UWARUNKOWANIA MOTYWACYJNE A EFEKTYWNOŚĆ KSZTAŁCENIA NA PRZYKŁADZIE KIERUNKU ETI W KRAKOWIE

Transkrypt

1 UWARUNKOWANIA MOTYWACYJNE A EFEKTYWNOŚĆ KSZTAŁCENIA NA PRZYKŁADZIE KIERUNKU ETI W KRAKOWIE NOGA Henryk, PL Resumé Badania dotyczyły dalszych losów absolwentów kierunku edukacja techniczno-informatyczna oraz ich przystosowania zawodowego. Dokonano także próby oceny jakości kształcenia. Podmiotem kształcenia są studenci, którzy po ukończeniu studiów, mogą ocenić jakość kształcenia i jego wpływ na własne losy i kariery zawodowe. Bardzo ważnym miernikiem przydatności studiów jest awans zawodowy. Znajdujemy tutaj wskazanie na ile studia ułatwiły lub przyśpieszyły awans zawodowy. Klíčová slova: efektywność kształcenia, edukacja techniczno-informatyczna. MOTIVATING FACTORS AND EFFECTIVENESS OF EDUCATION ON THE EXAMPLE OF TECHNICAL AND INFORMATION TECHNOLOGY EDUCATION SPECJALIZATION IN CRACOW Abstract The research concerned the fate of Technical and Information Technology Education graduates and their professional adaptation. The attempt of the quality assessment of education has also been made. After graduation, students are able to assess the quality of education and its impact on their lives and careers. A very important measure of the usefulness of studies is career advancement. It indicates to what extent studies facilitate or speed career advancement up. Key words: Information Technology Education, Work and Career. Wprowadzenie Dynamiczny rozwój gospodarki powoduje potrzebę zwiększonej ilości kadr z wyższym wykształceniem. Takie zapotrzebowanie, przy równoczesnym nacisku ze strony społeczeństwa na zwiększenie limitów przyjęć na studia, może spowodować obniżenie poziomu kształcenia w szkołach wyższych. Wzrost zainteresowania problematyką szkół wyższych ma wiele przyczyn. Duże zwiększenie liczby studentów uczelni wyższych, znaczne koszty wyższego wykształcenia, wywołują troskę o odpowiedni dobór kandydatów na studia. Szereg badań zmierza do wypracowania optymalnych metod selekcji, gwarantujących dobór do szkół wyższych kandydatów o niezbędnych cechach osobowości i uzdolnieniach potrzebnych do kształcenia na wybranym kierunku. Zagadnienie sprawności i efektywności studiów wyższych, szczególnie w krajach, w których są one głównie finansowane przez państwo, przestało być prywatną sprawą studenta. Nie jest bowiem obojętne dla społeczeństwa, jak długo trwają studia i z jakim bagażem wiedzy student opuszcza uczelnię. W jakim stopniu dobry kandydat na studia będzie dobrym fachowcem? Nawet osiąganie bardzo dobrych wyników na studiach, lepsze opanowanie wiedzy z zakresu danej specjalności nie daje gwarancji sukcesów w późniejszej pracy zawodowej, co świadczyłoby między innymi o tym, że inne są wymagania szkoły wyższej, inne zaś społecznej praktyki. 1 1 I. Żebrowski, Społeczne funkcje wyższego wykształcenia w świetle analizy pracy absolwentów pedagogiki WSP w Gdańsku, Gdańsk 1969, s

2 Istnieją bowiem wątpliwości, co do tego, czy na etapie doboru można w ogóle precyzyjnie ustalić, czy kandydat na studenta posiada uzdolnienia wymagane w danym zawodzie na odpowiednim stanowisku pracy. Badania, których wyniki przedstawiono w tej pracy, oparte są na ankiecie przeprowadzonej wśród studentów kierunku edukacja techniczno-informatyczna w Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie. W badaniach uwzględniono czynniki intelektualne warunkujące przebieg studiów, jak i również wpływ czynników pozaintelektualnych, takich jak motywacja, zainteresowania i sposób pracy. Uczelnia wyższa jako szkoła stymuluje rozwój studenta, jego system wartości. W czasie studiów rozwijają się takie cechy jak dojrzałość społeczna, poczucie odpowiedzialności, tolerancja i plastyczność. W tym okresie życia ocena samego siebie jest mało stabilna, waha się między przecenianiem i niedocenianiem swoich możliwości, a student jest niezwykle wrażliwy na opinię innych ludzi 2. Problem określenia czynników warunkujących przebieg studiów jednostki jest zatem zagadnieniem niezmiernie skomplikowanym. 1. Wpływ czynników motywacyjnych na efektywność procesu kształcenia Literatura psychologiczna z zakresu problematyki uczenia się wskazuje, że przebieg i wyniki uczenia się zależą od bardzo licznych i różnych czynników. Bardzo ważne, z punktu widzenia efektywności uczenia się, jest to kto się uczy, do czego zmierza, co czyni oraz w jakich okolicznościach się to odbywa. Motywacja uważana jest powszechnie za jeden z głównych czynników determinujących powodzenie w nauce. Dydaktycy jednoznacznie i zgodnie wskazują, że tylko wtedy można uczniów zmobilizować do nauki, gdy momentem wyjściowym procesu kształcenia jest wytworzenie pozytywnej motywacji do kształcenia. 3 Konieczne wiadomości i umiejętności z danej dziedziny nie wystarczą, aby działanie było efektywne. Podstawowym warunkiem efektywności procesu kształcenia jest skuteczne wyzwalanie aktywności uczniów. Motywacja to proces regulacji, który pełni funkcję sterowania czynnościami, tak, aby doprowadziły do osiągnięcia określonego wyniku, którym może być zarówno zmiana 4 zewnętrznego stanu rzeczy, jak zmiana w samym sobie, czy też zmiana własnego położenia. Czynniki motywacyjne pełnią 3 funkcje: aktywizują organizm, zwiększają jego gotowość do działania (powodują zmianę ogólnego poziomu aktywności), selekcjonują bodźce (spostrzeganie jest procesem wybiórczym, percepcja może być skierowana w różnych kierunkach), ukierunkowują działania (zmienia się rodzaj i intensywność działania). 5 Motywacja zatem jest siłą napędową ludzkiego działania, zespołem powodującym uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania. Mechanizmy te są opisywane w teoriach motywacji. Behawioryzm upatruje te mechanizmy w popędach i wzmocnieniach. Czynnikiem uruchamiającym jest popęd (pobudka), a kończącym - wzmocnienie. Jeśli wzmocnienie jest pozytywne, to powoduje wzrost tendencji do powtórzenia nagrodzonego zachowania. Koncepcja humanistyczna postuluje z kolei mechanizm motywacyjny odwołujący się do potrzeb ułożonych hierarchicznie, z których najważniejszą i najbardziej ludzką jest potrzeba spełnienia własnych możliwości. Warunkiem aktywizacji potrzeb wyższego rzędu jest zaspokojenie potrzeb niższego, np. fizjologicznych 2 N. Sanford, The American College, Nowy Jork 1962, s W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Warszawa 1998, s J. Reykowski, Emocje i motywacja, Warszawa 1977, s Z. Włodarski, Psychologia uczenia się, Warszawa 1998, s

3 lub bezpieczeństwa. Poznawcze teorie motywacji wiążą procesy motywacyjne z procesami przetwarzania informacji, których deficyt, zgodność lub konflikt powodują napięcia w systemie poznawczym. Te z kolei, odczuwane przez jednostkę jako przykrość, skłaniają do działań, czego konsekwencją jest usunięcie braku równowagi, niezgodności czy konfliktu. Problem motywacji jest rozpatrywany także w kontekście rozważań o inteligencji emocjonalnej. Inteligencja emocjonalna jest to zdolność do rozpoznawania i regulowania swoich własnych emocji i emocji innych osób oraz wykorzystywania uczuć do kierowania myśleniem i działaniem. 6 Motywacja jako składnik inteligencji to umiejętność podporządkowania emocji wybranym celom, co ma znaczenie dla koncentracji uwagi, opanowania oraz twórczej pracy. Nie ulega wątpliwości, że czynniki motywacyjne są kluczowymi w procesie kształcenia. Badania potwierdzają, że osoby uzyskujące dobre wyniki w nauce cechują się silną motywacją, podczas gdy brak motywacji jest przyczyną niepowodzeń szkolnych czy braku sukcesów. Motywację do studiów można określić jako zespół wszystkich czynników, skłaniających jednostkę do podejmowania i realizacji czynności, których celem jest opanowanie wiadomości (sprawności, umiejętności), wymaganych na danym kierunku 7 studiów. Motywów skłaniających do nauki jest bardzo wiele, są one różne u poszczególnych osób. Mogą one ulegać zmianie w zależności od kierunku studiów. Jednak można je ująć w grupy według określonych kategorii. Główne zagadnienia przy ocenie motywacji są następujące: motywy wyboru kierunku studiów, ocena wybranego kierunku, zainteresowanie studiowaną dziedziną, plany na przyszłość. Informacje na temat zagadnień uzyskano na podstawie analizy odpowiedzi zawartych w ankiecie. Niżej podano krótką charakterystykę każdego z wymienionych zagadnień motywacyjnych. 2. Metodologia badań własnych Zasadniczym celem pracy jest analiza czynników warunkujących kształcenie na kierunku edukacja techniczno-informatyczna w Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie. Badaniami objęto roczniki I, III, V studiujące aktualnie na uczelni. Przedstawione badania mają charakter opisowo wyjaśniający. Przeprowadzone zostały na podstawie analizy czynników i procesów zachodzących na uczelni niezależnie od badającego. Podjęto próbę zidentyfikowania i opisania zmiennych interweniujących w procesie kształcenia oraz wyjaśnienia, dlaczego te procesy przebiegają w określony sposób. Warunkiem powodzenia badań, przy tak ujętym problemie oraz przedstawieniu go w sposób budzący jak najmniej wątpliwości, jest ukazanie występujących w nim prawidłowości. 3. Techniki badawcze Za pomocą ankiety zebrano materiał na temat poglądów, aspiracji i celów życiowych młodzieży studiującej. Pierwsza część ankiety dotyczyła przygotowania studenta do studiów. Poruszono tu kwestię wyobrażeń i oczekiwań dotyczących środowiska studenckiego, oceny stanu wiedzy wyniesionej ze szkoły średniej, jak również czynników wpływających na 6 D. Goleman, Inteligencja emocjonalna, Poznań 1997, s M. Susułowska, Z. Nęcki, Psychologiczna analiza przebiegu studiów, Warszawa 1977, s

4 decyzję o podjęciu studiów na danym kierunku. W drugiej części pytania badawcze związane były z zadowoleniem z podjętego kierunku studiów, uczenia się, niepowodzeń szkolnych, spędzania wolnego czasu, zainteresowań. W trzeciej części zawarto pytania dotyczące perspektyw życiowych i planów zawodowych po zakończeniu kształcenia. Ostatnia część ankiety to pytania o samego studenta, jego rodzinę, wykształcenie, rodziców i miejsce pochodzenia. Ankieta zawiera skale do pomiaru samooceny i zainteresowań. W ankietach dla I i III roku wyeksponowano pytania dotyczące dojrzałości do studiów i samego toku studiowania, natomiast w ankiecie dla studentów kończących studia - pytania o tok studiów i perspektywy życiowe oraz zawodowe. Na potrzeby badań wykorzystano głównie zespół pytań dotyczących toku studiów, w mniejszym stopniu problem przygotowania do studiów i planów życiowych. Ogółem zebrano 50 wypełnionych kwestionariuszy ankiety skierowanej do studentów I roku, 67-studentów III roku i 64-studentów kończących studia. 4. Uwarunkowania kształcenia na kierunku ETI w UP w Krakowie na podstawie badań Osoby badane podały bardzo różne rodzaje motywów skłaniających do wyboru kierunku wychowanie techniczne i edukacja techniczno informatyczna. Najczęściej spotykanymi odpowiedziami są: zainteresowanie studiowaną dziedziną, chęć podjęcia pracy w zawodzie nauczyciela techniki i informatyki, opinia o łatwości dostania się na studia. Rzadziej pojawiały się: dążenie do zdobycia wyższej pozycji społecznej, wybór przez eliminację, sugestia innych osób, wybór o charakterze oportunistycznym, atrakcyjność środowiska studenckiego. Poniżej omówiono kolejno poszczególne rodzaje motywów. Zainteresowanie studiowaną dziedziną Jest to najczęściej podawany przez badanych czynnik motywacyjny. Zainteresowanie daną dziedziną wiedzy może pojawiać się w różnym okresie życia. U większości badanych uświadomienie sobie dopiero w ostatnich latach szkoły średniej konieczności podjęcia decyzji co do wyboru kierunku studiów spowodowało konkretyzację zainteresowań. Do tej pory ich zainteresowania były raczej ogólne, dotyczyły nauk humanistycznych, przyrodniczych lub ścisłych. Konieczność wybrania określonej specjalizacji była dla wielu młodych ludzi bardzo dużym problemem. Zainteresowanie jako czynnik wpływający na rozpoczęcie studiów na kierunku edukacja techniczno-informatyczna: 53,1% ankietowanych studentów I roku, 45% studentów III roku i 36,5% studentów kończących studia. Gdyby przyjąć, że są to rzeczywiste, a nie tylko deklarowane zainteresowania, byłaby to prawidło ukształtowana motywacja wyboru studiów. Jednak pozostaje do rozstrzygnięcia kluczowy problem. W jakim stopniu te zainteresowania oparte są na rzetelnej wiedzy o studiowanej dziedzinie, a w jakiej na bardziej ogólnikowych o niej wiadomościach, posiadanych w trakcie podejmowania decyzji o wyborze kierunku studiów. Wydaje się, że częściej decyduje emocjonalny aspekt stosunku do danej dyscypliny niż konkretna wiedza. Chęć podjęcia pracy w zawodzie nauczyciele techniki lub informatyki Motyw ten akcentuje praktyczną stronę wykonywania przyszłego zawodu nauczyciela. Studia traktowane są jako przygotowanie do wybranego zajęcia. Motyw ten występuje najczęściej u osób, które posiadają bogatą wiedzę o praktycznych możliwościach, jakie daje wybrana specjalność. Chęć podjęcia pracy w zawodzie nauczyciela techniki i informatyki jako jeden z czynników motywacyjnych wykazało 15,6% ankietowanych studentów I roku, 10,3% studentów III roku i 4,5% studentów V roku Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. 146

5 Opinia o łatwości dostania się na studia Kryterium przyjęcia kandydatów ze starą maturą na kierunek edukacja technicznoinformatyczna w Uniwersytecie Pedagogicznymw Krakowie jest konkurs świadectw: średnia z wszystkich ocen z fizyki, matematyki i elementów informatyki zapisanych na świadectwie dojrzałości. Kryteria przyjęć kandydatów z nową maturą wyglądają następująco: wynik egzaminu maturalnego z matematyki lub fizyki i astronomii lub chemii (poziom podstawowy) lub informatyki (poziom rozszerzony). Kandydat, który przystąpi do egzaminu na poziomie rozszerzonym i uzyska z niego powyżej 40% otrzyma dodatkowo 10%, a powyżej 70% otrzyma dodatkowo 20%. W przypadku, gdy kandydat zdawał egzamin maturalny z kilku wymienionych przedmiotów, decyduje przedmiot, z którego uzyskał najlepszy wynik O wyborze kierunku studiów może również decydować opinia o tym, że limit miejsc na danym kierunku jest większy niż liczba kandydatów, a więc zdobycie indeksu nie będzie trudne. Czynnik ten miał znaczenie wśród badanych studentów Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie. Zaznaczyło go 12,5% przebadanych studentów I roku, 13,8% studentów III roku oraz 22,8% studentów V roku. Atrakcyjność środowiska studenckiego Osoby podające ten motyw posiadają mało ukształtowane zainteresowania. Studia traktują jako przedłużenie okresu młodzieńczego. Osoby kierujące się tym motywem wyrażają przekonanie, że podjęcie studiów pozwoli im na uczestnictwo w życiu studenckim, pełnym wrażeń i przeżyć. Głównym celem ich decyzji nie jest zatem chęć zdobycia wiedzy czy uzyskanie statusu zawodowego, lecz kilkuletni pobyt w środowisku, które ma opinię najbardziej prężnego, żywego i ciekawego. Ważnym elementem w tym przypadku jest chęć poznania ciekawych ludzi. Czynnik ten jako jeden z wielu wpływających na rozpoczęcie procesu kształcenia na kierunku edukacja techniczno informatyczna lub wychowanie techniczne wybrało 6,3% badanych studentów I roku, 3,4% studentów III roku oraz 4,5% studentów kończących naukę w Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie. Dążenie do zdobycia wyższej pozycji społecznej Osoby kierujące się takim motywem przy podejmowaniu decyzji o podjęciu studiów na danym kierunku dążą do zdobycia jakiegokolwiek wyższego wykształcenia, a nie do poznania określonej dziedziny nauki lub zawodu. Sprzyja temu przekonanie, że człowiek z wyższym wykształceniem ma większe możliwości w życiu niż człowiek bez dyplomu wyższej uczelni. Często, zwłaszcza w rodzinach inteligenckich, uzyskanie wyższego wykształcenia traktowane jest jako obowiązek dziecka. W takim przypadku rodzaj studiowanego kierunku na drugorzędne znaczenie. W innym wariancie motywacja tego rodzaju polega na dążeniu do zdobycia dobrze płatnej pracy. Podjęcie studiów jako wyraz dążenia do uzyskania wyższego statusu społecznego zadeklarowało 6,3% ankietowanych studentów I roku, 3,4% studentów III roku i 4,5% studentów V roku Uniwersytetu Pedagogicznego. Wybór przez eliminację W takim przypadku wybór polega na tym, że jednostka wie jakie studia nie przyniosą jej satysfakcji, natomiast nie wie, jaki kierunek studiów byłby najodpowiedniejszy. Często młodzież wybierając dany kierunek studiów pragnie uniknąć przedmiotów, które sprawiały im problem w szkole średniej. Wówczas wybór ten jest ograniczony do kierunków studiów, na których tego przedmiotu nie ma lub ma on niewielkie znaczenie. Ten wybór deklaruje 3,1% studentów I roku, 10,3% studentów III roku i 4,5% studentów V roku krakowskiego UP. 147

6 Sugestia innych osób Często na wybór kierunku studiów przez młodzież mają wpływ rodzina, nauczyciele, przyjaciele. Naciski ze strony rodziny polegają na przekonywaniu o dużej wartości wybieranego zawodu. Powszechnym zjawiskiem jest problem konfliktu z rodzicami, którzy nie chcą zaakceptować wybranego przez ich dzieci kierunku studiów. Dezaprobata wyboru i wynikające z tego nieporozumienia, a także inne formy nacisku stosowanego przez rodziców, wywołują u niektórych osób negatywne przeżycia psychiczne. Istnieje także pozytywna forma wpływu rodziców na wybór kierunku studiów. Polega ona na rozwijaniu zainteresowania określoną dziedziną. Często jest to tradycja rodzinna, pod wpływem której skutecznie kształtują się zainteresowania młodzieży. Sugestie ze strony kolegów i przyjaciół mają zwykle mniejsze znaczenie. Skłanianie do wspólnego podjęcia kierunku studiów jest wyrazem kontynuowania więzi emocjonalnych i towarzyskich. Kiedy doradcą jest student, jego wpływ dokonuje się poprzez przekazywanie informacji o studiowanym przez niego lub innych znajomych kierunku. W tym przypadku starsi koledzy przejmują rolę informatorów udzielających wskazówek dotyczących danego kierunku. Wartość takiego wpływu zależy od obiektywności i kompetencji informatora. Sugestie ze strony nauczycieli polegają na doradzaniu absolwentom szkół średnich przy wyborze najbardziej właściwego dla nich kierunku studiów. Z reguły jest to życzliwa porada zachęcająca do podjęcia nauki na tym, a nie innym kierunku. Drugą formą wpływu nauczycieli na wybór kierunku studiów jest zainteresowanie przyszłych studentów przedmiotem, którego nauczają. Czasem jednak ingerencja ze strony nauczycieli przybiera formę presji negatywnej, powodując u uczniów zwątpienie w swoje możliwości. Podkreślić należy jednak, że nauczyciele w swoich sugestiach uwzględniają w większym stopniu zdolności i zainteresowania uczniów niż rodzice, którzy kierują się głównie kryterium korzyści wynikających z wybrania właściwego kierunku studiów. Wybór studiowanego kierunku ze względu na sugestię innych osób zadeklarowało 6,9% przebadanych studentów III roku i 13,6% studentów V roku w Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie. Brak informacji o tym motywie u studentów I roku. Zakończenie Przedstawione badania mają charakter eksploracyjny, a ich wyniki wymagają dalszej weryfikacji. Społeczność studencka jest zróżnicowana pod względem osobowości, poziomu aspiracji, orientacji na wykonanie zadań, jakie stawia przed studentami uczelnia, i celów, jakie oni sami chcieliby osiągnąć. Celem badań było ukazanie uwarunkowań wpływających na proces kształcenia na kierunku: edukacja techniczno informatyczna w Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie. W niniejszej pracy omówiono niektóre psychologiczne uwarunkowania funkcjonowania studentów badanego kierunku. Czynniki motywacyjne uważane są za jedne z głównych determinantów powodzenia w nauce. Motywacja odgrywająca bezpośrednią rolę we wszelkiej działalności człowieka, jest również czynnikiem warunkującym w istotny sposób przebieg studiów. Dokonując analizy przeprowadzonych badań, starano się ukazać złożoność oddziaływania motywacji. Wytwarzając pozytywną motywację do nauki jako motyw wyjściowy procesu kształcenia, można osiągnąć pełną mobilizacją do nauki. Zagadnienie niepowodzeń szkolnych należy od lat do najważniejszych problemów badawczych dydaktyki ogólnej. Przedmiotem teoretycznych refleksji i badań empirycznych uczyniono czynniki społeczno ekonomiczne, biologiczno psychologiczne i pedagogiczne. Bez znajomości całej gamy uwarunkowań niepowodzeń w nauce oraz umiejętności ich diagnozowania nie można zaradzić temu problemowi. 148

7 Analizując odpowiedzi studentów dotyczących roli studenta, postawiono tezę, że do końca studiów istnieje pewna liczba młodzieży nie identyfikującej się ani ze studiowaną dyscypliną, ani też z grupą studencką. Badania tu przeprowadzone potwierdziły szereg hipotez dotyczących procesów dokonujących się w toku kształcenia w szkole wyższej. Jak w każdych badaniach rodzi się problem uogólnienia stwierdzonych prawidłowości. Dokonując analizy starano się zgłębić podjęty problem, opisać jak najdokładniej czynniki uwarunkowań procesu kształcenia oraz odsłonić pewne funkcjonujące wewnątrz systemu szkolnego mechanizmy. Bibliografia 1. BARAŃSKI A., ROZWADOWSKA-SKRZECZYŃSKA J, Szkoły niepubliczne przepisy i wyjaśnienia, Warszawa CZUBAJ M., Niższe szkoły wyższe. Raport. Polityka 2004, nr 40(2472). 3. DEPEŠOVÁ J., TOMKOVÁ V., Tradičné technológie a 21. storočie. In:. Zborník Premeny Slovenského školstva na prahu nového milénia. Nitra: PF UKF, s ISBN DEPEŠOVÁ J., Postavenie exkurzií v štúdiu technickej výchovy. In: Zborník Vplyv technickej výchovy na rozvoj osobnosti žiaka. Nitra: PF UKF, s ISBN FRYCKI S., Przemiany w treściach kształcenia ogólnego, Warszawa KABAJ M., Partycypacyjny system wynagrodzeń. W kierunku kapitalizmu partycypacyjnego, wysokiej wydajności i godziwej płacy, IPiSS 2002). 7. KORABIOWSKA K., Badanie przydatności zawodowej absolwentów techników, PWSZ, KUPISIEWICZ C., Koncepcje reform szkolnych w wybranych krajach świata na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych, Warszawa LASEK S., Absolwenci szczecińskich szkół wyższych, Instytut Zachodniopomorski, Szczecin ŁABOCKI M., Metody badań pedagogicznych, Warszawa OKOŃ W., Nowy słownik pedagogiczny, Warszawa PYTEL K., Ocena znajomości technik e-lerningu przez wybraną grupę studentów uczelni pedagogicznej, [w:] Walat W.(red.), Technika-Informatyka-Edukacja. Teoretyczne i praktyczne problemy edukacji informatycznej, Rzeszów TULSKI J., Młodzież i zawód. Pierwsze kroki w zakładzie, ZG ZMS, Mały rocznik statystyczny Polski 2007, GUS, Warszawa Rocznik statystyczny Polski 2003, GUS, Warszawa VARGOVÁ M., Technology Educationin Basic and Upper Secondary Schools.- Slovak Republic. In: UNESCO The Development of new Approaches in Technology and Vocational Education in the Countries in Transition the Countries of Central Europe and Souht Africa. An Internation Pilot Project. Participation Programme for Years No ONG. 2003, p. 17. VARGOVÁ M., Conditions of New Approaches in Technology and Vocational Education.- Slovak Republic. In: UNESCO The Development of new Approaches in Technology and Vocational Education in the Countries in Transition the Countries of Central Europe and Souht Africa. An Internation Pilot Project. Participation Programme for Years No ONG. 2003, p. Lektoroval: dr inż. Pytel Krzysztof Kontaktní adresa: Henryk Noga, dr hab., prof. UP, Uniwersytet Pedagogiczny, ul. Podchorążych 2, Kraków, senoga@cyf-kr.edu.pl 149