PRZEDMOWA. Philosophy East and West, vol. 26, no.1, s (1976).

Transkrypt

1 PRZEDMOWA Historia powstawania tej książki jest dość istotna dla zrozumienia jej cech specyficznych, dlatego warto ją przedstawić. Gdy na początku lat 60. XX w. studiowałem na Uniwersytecie Warszawskim sinologię, psychologię, językoznawstwo, filozofię i inne nauki społeczne, zafascynował mnie problem różnic kulturowych. Pierwszą moją próbą badawczą była analiza różnic między cywilizacją zachodnią a Chinami w sferze pojmowania związków przyczynowo-skutkowych. O istnieniu takich różnic wiedziano od dawna, ale analizowano je głównie na materiale tekstów filozoficznych 1. Ja spróbowałem je prześledzić na poziomie codziennego myślenia zwykłych ludzi i opracowałem baterię testową, przy której użyciu przebadałem studentów chińskich i polskich (pod kierunkiem profesora Tadeusza Tomaszewskiego). Było to pierwsze, o ile mi wiadomo, badanie tego typu w Chinach. Oczywiście, było ono ułomne. Badanie studentów chińskich przeprowadzałem w ukryciu, bez żadnych oficjalnych zezwoleń, w 1965 r., gdy Chiny epoki Mao izolowały się od świata i narastały napięcia, które niedługo miały uwidocznić się w rewolucji kulturalnej. Nie mogłem nawet myśleć o żadnej próbie reprezentatywnej, lecz byli to jedynie znajomi studenci, których mogłem poprosić o niewinne opowiedzenie, co jest na kilku obrazkach, co się tu wydarzyło, i jakie może to mieć przyczyny i skutki. A okres i sposób ich wychowania też były nader specyficzne w epoce koszarowego komunizmu Mao. Nie wszystkie obserwacje wtedy poczynione muszą się potwierdzać w innych czasach i warunkach, choć związki ówczesnych sposobów myślenia z długotrwałymi cechami kultury chińskiej są oczywiste. Na podstawie tych badań uzyskałem magisterium z psychologii (a mogłem je opublikować dopiero po wielu latach) 2. Pokazały one nie tylko zasadnicze różnice w schematach interpretacji otaczającego świata oraz związków przyczynowo-skutkowych, lecz także inne u Chińczyków podejście do pracy oraz sposób organizacji swoich działań. Natura tych różnic była dla mnie niejasna, a brak było w tej dziedzinie jakichkolwiek prac badawczych. Profesor Tomaszewski zajmował się wtedy psychologiczną teorią działania. A ja sam fascynowałem się też prakseologią szkoły profesora T. Kotarbińskiego, stąd od razu dostrzegłem te różnice. 1 Patrz np. Cheng Chung-ying, Model of Causality in Chinese Philosophy: A Comparative Study, Philosophy East and West, vol. 26, no.1, s (1976). 2 Patrr: K. Gawlikowski, Two National Ways of Reasoning: Interpretation of the Cause-Effect Relationship by Chinese and Polish Students, a Psychological Study, w pracy: East Asian Civilizations: New Attempts at Understanding Traditions, vol. 1, Ethnic Identity and National Characteristics, pod red. W. Eberhards, K. Gawlikowskiego, i C.A. Seyschaba, Simon & Magiera Verlag, Muenchen 1992,

2 Dla lepszego wyjaśnienia problemu działania trzeba bliżej przedstawić różnice w pojmowaniu przyczyn i skutków. Najogólniej biorąc Polacy wedle moich badań mieli tendencję do operowania schematem pojedynczej przyczyny i izolowanego skutku, natomiast Chińczycy raczej analizowali przemiany jako następstwo pewnych stanów, budując długie ciągi stanów warunkujących zjawisko i będących jego następstwami. Przy tym to warunki uznawali za kluczowe, zaś bezpośrednią przyczynę dla nas najważniejszą za czynnik drugorzędny. Ten sposób myślenia można by zilustrować następująco: jeśli w składzie prochu nastąpił wybuch dla nas przyczyną jest rzucenie nie zgaszonego niedopałka przez Jasia, dla nich zgromadzenie w jednym miejscu dużej ilości suchego prochu: prędzej czy później, z tej czy innej przypadkowej przyczyny musiał nastąpić wybuch. Czy używając innego przykładu, dla nas przyczyną śmierci Pana X jest grypa, czy wypadek samochodowy, a przy chińskim podejściu jego narodziny, bo to one determinują nieuchronność jego śmierci, z takiego czy innego powodu, wcześniej, albo później. Zjawiska w tej interpretacji chińskiej wiążą się ze sobą, nic nie jest izolowane i wszystko jest relatywne 3. Jeśli zatem chce się zmieniać rzeczywistość należy przeobrażać warunki, co wymaga o wiele większych nakładów pracy i długotrwałych wysiłków. Ponadto Polacy (podobnie jak inni ludzie Zachodu) wydawali się skoncentrowani na przedmiotach zewnętrznych, czyli na obiektach ich działań. Jeśli polskie osoby badane wspominały o jakichś efektach psychicznych u ludzi, których zachodzące zmiany dotknęły, zdarzało się to rzadko i były to zwykle reakcje frustracyjne (ktoś zaklnie, nakrzyczy na żonę, itp.). Natomiast studenci chińscy wykazywali tendencje do wskazywania ludzko-rzeczowych stanów: to ludzie dopuszczają do czegoś, coś źle zrobili, a potem nie tylko zmieniają warunki, by zapobiec powtórzeniu się wypadku, ale i sami się uczą, zmieniają swe postępowanie. Dotyczyło to jednostek, ale także działań zbiorowych. W rezultacie studenci z obu krajów nie tylko inaczej opisywali rzeczywistość, ale także odmiennie wyznaczali miejsce człowieka w procesie zachodzących przemian i przyjmowali inną wizję człowieka: Polacy pojmowali go jako jednostkę w zasadzie izolowaną, daną i niezmienną, natomiast Chińczycy postrzegali siebie jako integralną część złożonej przyrodniczo-społecznej rzeczywistości, jako członków grupy i jednostki nieustannie samodoskonalące się, zmieniające swoje postawy i cechy psychiczne w wyniku własnych wysiłków oraz krytyki innych ludzi. Obecny był u nich zatem o wiele wyraźniej element samokontroli, samoanalizy i stawiania sobie jako celów przeobrażenia się duchowego, korygowania własnych postaw, co obce było zupełnie badanym studentom polskim. 3 Szczegółowe analizy innych sposobów chińskiego myślenia przedstawia: Richard E. Nisbett, Geografia myślenia: dlaczego ludzie Wschodu i Zachodu myślą inaczej, przekł. E. Wojtych, Smak Słowa, Sopot 2009.

3 Właśnie chcąc głębiej spenetrować różnice dotyczące kulturowych wzorców działania i poszukując odpowiednich materiałów chińskich natrafiłem na dzieło Mistrza Suna (Sun Zi 孫子 ), współczesnego Konfucjuszowi ( p.n.e.) i zawartą tam teorię wojowania, która okazała się w istocie chińską teorią skutecznego działania. Opisane tam wzorce działania nie tylko przez następne tysiąclecia były stosowane w działaniach wojennych i dyplomacji we wszystkich krajach cywilizacji konfucjańskiej, lecz także w polityce, biznesie i życiu codziennym. Oczywiście, niewiele osób studiowało starożytny traktat, lecz jego treści weszły do popularnych epopei, na czele z chińskim bestsellerem wszechczasów, średniowiecznej epopei Opowieści o Trzech Królestwach (Sanguo yanyi 三國演義 ) spopularyzowanej przez ulicznych opowiadaczy i niezliczone sztuki ludowego teatru. Koncepcje Sunzi oraz całej szkoły strategów spopularyzował również sam język, gdyż ich zasady ujmowały często używane powiedzenia (chengyu 成語 ) odgrywające w nim znaczącą rolę. W ten sposób schematy działania opisane w tym traktacie, i w wielu późniejszych dziełach, weszły do cywilizacji chińskiej 4. To wszystko odkrywałem jednak stopniowo później. Kiedy do tego traktatu dotarłem, nie wiele osób wtedy o nim słyszało nawet wśród sinologów, a uchodził on wtedy za dzieło wojskowe, chociaż gen. Samuel B. Griffith, autor nowego przekładu traktatu i jednej z nielicznych książek o tej teorii starożytnej podkreślał nie tylko stosowanie tych koncepcji w wojnach w XX w., lecz także w sferze biznesu 5. Ja analizowałem ją od początku głównie z perspektywy antropologiczno-społecznej jako chińską teorię działania. Dopiero później wnikać zacząłem z konieczności również w różne aspekty tradycji militarnych oraz kultury militarnej Chin. Ponadto, po głębszym wniknięciu w myśl chińską, myśl strategiczna ujmowałem jako jeden z kluczowych nurtów chińskiej myśli politycznospołecznej, pragmatyczny, czy nawet cyniczny, przeciwstawny konfucjańskiemu moralizmowi. Ten ostatni był z ochotą eksponowany przez samych Chińczyków i przez sinologów-miłośników Chin, skłonnych do idealizacji Państwa Środka, podczas gdy ten drugi nurt wywodzący się od Sunzi i Laozi był o wiele mniej znany. Przy tym chińska szkoła strategów, którą 4 Rolę koncepcji Sunzi i tradycji strategicznych w tej cywilizacji przedstawiłem w kilku studiach analizujących różne ich aspekty: The School of Strategy (bingjia) in the Context of Chinese Civilization, East and West (Rzym), vol. 35, nr 1 3 (Sept. 1985), str ; Distinctive features of Chinese military thought, rozdz. II w pracy: Joseph Needham, Robin D. S. Yates (with the collaboration of Krzysztof Gawlikowski, Edward McEwen, Wang Ling), Science and Civilisation in China, vol. 5, part VI, Military Technology: Missiles and Sieges, Cambridge University Press 1994, str (w 2002 r. ukazał się przekład chiński tego tomu); The Strategic Tradition as an Essential Part of Chinese Culture, w: Opera in honorem venerandi Stanislavi Kuczerae natalia sua octogesima quinta celebrantis Sinologi mira k jubileju stanislava Kuchery, pod red. S. V. Dmitrieva, Institut Vostokovedenia RAN, Moskva 2013, s Sun Tzu, The Art. of War, przekł. Samuel B. Griffith, Oxford University Press, Oxford London 1963.

4 zapoczątkował Sun Zi, jeszcze w latach 70. XX w. na Zachodzie była znana tylko niektórym sinologom 6, a sami Chińczycy stosowanie jej nauk w sferze cywilnej oraz życia codziennego traktowali z pewnym zażenowaniem. A do cudzoziemca zajmującego się nią podchodzono na początku nawet z pewną niechęcią, jako w pewnym sensie badacza wstydliwego aspektu cywilizacji chińskiej traktując ją jako niezbyt chwalebną sztukę cwanego manipulowania obcymi i osiągania sukcesów, w tym oczywiście w stosunkach z cudzoziemcami. Dopiero później, w latach 80., gdy badania Sunzi rozwinęły się w Chinach i na świecie, zaczęło się to stopniowo zmieniać, wraz z narastaniem dumy z tej teorii jako ważnego elementy wkładu Chin do cywilizacji światowej. Ważną rolę odegrało w tym odkrycie w 1972 r. w jednym ze starożytnych grobowców na przedmieściach miasta Linyi (prow. Shandong) manuskryptów księgi Sunzi oraz innych pism wojskowych. Oczywiście teksty na deszczułkach bambusowych były w części uszkodzone i trudne do odczytania. Było to wówczas pierwszy od 1700 lat przypadek odkopania w Chinach ksiąg starożytnych. Dlatego też znalezisko to wywołało ogromną sensację we wszystkich krajach cywilizacji konfucjańskiej, a dziesiątki wybitnych uczonych chińskich oraz zagranicznych zaczęły się nim zajmować. Wtedy Chiny wychodziły dopiero z epoki rewolucji kulturalnej ( ), kiedy to zajmowanie się tradycyjną kulturą zostało zakazane. Wyjątkiem były księgi strategiczne, gdyż cytował je sam Mao. Stąd badania starożytnych tekstów militarnych umożliwiało stosunkowo bezpieczny powrót do działalności naukowej. A Zachód, po coraz wyraźniej przegrywanej przez USA wojnie w Wietnamie, zaczął sobie uświadamiać, że teoria Sunzi, choć starożytna, stanowi nawet dzisiaj klucz do myślenia wojskowych w Azji Wschodniej, mało zrozumiałego dla wojskowych Zachodu. Długo jednak sinologowie zachodni traktowali teorie strategów chińskich wyłącznie jako profesjonalną wiedzę wojskową. Stąd na początku lat 80. Joseph Needham ( ), znakomity sinolog brytyjski, planował w swoim monumentalnym dziele Science and Civilisation in China włączyć opis chińskich ksiąg wojskowych do tomu o wojskowości, a w tomie 2 o myśli chińskiej nawet nie wspomina o szkole strategów. Dopiero sam go przekonałem, że warto im poświęcić o wiele więcej miejsca 7. Podobnie 6 Pierwszy bardzo dobry przekład Sunzi na angielski opracował znakomity sinolog brytyjski Lionel Giles ( ). Patrz jego praca: Sun Tzu on the Art. of War. The Olderst Military Treatise in the World, Luzac & Co., London W ZSRR przekłady dwu podstawowych chińskich traktatów wojskowych wykonał tamtejszy znakomity sinolog i japonista Nikołaj J. Konrad ( ). Patrz: Sun -c zy, Traktat o vojennom iskusstvie, Izd. Akademii Nauk SSSR, Moskva- Lieningrad 1950; U-c zy, Traktat o vojennom iskusstvie, Izd. Vostochnoj Literatury, Moskva Patrz moje dwa rozdziały: Chinese literature on the art of war and Distinctive features of Chinese military thought, w: Joseph Needham, Robin D. S. Yates, red., Science and Civilisation in China, vol. 5, part VI, Military Technology: Missiles and Sieges, Cambridge University Press 1994, str Dodam, że mój obszerny tekst (około 200 str.) o myśli i literaturze strategicznej,

5 musiałem włożyć sporo wysiłku, by przekonać Michaela Loewe, że dzieło Sunzi należy włączyć do opisu chińskich ksiąg antycznych jako ważny element dziedzictwa tego kraju 8. Zmianę podejścia do strategów dobrze ilustruje kazus antologii myśli chińskiej opracowanej przez Wm. Theodore a de Bary ego Sources of Chinese Traditions. W pierwszym wydaniu z 1960 r. o strategach nawet się nie wspomina. Natomiast w nowym, znacznie rozszerzonym wydaniu z 1999 r. księga Sunzi została włączona, choć pod mylącą nazwą szkoły militarystów 9. Zajmuję się zatem teorią Sunzi z wieloma przerwami od 1968 r., kiedy to była ona jeszcze mało znana w świecie. Na skutek rozmaitych przyczyn publikowałem przede wszystkim rozmaite studia, z których najciekawsze były ukazywały się w języku chińskim, a także angielskim, zaś niemal nic po polsku. Dodać trzeba, że w kręgu języka chińskiego pracuje kilkuset badaczy, podczas gdy poważnych badaczy teorii Sunzi na Zachodzie można liczyć na palcach (popularyzatorów jest oczywiście wielu). Niektóre z moich koncepcji zostały przyjęte przez niektórych badaczy chińskich i są one nieraz cytowane w tamtejszej literaturze, jak np. podstawowa moja teza, iż teoria Sunzi stanowi w istocie fundament chińskiej filozofii praktycznego działania czyli prakseologii 10. Przy okazji udało mi się spopularyzować postać Tadeusza Kotarbińskiego ( ), co zaowocowało nawet wydaniami jego dzieł, niestety, jak słyszałem, pirackimi. Za kluczowy element prakseologii chińskiej uznałem drogę manipulacji i wprowadzania w błąd (guidao 詭道 ) przeciwstawną konfucjańskiej słusznej drodze (zhengdao 正道 ), co też bywa akceptowane 11. Mam również satysfakcję, iż moja jeszcze bardziej a także o kulturze militarnej ukazywał się jako sporo przestarzały. Powstał on bowiem w latach r. (z włączeniem kilkustronicowego tekstu Needhama o historii chińskich ksiąg wojskowuch), stąd nie obejmuje on ogromnego rozwoju badań nad szkołą strategów w latach 80. A gotowy tekst został ostatecznie przez Needhama zredagowany (przy pomocy Yatesa) dopiero na początku lat 90., kiedy jednak nie mogłem dokonać potrzebnej jego aktualizacji. 8 Patrz nasz wspólny tekst: Sun tzu bing fa 孫子兵法, w: Michael Loewe, red., Early Chinese Texts: A Bibliographical Guide, The Institute of East Asian Studies, University of California, Berkeley 1993, str Por. pierwsze wydanie: Sources of Chinese Tradition, t. 1, oprac. przez Wm. Theodore de Bary, Wing-tsit Chan, Burton Watson, Columbia University Press, New York 1960, i wyd. drugie: Sources of Chinese Tradition, t. 1, From Earliest Time to 1600, oprac. Wm. Theodore de Barry i Irene Bloom, Columbia University Press, New York Patrz np. Wu Rusong 吳如嵩, Sunzi bingfa cidian 孫子兵法詞典 (Leksykon Sztuki wojny Mistrza Suna), Baishan Chubanshe, Shenyang 1993, s ; patrz także: Niu Xianzhong 鈕先鐘, Sunzi san lun: cong gu bingfa dao xin zhanlüe 孫子三論, 從古兵法到新戰略 (Trzy rozprawy o Sunzi: od starożytnej sztuki wojennej do nowoczesnej strategii), Maitian Chubanshe, Taibei 1996, s. 28-9, 253, Wspomnieć warto, że termin prakseologia pisywany bywa po chińsku na dwa sposoby: na kontynencie przeważa xingweixue 行為學, podczas gdy na Tajwanie za prawidłową uznano opcję xingdongxue 行動學. Patrz: Niu Xianzhong 鈕先鐘, dz. cyt., s. 269, Yu Rubo 于汝波, Sunzi bing fa yanjiu 孫子兵法研究 (Badania sztuki wojennej Mistrza Suna), Junshi Kexue Chubanshe, Beijing 2001, s ; Niu Hsien-chung, dz. cyt., s

6 fundamentalna koncepcja o dwu głównych nurtach w myśli chińskiej: moralistycznym i pragmatycznym również bywa przywoływana 12, podobnie jak wiele innych tez dotyczących teorii Sunzi (np. koncepcja o uformowaniu w Chinach specyficznej filozofii walki ). Udało mi się także, chyba udatnie, objaśnić jeden niezrozumiały od czasów starożytnych passus w dziele Sunzi w świetle nowo odkopanych tekstów, chociaż obok mnie miało je w rękach co najmniej kilkuset badaczy chińskich i japońskich 13. Badaczowi cudzoziemskiemu daje to rzecz jasna sporo satysfakcji. Wspomnieć warto, że w literaturze anglosaskiej moje koncepcje cytuje się najczęściej z odwołaniem do dzieła Nedhama, rzadko wspominając ich rzeczywistego autora. W tekście tu zamieszczonym czytelnik znajdzie studia dotyczące kontekstu historycznego i kulturowego teorii Sunzi, zarys historii chińskiej literatury strategicznej do XIX w., a także przekład samego traktatu. Dodajmy, że po raz pierwszy jest to przekład jednej najlepiej zachowanej wersji traktatu z przełomu II i III w. n.e., podczas gdy dotychczasowe przekłady na języki zachodnie dokonywane były z jakichś popularnych kompilacji tekstu łączących dowolnie elementy różnych zachowanych wersji traktatu. W przypisach, prócz objaśnień tekstologicznych, Czytelnik znajdzie też porównania z innymi zachowanymi wersjami. Bibliografia cytowanych dzieł klasycznych zawiera tłumaczenia ich tytułów nieraz kłopotliwe, z datowaniem i ewentualnie wskazaniem autorstwa, jeśli jest dość wiarygodne. Taka dość kompletna bibliografia dzieł klasycznych po raz pierwszy ukazuje się w języku polskim. W książce używa się oficjalnej transkrypcji chińskiej pinyin, przyjmowanej również przez ONZ. Jeśli jakieś imię czy nazwa są znane w Polsce w innej, dawniejszej transkrypcji, jest ona podawana obok w nawiasie. Termin Sun Zi pojawia się również w wersji Sunzi. W pierwszym przypadku oznacza on imię osobiste Mistrza Suna, w drugim chodzi o tekst traktatu przypisywanego mu, jaki można tłumaczyć jako Księga Mistrza Suna. Sunzi należałoby w istocie zapisywać kursywą, jako tytuł księgi, czego to jednak nie zrobiono. Oczywiście moje badania Sunzi i chińskiej myśli strategicznej skorzystały wiele dzięki pomocy, poradom i opiniom wielu badaczy. Z anglosaskich chciałbym wymienić wspomnianego Josepha Needhama ( ), Wolframa Eberharda ( ) i Derka Boddego ( ), z Niemiec 12 Zhongguo bingshu mingzhu jinyi 中國兵書名著今譯 (Współczesny przekład najsłynniejszych chińskich dzieł wojskowych), opracowany przez Komitet Redakcyjny pod przewodnictwem Li Linga 李零, który był także redaktorem naczelnym tomu Junshi Yiwen Chubanshe, Beijing 1992, s Gaolikefusiji 高利科夫斯基, Dui Sunzi bingfa zhong Zhanguo shiqi liangge lunshu xijiede kaozheng 對 " 孫子兵法 " 中戰國時期兩個論述細節的考證 (Tekstologiczne studium dwu fraz z epoki Królestw Walczacych w tekście traktatu Reguły wojny Mistrza Suna ], Zhongguo Renmin Daxue Xuebao 中國人民大學學報, 1997, nr 1, str (opublikowana tylko wersja chińska). Patrz także komentarz Wu Jiulonga do tego tekstu (s. 53).

7 Herberta Franke ( ), z Francji Leona Vandeermerscha (1928-), a z Włoch Lionello Lanciottiego (1925-). Z badaczy chińskich najwięcej mi dały rozmowy z Hu Houxuanem 胡厚宣 ( ) znanym badaczem Chin archaicznych, Yang Binganem 楊丙安, a przede wszystkim z Wu Jiulongiem 吳九龍 i Li Lingiem 李零, czołowymi badaczami dzieła Sunzi w Chinach. Ponadto sporo cennych uwag i sugestii zawdzięczam Tay Lien-so ( 鄭良樹 Zheng Liangshu) z Hongkongu i Niu Hsien-chungowi ( 鈕先鐘 Niu Xianzhong, 1913-), nestorowi badań strategicznych z Tajwanu, jak też wielu innym osobom, których wymienić tu byłoby trudno. Oczywiście wszelkie błędy i słabości tekstu obciążają tylko autora. Pewne partie planowanej książki, która rozrosła się w ciągu lat ogromnie, pozostają nieskończone, dlatego to, co jest w zasadzie gotowe, przekazuję czytelnikom na razie tylko w formie elektronicznej. Krzysztof Gawlikowski Maj 2013 r.