowe wykształcone w zagłębieniach terenu, często przykryte osadami deluwialnymi). Badaniami objęto gleby użytkowane rolniczo (gospodarstwa indywidualne, PGR-y), w tym zarówno grunty orne, jak i użytki zielone. Celem badań jest przedstawienie wpływu rolniczego na gleby w zależności od sposobu ich użytkowania i położenia na stoku w krajobrazach falistych i pagórkowatych Pojezierza Bytowskiego i Wysoczyzny Polanowskiej. Na potrzeby oznaczenia właściwości gleb badano: skład granulometryczny metodą areometryczną Bouyuocosa Casagrande a w modyfikacji Prószyńskiego, odczyn w 1M KCl metodą potencjometryczną, zawartość węgla organicznego (Corg.) metodą Tiurina, kwasowość hydrolityczną (Hh) i sumę zasadowych kationów wymiennych (S) metodą Kappena, z ich sumy obliczono pojemność sorpcyjną gleb (T=Hh+S), gęstość objętościową metodą cylindrów miarowych o pojemności 1 cm 3. Właściwości gleb użytkowanych rolniczo Granulometria Gleby okolic Bytowa w górnej części profilu wykazują uziarnienie piasków gliniastych, na głębokości 5-8 cm glin. W glebach powstałych na sandrze całą miąższość profilu budują piaski luźne lub piaski słabo gliniaste. U podnóża stoków poziomy deluwialne wykazują niewielkie wzbogacenie we frakcję 232

3 Właściwości gleb iłową. Takie wzbogacenie w najdrobniejsze cząstki glebowe nie zmienia grupy granulometrycznej, która występowała na wierzchołkach czy na stokach. Najprawdopodobniej najdrobniejsze cząstki glebowe są wynoszone poza profil lub osadzają się w zbiornikach wodnych, znajdujących się u podnóża stoków. Odczyn Odczyn gleb powiatu bytowskiego kształtuje się w przedziale 4,5 6,5 ph (kwaśny i lekko kwaśny). W przypadku gleb brunatnoziemnych odczyn w poziomie próchnicznym waha się od 4,5 do 6,2 ph. Na podstawie badań stwierdzono, że odczyn w poziomach podpróchnicznych na ogół jest bardziej kwaśny niż w poziomie próchnicznym. Zjawisko to może wskazywać na wapnowanie gleb. Ponadto gleby brunatnoziemne gospodarstw wielkoobszarowych (kiedyś w użytkowaniu PGR-ów) wykazują na ogół nieco wyższe wartości ph (ryc. 1, profile: 1, 8, 9) niż gleby będące od kilkudziesięciu lat w użytkowaniu rolników indywidualnych (ryc. 1, profile: 2, 4, 1). ph 6,5 6, 5,5 5, 4,5 4, 3,5 3, Ap Bbr C Ap Bbr C Ap Bv C Ap EetBbrC Ap A2 A3 Otpr ph-26 5,5 5,9 5,15 4,3 4,71 4,67 6,2 5,58 5,53 4,51 3,89 3,76 4,22 4,34 4,24 3,2 ph 6,5 6, 5,5 5, 4,5 4, 3,5 3, Ap Bbr C Ap BvBbr C Ap EetBt C Ap EetBt C IIC Ap Bbr C ph-28 4,62 4,62 4,68 6,52 5,1 4,75 4,98 5,8 4,24 4,92 5,5 4,7 3,97 4,2 4,23 4,15 Ryc. 1. Odczyn gleb użytkowanych rolniczo w powiecie bytowskim Fig. 1. The soil reaction in agricultural soils of Bytów District Gleby rdzawe (użytkowane głównie przez rolników indywidualnych) charakteryzują się silnie kwaśnym odczynem; wartości ph nie przekraczają na ogół 5 (ryc. 1, profil 7). Ciekawym przypadkiem jest profil nr 3 - odczyn w całym profilu zbliżony jest do wartości 6 ph (ryc. 1). Można to tłumaczyć tym, że gleba ta powstała na piaskach sandrowych bliskiego transportu, gdzie intensywnie zachodzą procesy wietrzenia. Podobną sytuację stwierdzono na sandrze na Pojezierzu Dobrzyńskim (Słomczyński 1997, Stojek 1999). 233

4 Braun B. Gleby deluwialne W obszarze o urozmaiconej rzeźbie Pojezierza Kaszubskiego, u podnóża wzniesień często występują poziomy deluwialne. Poziomy te na ogół charakteryzują się odczynem nieco wyższym niż poziomy próchniczne na wzniesieniu, czy na stoku. Odczyn poziomów deluwialnych waha się od 4,6 do nawet 7 ph i jest on co najmniej pół jednostki ph wyższy od wartości na wierzchołku i na stoku (ryc. 2, ryc. 3). Warunkowane jest to spływem składników mineralnych wraz z próchnicą w dół stoku, w tym również związków zasadowych (Lecomte, Le Bissonais 1999). Inaczej przedstawia się odczyn gleb na stoku wklęsłym, gdzie dochodzi do gromadzenia próchnicy oraz związków mineralnych już na stoku (ryc. 4). ph 5, 4,5 4, 3,5 w ierzchołek stok prosty podnóże ph 4,3 4,27 4,67 Ryc. 2. Odczyn poziomu próchnicznego gleb w facji stoku jednostajnie pochylonego (stok prosty) Fig. 2. The soil reaction in the humus horizon of straight slope ph 6,5 5,5 4,5 3,5 2,5 stok wypukły podnóże stoku w ypukłego ph 4,98 4,51 5,58 Rys. 3. Odczyn poziomu próchnicznego gleb w facji stoku wypukłego Fig. 3. The soil reaction in the humus horizon of convex slope 234

5 Ap Bbr C IIC Ap Bbr C IIC Ap Bv C C2 Ap Bv C Ap EetBbr C Ap A2 A3 Otprb Ap Bbr C IIC Właściwości gleb 6, ph 5,5 5, 4,5 4, w ierzchołek stok w klęsły tarasa rolna ph 5,5 5,84 4,97 Ryc. 4. Odczyn poziomu próchnicznego gleb w facji stoku wklęsłego Fig. 4. The soil reaction in the humus horizon of concave slope Wysycenie kompleksu sorpcyjnego Pomimo kwaśnego odczynu badanych gleb, w kompleksie sorpcyjnym poziomów próchnicznych przeważają kationy zasadowe (ryc. 5). 1% 8% 6% 4% 2% % S Hh Ryc. 5. Wysycenie kationami zasadowymi i kwasowymi kompleksu sorpcyjnego gleb Fig. 5. The acid and alkaline cations content in soil adsorbtion complex Niekiedy w przypadku stoków jednostajnie pochylonych - na wierzchołkach (odczyn gleb kwaśny) - w kompleksie sorpcyjnym zaznacza się większa zawartość kationów kwasowych (ryc. 1, ryc. 6). Przy kwaśnym odczynie kationy zasadowe są łatwiej uwalniane z kompleksu sorpcyjnego i przemieszczane w głąb profilu lub po stoku. Na stokach wklęsłych stwierdzono wyższe zawartości kationów zasadowych w kompleksie sorpcyjnym niż na wierzchołku, czy u podnóża tych stoków (rys. 6). Wskazuje to na zatrzymywanie roztworów zawierających kationy zasadowe na stoku. Badane gleby pomimo wapnowania zachowują stały, kwaśny i słabo kwaśny odczyn, co może wskazywać na dobre właściwości buforowe tych gleb. Pomimo kwaśnego odczynu zachowują prawidłowe proporcje kationów zasadowych i kwasowych w kompleksie sorpcyjnym. 235

6 Braun B. 1% 1% 8% 8% 6% 6% 4% 4% 2% 2% % % stok prosty podnóże S Hh stok wklęsły podnóże S Hh Ryc. 6. Wysycenie kationami zasadowymi i kwasowymi kompleksu sorpcyjnego w poziomie próchnicznym gleb facji stoku jednostajnie pochylonego i wklęsłego Fig. 6. The acid and alkaline cations content in soil adsorbtion complex of humus horizons for straight slope and concave slope profiles. Zawartość węgla organicznego Kolejnym ważnym parametrem charakteryzującym żyzność gleb jest ilość próchnicy, którą ocenia się na podstawie zawartości węgla organicznego. Próchnica jest największym magazynem łatwo dostępnych substancji pokarmowych: mikro- i makroelementów. Zawartość węgla organicznego w poziomach próchnicznych gleb płowych wynosi od,9% do 4% (ryc. 7). Najbardziej zasobne w materię organiczną są gleby organiczne, zawartość materii organicznej waha się od około 6 do 95%. Nie bez znaczenie jest fakt, że gleby murszowo-torfowe na ogół są użytkowane jako użytki zielone, co przyczynia się do ich wzbogacenia w materię organiczną nawet o kilka procent (Eve, Sperow et al. 22, Lal, Follett. et al. 1999). Spośród gleb mineralnych duże wartości węgla organicznego (ponad 2%) stwierdzono w glebach rdzawych, jednak miąższość poziomu próchnicznego w tych glebach wynosi do 2 cm (ryc. 7, profil 3 i 7). 2, 5 2 % 1, 5 1, Corg-26 1,21 2,1 2,46 1,3 2,18 2,15 1,32 1,5 1,74 1,7 Ryc. 7. Zawartość węgla organicznego w poziomie próchnicznym gleb Fig. 7. The organic matter content in humus horizon 236

7 % Właściwości gleb Zasoby materii organicznej wahają się w przedziale 6-7 t ha -1. Duże zasoby materii organicznej są w poziomach deluwialnych i wynoszą od 118 do prawie 3 t ha -1. Zawartość węgla organicznego w poziomach deluwialnych często przekracza 3%, a miąższość tych poziomów waha się od 4 do nawet 1 cm (ryc. 8, ryc. 9). Gleby brunatnoziemne zawierają od około 1% do około 2,5% Corg. (ryc. 7, profile 1, 2, 4, 8, 9, 1), więc są to gleby średnio bogate w próchnicę. Zasoby materii organicznej tych gleb wahają się od około 7 t ha -1 do 16 t ha w ierzcho łek stok w ypukły podnóże- podnóże- S N w ierzcho łek zagłębie nie stok NEprosty, łąka %Corg 1,5 1,45 1,94 1,85 1,74 2,5 3,76 1,37 2,35 1,7,98 1,7 tarasa rolna stok w klęsły w ierzcho łek podnóżestożek stok w ypukły deluw ial Ryc. 8. Zawartość węgla organicznego w facjach Fig. 8. The organic matter content in slope profiles Miąższość poziomu próchnicznego Miąższości poziomu próchnicznego można przyjąć jako jeden ze wskaźników procesów erozji w glebach. W klasycznie ukształtowanych glebach rolniczych miąższość poziomu próchnicznego wynosi 25-35cm. Taką miąższość poziomu próchnicznego warunkuje zasięg pługa. Miąższości cm poziomów próchnicznych stwierdzano w obszarach równinnych lub położonych na wzniesieniach. Natomiast u podnóża stoków lub na terasach rolnych miąższość poziomów próchnicznych często wynosiła ponad 5 cm, a niekiedy sięgała nawet 1 metra (ryc. 9). 1 cm podnóże miąższość poziomu A stok wypukły podnóże-s podnóże-n zagłębienie stok NE-prosty, łąka tarasa rolna stok wklęsły stok wypukły podnóże-stożek deluwialny Ryc. 9. Miąższość poziomu próchnicznego w układzie stok podnóże stoku Fig. 9. The thickness of humus horizon along the slope profile (from the top of the slope to the foot of the slope). 237

8 Braun B. Większe miąższości poziomów deluwialnych zaobserwowano u podnóża stoków jednostajnie pochylonych lub wypukło-jednostajnie pochylonych. U podnóża stoków wklęsłych miąższość poziomów deluwialnych była zbliżona do poziomów próchnicznych na szczytach wierzchołków. Na stokach wypukłych często stwierdzano spłycenie lub brak poziomu próchnicznego. Wskazuje to najprawdopodobniej na zniszczenie tego poziomu przez maszyny rolnicze i częściowo przez spływ powierzchniowy. Natomiast na stokach wklęsłych poziom próchniczny miał podobną miąższość jak poziom ten na wierzchołkach, czyli około 3 cm (ryc. 9). Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że obecność teras rolnych lub miedz na stokach sprzyja akumulacji materii organicznej. Można pokusić się o stwierdzenie, że użytkowanie gruntów ornych zgodnie z przebiegiem poziomic i tarasowanie ich będzie zapobiegało przemieszczaniu się materii organicznej do wypłaszczeń podstokowych. Zadarnienie stoków również zapobiega przemieszczaniu się materiału próchnicznego w dół stoku. Poziomy deluwialne u podnóża stoków zadarnionych na ogół nie przekraczają 4-5 cm (ryc. 9). Gęstość objętościowa Cechą dobrze oddającą wpływ mechanizacji w rolnictwie jest gęstość objętościowa gruntu i zagęszczenie gleby (na głębokości 25-35cm). Wartości gęstości objętościowej dla badanych gleb wahały się od 1,1-1,4 Mg m -3 dla gleb piaszczystych do około 2 Mg m -3 dla gleb gliniastych. Wartości gęstości objętościowej warstwy cm różnią się o,5-,2 Mg m -3 w stosunku do poziomu powyżej warstwy zagęszczonej. Można przypuszczać, że w przyszłości powstanie tam podeszwa płużna, czego skutkiem będzie zapewne wzrost zwięzłości gleby tuż pod poziomem próchnicznym, a w konsekwencji niewłaściwy przepływ wody w głąb profilu glebowego i złe napowietrzenie poziomów podpróchnicznych. Zagęszczenie warstwy podornej występuje najczęściej w glebach zbudowanych z utworów piaszczystych, rzadziej w utworach pylastych i gliniastych (ryc. 1). Na stopień zagęszczenia warstwy podornej wpływ ma również typ użytkowania gruntu. Uprawa metodami klasycznymi, tzn. oparta na systemie płużnym, zapewnia spulchnianie w poziomie powierzchniowym i zagęszczenie na głębokości cm (Stojek 24, Włodek, Kukuła et al. 1998). Przy metodach uproszczonych, najczęściej bez wykonania orki przed siewem, powstaje zagęszczenie zarówno poziomu próchnicznego, jak i warstwy podglebia (Białczak, Czarnecki et al. 2), jednak w okresie wzrostu roślin zauważono także rozpulchnianie warstwy do 2 cm (Hryńczuk, Weber 25, Alakukku 1998). W przypadku łąk stwierdzono zagęszczenie gruntu od samej powierzchni. Jest to skutek przejazdu maszyn rolniczych i nie spulchniania warstwy powierzchniowej. Poza tym gleby łąkowe należą do gleb o zwiększonej zawartości materii organicznej i często bywają zmeliorowane, co skutkuje mineralizacją materii organicznej i zagęszczaniem warstwy powierzchniowej (Stojek, 25). 238

9 [cm] [cm] [cm] [cm] Właściwości gleb (1) [Mg*m-3] 1,4 1,6 1,8 (3) [Mg*m-3] 1,3 1,4 1,5 1, (5) ,5 1,7 [Mg*m-3] 1,9 (6),1,5,9 1,3 [Mg*m-3] Rys. 1. Gęstość objętościowa w glebach użytkowanych rolniczo powiatu bytowskiego (1-piasek gliniasty na glinie; 3-piasek luźny; 5-glina lekka na glinie średniej; 6-piasek gliniasty na torfie) Fig. 1. The bulk density in agricultural soils of Bytów District (1- loamy sand on loam; 3- sand; 5- loam on clay loam, 6- loamy sand on peat) Dyskusja wyników Użytkowanie rolnicze zmienia pierwotne właściwości gleb, co potwierdza wiele publikacji (Białczak, Czarnecki et al. 2, Eve, Sperow et al. 22, Hryńczuk, Weber 25, Lal, Follet et al. 1999, Lecomte, Le Bissonais et al. 1999, Skłodowski, Zarzycka 1995, Stojek 24, Stojek 25, Włodek, Kukuła et al. 1998). Zmiany w odczynie gleb, stopniu wysycenia kompleksu sorpcyjnego kationami zasadowymi i kwasowymi oraz zawartości próchnicy mogą służyć jako wskaźniki degradacji gleb, zwłaszcza lekkich (Karlik 1997, Siuta 1976, Skłodowski, Zarzycka 1995, Snakin, Krechetov et al. 1996, Stojek 25, Tomaszewicz 1998). Intensywna uprawa gleb prowadzi zarówno do podwyższenia wartości ph, jak i obniżenia. Duży wpływ na odczyn ma wielkość i rodzaj stosowanych nawozów mineralnych i organicznych. W gruntach użytkowanych przez rolników indywidualnych od kilkunastu lat, o małym areale uprawnym, odczyn utrzymuje się na jednakowym poziomie. Pozwala to twierdzić, że w tych gospodarstwach częściej stosowane jest nawożenie organiczne i wyrównane są dawki nawozów mineralnych od dłuższego czasu. Rzadziej jednak stosowane jest też wapnowanie gleb, gdyż odczyn gleb małych gospodarstw rolnych jest kwaśny. Zależność taką zaobserwowano również w okolicach Płocka (Stojek 25). Większe wahania odczynu gleb wykazują gleby intensywnie nawożone mineralnie i wapnowane, co najczęściej obserwuje się w gospodarstwach wielkoobszarowych (często po byłych PGR-ach). Gleby te po okresie transformacji w Polsce (po roku 199) wielokrotnie były 239

10 Braun B. pozostawione w odłogowaniu, co doprowadziło do ich zakwaszenia (Stojek 25, Tomaszewicz 1998). Ponowna uprawa tychże gleb spowodowała intensywne nawożenie, w tym wapnowanie, i często gwałtowny wzrost wartości ph. Zmiany odczynu mają wpływ na zawartość materii organicznej w glebach i stopniu wysycenia kationami zasadowymi i kwasowymi. Intensywne wapnowanie gleb może prowadzić do ubytku próchnicy, szczególnie w glebach bogatych w materię organiczną (Karlik 1997). Zubożenie w materię organiczną stwierdzono w uprawnych czarnych ziemiach i glebach organicznych okolic Płocka. W glebach tych na ubytek próchnicy - oprócz wapnowania - wpływ miały melioracje (Stojek 25). W glebach Pomorza Zachodniego, Pojezierza Mazurskiego i Pomorskiego, pomimo kwaśnego odczynu, w kompleksie sorpcyjnym duży udział mają kationy zasadowe (Koćmit 1998, Sowiński, Smólczyński et al. 24, Tomaszewicz 1998). Z kolei w glebach powstałych na utworach starszych zlodowaceń (Wysoczyzna Siedlecka, okolice Płocka) w kompleksie sorpcyjnym przeważają kationy kwasowe, zwłaszcza w glebach powstałych z utworów piaszczystych i piaszczysto-gliniastych (Kalembasa, Majchrowska-Safaryan 27, Stojek 25). Pomimo odwapnienia utworów młodoglacjalnych i kwaśnego odczynu, gleby zachowały w kompleksie sorpcyjnym kationy zasadowe. W obszarach o pagórkowatej i falistej rzeźbie, w wyniku denudacji antropogenicznej, dochodzi do nadbudowywania poziomu próchnicznego, niekiedy o miąższości dochodzącej do kilkudziesięciu centymetrów lub nawet metrów (Kalembasa, Majchrowska-Safaryan 27, Koćmit 1998, Linczar 1995, Sinkiewicz 1998, Paluszek, Żembrowski 28). Miąższy, deluwialny poziom próchniczny i zmiana uziarnienia są pierwszymi wskaźnikami procesu erozji, które można zauważyć już w trakcie badań terenowych. Przemieszczanie się próchnicy po stoku doprowadza do zubożenia gleb wyżej położonych topograficznie nie tylko w próchnicę, ale także w makroelementy i mikroelementy, frakcję ilastą, co skutkuje zmianami w właściwościach powietrzno-wodnych, porowatości, odczynie, pojemności sorpcyjnej i aktywności biologicznej (Kalembasa, Majchrowska-Safaryan 27, Koćmit 1998, Linczar 1995, Paluszek, Żembrowski 28, Snakin, Krechetov et al. 1996, Sowiński, Smólczyński et al. 24). Skutkiem przemieszczania się próchnicy i frakcji ilastej wraz ze wszystkimi składnikami mineralnymi jest wzbogacanie gleb u podnóża stoków. Wraz z próchnicą i frakcją ilastą mogą również przemieszczać się zanieczyszczenia gleb, np. metale ciężkie, glin i pestycydy (Koćmit 1998, Lal, Follet et al. 1999, Snakin, Krechetov et al. 1996). Najbardziej podatne na erozję są gleby powstałe z piasków luźnych, lecz najintensywniejsza erozja zachodzi w obszarach lessowych (Paluszek, Żembrowski 28), gdzie zaobserwowano poziomy namyte sięgające od kilkudziesięciu centymetrów (Tsermegas, Szwarczewski et al. 2) do niekiedy nawet 3 metrów. Tak silna erozja w obszarach lessowych wynika z ukształtowania terenu i dużego nachylenia zboczy. Procesy denudacji spotyka się również w innych regionach kraju, np. na Mazurach, Pomorzu Zachodnim (Kalembasa, Majchrowska-Safaryan 27, Koćmit 1998, Linczar 1995, Sinkiewicz 1998). W glebach powiatu bytowskiego próchniczne poziomy deluwialne, podobnie jak na Pomorzu Zachodnim zaobserwowane przez Koćmita (1998), średnio miały 4-6 cm, ale odnotowano też ponad metrowe. Na morenie dennej Wysoczyzny Siedleckiej i Pojezierzu Mazurskim stwierdzono około 6 cm deluwialnego poziomu próchnicznego (Kalembasa, Majchrowska- Safaryan 27, Sowiński, Smólczyński et al. 24). Odczyn poziomów deluwialnych gleb powstałych z utworów gliniastych i lessów często jest mniej kwaśny, a nawet obojętny, aniżeli poziomów próchnicznych gleb na wzniesieniu czy na stokach. Wyjątkiem są gleby powstałe z piasków utworów polodowcowych, w których wartości ph poziomów deluwialnych są niższe. Wynika to zapewne z budowy mineralogicznej gleb wzniesień i stoków, w których duży udział ma kwarc (Koćmit 1998, 24

11 Właściwości gleb Kalebasa, Majchrowska-Safaryan 27, Paluszek, Żembrowski 28). Gleby deluwialne mają większe zasoby materii organicznej niż gleby położone w wyższych partiach stoku czy na wzniesieniach. Najbardziej zasobne w materię organiczną będą oczywiście poziomy deluwialne powstałe z zerodowanych gleb czarnoziemnych (Paluszek, Żembrowski 28), a najmniej zasobne poziomy deluwialne z gleb powstałych z piasków luźnych. Procesy zmywania warstwy powierzchniowej gleb na stokach wypukłych i jednostajnie pochylonych powodują odsłonięcie poziomów wymywania, poziomów wzbogacania lub skały macierzystej oraz objęcie ich uprawą. Ma to swoje skutki w obniżonych plonach roślin, zwłaszcza tam, gdzie te poziomy mają gorsze właściwości fizyczne i chemiczne (m.in. bardziej kwaśny odczyn, mniejsza zawartość próchnicy czy mniejsze wysycenie kompleksu sorpcyjnego kationami) oraz trudniejszy dostęp do składników pokarmowych dla roślin. Inaczej sytuacja przedstawia się na odcinkach wklęsłych stoku. Na nich dochodzi do gromadzenia się materiału glebowego. Materiał ten wzbogacony jest w próchnicę, frakcję ilastą, a także związki odżywcze dla roślin. Często odczyn poziomu próchnicznego we wklęśnięciu stoku jest mniej kwaśny niż na wzniesieniu czy nawet u podnóża stoku, a tym samym jest większa zawartość kationów zasadowych w kompleksie sorpcyjnym. Podobne zależności w fizycznych i chemicznych właściwościach gleb w układach facjalnych były obserwowane zarówno na Pomorzu Zachodnim przez Koćmita (1998), jak i na Pojezierzu Mazurskim (Sowiński, Smólczyński et al. 24) i Wysoczyźnie Siedleckiej (Kalembasa, Majchrowska-Safaryan 27). Zadarnienie gruntów uprawnych na stokach wyraźnie wstrzymuje proces erozji wodnej, co objawia się przede wszystkim mniejszą miąższością poziomu próchnicznego u podnóża stoku, a także jego występowaniem na stoku, bez względu na kształt tegoż stoku. Gleby porośnięte roślinnością trawiastą wykazują często większą zawartość materii organicznej niż grunty orne. Większa zawartość materii organicznej objawia się niejednokrotnie poprawą właściwości fizycznych i chemicznych gleb (Eve, Sperow et al. 22, Karlik 1997, Lal, Follett et al 1999). Podsumowanie 1. Odczyn badanych gleb okolic Bytowa jest kwaśny i lekko kwaśny. Pomimo wapnowania gleb nie ulega dużym zmianom, co pozwala przyjąć, że gleby te były i są regularnie wapnowane, w dawkach optymalnych dla danego typu gleb. 2. Kompleks sorpcyjny badanych gleb wysycony jest w połowie kationami zasadowymi, co wpływa korzystnie na ich żyzność. Kwaśny odczyn gleb warunkuje łatwy dostęp związków dla roślin. 3. W wielu przypadkach położenie podstokowe gleb sprzyja pogłębianiu poziomu próchnicznego i powstaniu gleb deluwialnych. Miąższość poziomów deluwialnych sięga nawet 1 cm. Zasoby materii organicznej w glebach deluwialnych są wysokie, często przekraczają 2 t ha W przypadkach gleb uprawianych rolniczo dochodzi do niewielkiego zagęszczenia warstwy podpróchnicznej na głębokości cm, co w przyszłości może skutkować powstaniem podeszwy płużnej i pogorszeniem właściwości powietrzno-wodnych. 241

12 Braun B. Literatura Alakukku L Properties of compactem fine-textured soils as affected by crop rotation and reduced tillage. Soil Till. Res., 47, p Białczyk W., et al., 2. Zmiany niektórych właściwości fizycznych i mechanicznych gleby w różnych technologiach uprawy. Inżynieria Rolnicza, nr 6, ss Eve M.D, Sperow M., Paustian K., Follett R.F. 22. National-scale estimation of changes in soil carbon stocks on agricultural lands. Environmental Pollution, 116, p Hryńczuk B., Weber R. 25. Wpływ uproszczeń w uprawie roli na niektóre właściwości fizyczne gleby. Rocz. Glebozn., t. 56, nr 1-2, ss Kalembasa D., Majchrowska-Safaryan A. 27. Degradacja gleb na stoku morenowym Wysoczyzny Siedleckiej. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., z. 52, ss Karlik B Wymywanie materii organicznej z gleb. Rozprawy Naukowe. Roczniki Akademii Rolniczej, Poznań, 277, ss Koćmit A Charakterystyka zmian w morfologii i właściwościach gleb uprawnych spowodowanych erozją wodną w obszarach młodoglacjalnych Pomorza. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., z. 46, ss Lal R., et al., Managing U.S. cropland to sequester carbon in soil. J. Soil Water Cons., 54, p Lecomte V., Le Bissonais Y Transfert de pesticides par ruissellement et érosion de la parcelle au basin versant, dans la région agricole du Pays de Caux. In: Paysages agraires et Énvironnement. CNRS, Paris, p Linczar M Erozja gleb w Polsce. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., z. 418, ss Paluszek J., Żembrowski W. 28, Ulepszanie gleb ulegających erozji w krajobrazie lessowym. Acta Agrophysica, Lublin, 164, 4, ss Sinkiewicz M Rozwój denudacji antropogenicznej w środkowej części Polski Północnej. UMK Toruń. Siuta J Znaczenie odporności gleb (na degradację) w gospodarce zasobami środowiska przyrodniczego. IKŚ, Warszawa. Skłodowski P., Zarzycka H Wpływ rolniczego użytkowania gleb na ich niektóre właściwości chemiczne. Rocz. Glebozn., t. 46, nr 3/4, ss Słomczyński J Gleby proksymalnej części sandru dobrzyńskiego w Górznieńsko-Lidzbarskim Parku Krajobrazowym na wzorcowej powierzchni glebowej nr 9. Praca magisterska w Zakładzie Gleboznawstwa UMK Toruń, maszynopis. Snakin V.V., et al., The system of assessment of soil degradation. Soil Technology, 8, p Sowiński P., Smólczyński S., Orzechowski M. 24. Wpływ rolniczego użytkowania na właściwości fizyczno-wodne gleb w katenie moreny dennej Pojezierza Mazurskiego. Annales UMCS, Sec. E, v.59 nr 3, p Stojek B Gleby ścieżki przyrodniczo-dydaktycznej do rezerwatu Szumny Zdrój w Górznieńsko- Lidzbarskim Parku Krajobrazowym. Praca magisterska w Zakładzie Gleboznawstwa UMK Toruń, maszynopis. 242

13 Właściwości gleb Stojek B. 24. Plough Sole as the Result of the Agricultural Land Use. Miscellanea Geographica. Warszawa, z. 11, p Stojek B. 25. Zmiany właściwości chemicznych i fizykochemicznych w glebach użytkowanych rolniczo. [w:] Zintegrowane badania krajobrazowe i ich zastosowania. Prace i Studia Geogr., Warszawa, t. 36, ss Tomaszewicz T Wybrane właściwości chemiczne gleb uprawnych, jako wskaźnik ich degradacji. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., z. 46, ss Tsermegas I., et al., 2. Ewolucja i dynamika rzeźby okolic Pińczowa. [w:] Studia geograficzne Ponidzia Pińczowskiego. Prace i Studia Geograficzne, WGSR UW, Warszawa, t. 27, ss Włodek S., et al., Zmiany gęstości, zwięzłości i wilgotności gleby powodowane różnymi sposobami uprawy roli. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol., z. 46, ss