TRWAŁE UŻYTKI ZIELONE PODSTAWĄ ŻYWIENIA KRÓW MLECZNYCH

Transkrypt

1 WARMIŃSKO-MAZURSKI OŚRODEK DORADZTWA ROLNICZEGO W OLSZTYNIE TRWAŁE UŻYTKI ZIELONE PODSTAWĄ ŻYWIENIA KRÓW MLECZNYCH Olsztyn, 2012 r.

2 Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie Piotr Reichel Trwałe użytki zielone podstawą żywienia krów mlecznych Olsztyn, 2012 r.

3 Warmińsko-Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn, tel./fax (89) , , sekretariat@w-modr.pl, W-MODR Oddział w Olecku ul. Kolejowa 31, Olecko tel. (87) , , fax (87) olecko.sekretariat@w-modr.pl p.o. Dyrektora W-MODR inż. Antoni Parfinowicz Zastępca Dyrektora W-MODR mgr inż. Zdzisław Kamiński Druk: Warmińsko Mazurski Ośrodek Doradztwa Rolniczego w Olsztynie ul. Jagiellońska 91, Olsztyn tel./fax , redakcja@w-modr.pl, Nakład: 600 egz. Wydanie I

4 Spis treści Strona I. WSTĘP... 5 II. POTENCJAŁ PRODUKCYJNY ZBIOROWISK ŁĄKOWO-PASTWISKOWYCH... 6 III. DOBÓR WŁAŚCIWYCH GATUNKÓW... 8 IV. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH GATUNKÓW V. NAWOŻENIE UŻYTKÓW ZIELONYCH VI. ZABIEGI PIELĘGNACYJNE NA TRWAŁYCH UŻYTKACH ZIELONYCH VII. METODY RENOWACJI TUZ VIII. SPOSOBY UŻYTKOWANIA ŁĄK I KONSERWACJA ZBIERANEJ MASY ZIELONEJ IX. UŻYTKOWANIE PASTWISK LITERATURA... 32

5

6 I. WSTĘP Od lat powszechnie wiadomo jak ogromną rolę odgrywają w rolnictwie użytki zielone. Na całym świecie zarówno łąki jak i pastwiska stanowią źródło cennych pasz, zbieranych w postaci zielonki, kiszonki, sianokiszonki i siana. Łąki i pastwiska dostarczają pełnowartościowej i taniej paszy, która nie jest z reguły traktowana jako produkt towarowy, lecz nadaje się wyłącznie do wykorzystania w obrębie własnego gospodarstwa. Trwałe użytki zielone, zajmują w Polsce ok. 20% powierzchni użytków rolnych. Stanowi to w przybliżeniu obszar ok.3200 tys. ha. Wielkość udziału TUZ w całości powierzchni użytków rolnych wykazuje znaczne zróżnicowanie regionalne. Najwięcej występuje ich w województwach: małopolskim, podkarpackim, podlaskim i warmińsko-mazurskim, gdzie powierzchnia ta przekracza 25 % całości UR danego regionu, natomiast w województwach dolnośląskim, opolskim, łódzkim, kujawsko-pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim powierzchnia TUZ nie sięga 15%. W ostatnich latach w związku z realizacją programów rolno środowiskowych i popularyzacją produkcji ekologicznej, obserwuje się postępującą ekstensyfikację upraw rolniczych szczególnie na TUZ. W praktyce polega ona na ograniczaniu tak ważnych zabiegów pielęgnacyjnych jak wałowanie - szczególnie stanowisk organicznych i ograniczanie koszenia co jest przyczyną dojrzewania i rozsiewania się chwastów. Takie postępowanie z gospodarczego punktu widzenia nie ma nic wspólnego z ekologią. Propagując ekologiczne formy użytkowania powinniśmy permanentnie uświadomić rolnikom, że ekologiczne gospodarowanie na TUZ to nie ich odłogowanie, które najczęściej prowadzi do dewastacji użytków i drastycznego obniżenia ich wartości paszowej. Zasadniczym celem jest zawsze utrzymywanie ich w stanie rolniczo użytecznym, aby spełniały swoją naturalną rolę - tworzenie bazy paszowej dla zwierząt trawożernych. Aktualny poziom łąk i pastwisk w Polsce ocenia się na około 50% ich naturalnych możliwości. Dzisiaj przy obserwowanej stabilizacji produkcji mleka i narastającym zainteresowaniu hodowlą bydła mięsnego, wielkiego znaczenia nabiera produkcja tanich i dobrych jakościowo pasz gospodarskich. Szacuje się, że te pozyskiwane z użytków zielonych są mniej więcej dwukrotnie tańsze od produkowanych w uprawie polowej i zapewniają pełnowartościowe żywienie zwłaszcza dla przeżuwaczy. Wynika to ze zdecydowanie niższych kosztów dotyczących robocizny, ochrony i energii. Szczególnie niskimi nakładami produkcyjnymi odznacza się pastwisko, przy użytkowaniu którego odpadają te związane ze zbiorem i konserwacją uzyskanej masy roślinnej. W warunkach racjonalnego wypasu, zwierzęta pobierają zielonkę o największej wartości biologicznej. Jest ona zasobna w białko, enzymy, lecytynę i związki mineralne. Stosunek suchej masy do jednostek energetycznych w zielonce pastwiskowej jest bardzo korzystny, a zawartość białka często większa niż potrzeby pokarmowe, nawet w warunkach wysokiej produkcji. Duża wartość pokarmowa, strawność, smakowitość, a także zasobność w witaminy i minerały decydują o tym, że są one szczególnie dla przeżuwaczy najlepszymi paszami objętościowymi. 6 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

7 II. POTENCJAŁ PRODUKCYJNY ZBIOROWISK ŁĄKOWO-PASTWISKOWYCH Do opisania tej tematyki w znacznej części wykorzystano opracowanie prof. dr hab. Romana Łyszczarza będące treścią jego wystąpienia na konferencji szkoleniowej w Mrągowie. Skład botaniczny jest elementarnym i podstawowym wskaźnikiem wartości użytkowej zbiorowisk łąkowo-pastwiskowych. Natomiast plonowanie użytków zielonych uzależnione jest od potencjału produkcyjnego danego zbiorowiska, na który w największym stopniu wpływają uwarunkowania siedliskowe. Wyróżnia się trzy kategorie potencjałów: q Naturalny - uzależniony od stanowiska, gdzie bez udziału zabiegów uprawowych największe plony uzyskuje się na terenach łęgowych 3-10 t s.m. /1 ha. Zdecydowanie niższe są na łąkach bagiennych i po bagiennych do 1 do 2,5 t/ha, oraz na grądach 0,5-5,0 t/ha. q Aktualny - uzależniony od intensywności zabiegów uprawowych wykonywanych aktualnie na danym użytku zielonym. W przypadku zaniedbań agrotechnicznych zbliżony jest on do potencjału naturalnego. Oba powyżej wymienione potencjały produkcyjne aktualnie związane są z rolnictwem ekstensywnym, ekologicznym, a przede wszystkim z ochroną przyrodniczo cennych siedlisk łąkowych. Ich funkcjonowanie sterowane jest obowiązującymi programami, których ramy są administracyjnie jednoznacznie określone i powiązane głównie z minimalizacją nakładów produkcyjnych. q Możliwy do uzyskania - potencjał na którym przy wykorzystaniu warunków naturalnych siedliska i właściwej, optymalnej agrotechnice uzyskuje się plony zdecydowanie wyższe, przekraczające 10 ton suchej masy z ha, a zebrana pasza charakteryzuje się najwyższą wartością pokarmową. Określenie składu runi łąkowo-pastwiskowej i właściwy dobór gatunków Aby dobrze wykorzystywać swój użytek zielony, przede wszystkim należy poznać jego skład botaniczny - gatunki roślin i ich ilość występującą w runi. Ustalenie tego jest możliwe, gdy posiada się umiejętności rozpoznawania kilkunastu gatunków traw, podstawowych roślin motylkowatych, oraz kilkunastu gatunków ziół i chwastów występujących na użytkach zielonych. Każdy gatunek ma swoją wartość użytkową określaną liczbą wartości użytkowej (lwu), która mieści się w przedziale od 10 pkt - dla roślin najcenniejszych, do minus 3 pkt. dla gatunków negatywnych, niepożądanych, o niskiej wartości paszowej. Najbardziej wartościowe składniki runi to: festulium, życica trwała, życica wielokwiatowa, westerwoldzka i mieszańcowa, kostrzewa łąkowa, wiechlina łąkowa, lucerna siewna i koniczyna biała - które mają lwu na poziomie 10. Kolejne gatunki to kupkówka pospolita, wyczyniec łąkowy, koniczyna łąkowa i lucerna mieszańcowa, które posiadają lwu na poziomie 9. Nieco niższą wartość posiadają popularnie występujące rośliny jak: mietlica biaława (lwu-8), kostrzewa czerwona (lwu-7) i kostrzewa trzcinowa (lwu-6). Gatunki te mimo wysokiej wartości różnią się przede wszystkim trwałością, przydatnością do określonych stanowisk, sposobem użytkowania i potencjałem produkcyjnym. W runi występują ponadto samorzutnie komponenty o charakterze naturalnym stanowiące grupę ziół, które jednak W-MODR w Olsztynie 2012 r. 7

8 przy nadmiernej obsadzie stają się uciążliwymi chwastami. Do najbardziej popularnych należą: babka lancetowata (lwu 5-7), babka średnia (lwu-2), przewrotnik pasterski (lwu 5-7), krwawnik pospolity (lwu 4-6), mniszek pospolity (lwu 4-6), kminek zwyczajny (lwu 5-7) i inne. Udział tych roślin w mieszance przy zachowaniu właściwych proporcji jest korzystny, gdyż poprawia smak zielonki, wzmaga jej pobieranie, reguluje przemianę materii, a tym samym dodatnio wpływa na fizjologię, laktację, przyrosty i kondycję zwierząt. W warunkach zachwiania stosunków wodno- -powietrznych spotykamy gatunki, które zdecydowanie obniżają wartość użytkową zbiorowisk pastewno-łąkowych. Należą do nich tzw. trawy kwaśne (lwu od 0 do minus 3), sitowate (lwu 0-1), baldaszkowate, a także skrzypy o ujemnej lwu -2 i jaskrowate (od 1 do -1), które mają właściwości trujące. Liczne z tych roślin zawierają alkaloidy, glikozydy, kumarynę i saponiny, a więc substancje które wpływają na przykry smak mleka i jego przetworów. Jeżeli będziemy rozpoznawali poszczególne gatunki i w przybliżeniu procentowo określimy ich występowanie na danym użytku zielonym, to znając liczbę wartości (lwu) tych roślin, możemy z dużą dokładnością ustalić wartość użytkową swoich łąk i pastwisk - WUŁ/P. Stosujemy do tego prosty wzór matematyczny, który wyraża sumę iloczynów lwu poszczególnych gatunków i ich procentowego występowania na danym użytku zielonym, którą dzielimy przez 100. Σ (lwu gatunku x % udział gatunku w runi) WUŁ(P) = Tab. 1 Opierając się na współczynniku WUŁ/P dokonano klasyfikacji runi na użytkach zielonych: Jakość runi TUZ Poziom WUŁ/P Bardzo dobra 8,1-10,0 Dobra 6,1-8,0 Mierna 3,1-6,0 Uboga < 3,0 8 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

9 III. DOBÓR WŁAŚCIWYCH GATUNKÓW Dobierając gatunki do mieszanek na zasiewanie nowych użytków, lub renowacji dotychczas eksploatowanych łąk i pastwisk należy uwzględnić następujące istotne czynniki: q Rodzaj gleby - (organiczne - mineralne) q Uwilgotnienie siedliska - ustalamy czy jest ono optymalnie nawodnione, okresowo lub trwale wilgotne, okresowo lub trwale przesychające. q Sposób użytkowania - kośny, pastwiskowy czy przemienny q Intensywność użytkowania - który wiąże się z poziomem nawożenia azotowego q Trwałość użytkowania - czy jest to TUZ czy ma on charakter użytku przemiennego założonego na gruntach ornych o krótszym okresie użytkowania. q Konkurencyjność poszczególnych gatunków. Większość gatunków najlepiej akceptuje siedliska o warunkach optymalnie uwilgotnionych i okresowo suchszych. Są jednak takie jak mozga trzcinowata, wyczyniec łąkowy, wiechlina błotna czy mietlica biaława, które znacznie lepiej znoszą siedliska wilgotne. W większości regionów Polski obserwuje się częste występowanie suszy w różnych okresach trwania wegetacji, czego następstwem jest gwałtowne zatrzymanie odrostu darni. Rozwiązania tego problemu podjęła się firma Sowul & Sowul stwarzając jako pierwsza w Europie specjalne mieszanki pastewne o schodowym systemie korzeniowym. Ich skład gatunkowy został dobrany w taki sposób, aby ograniczony dostęp do wody nie zakłócał prawidłowego rozwoju roślin. Wzrost korzeni traw i roślin motylkowatych, wchodzących w skład tych mieszanek, tworzy w glebie formę przypominającą schody. Koniczyna łąkowa i lucerna siewna mają korzeń palowy, głęboko umiejscowiony w glebie. Również niektóre gatunki traw, np. kostrzewa trzcinowa, kupkówka pospolita i kostrzewa łąkowa, mają silnie rozbudowany system korzeniowy, pozwalający na pobieranie wody i składników pokarmowych z głębszych warstw gleby. Sąsiedztwo tych roślin ma zasadniczy wpływ na gatunki płytko korzeniące się, dostarczając im niezbędnych składników odżywczych, w tym także wodę. Źródło: na przykładzie mieszanki Krasula Sposób użytkowania decyduje o doborze gatunków, gdyż są takie jak rajgras wyniosły, wiechlina błotna, mozga trzcinowata, koniczyna łąkowa, czy lucerna siewna nadające się przede wszystkim do użytkowania kośnego. Mieszanki łąkowe zawierają w swym składzie głównie trawy wysokie, dostarczające większą ilość zielonej masy niż trawy niskie występujące w mieszankach pastwiskowych. Niektóre gatunki takie jak życica wielokwiatowa i koniczyna czerwona są nietrwałe, dlatego nadają się przede wszystkim na krótkotrwałe użytkowanie W-MODR w Olsztynie 2012 r. 9

10 w uprawach polowych. Pastwiska obsiewa się głównie mieszankami w skład których wchodzą życica trwała, kostrzewa łąkowa, tymotka łąkowa, koniczyna biała z niewielkim dodatkiem lucerny siewnej. Na glebach lekkich i na terenach posusznych do mieszanek wprowadza się średnio późne i późne odmiany kupkówki, niewielkie ilości tymotki, ewentualnie zwiększa się udział życicy trwałej, zmniejsza się natomiast ilość kostrzewy łąkowej. Uwzględniając procentowy udział roślin w mieszankach, przyjmuje się dominujący udział jednego bądź grupy gatunków traw, proporcjonalne występowanie gatunków drugorzędowych i znaczny około procentowy udział roślin motylkowatych. Dominujące gatunki w zależności od siedliska to kupkówka pospolita (gleby mineralne i posuszne), życica trwała - głównie na pastwiskach, zdecydowanie rzadziej kostrzewa łąkowa (na najlepsze stanowiska). Wśród gatunków drugorzędowych ważną rolę pełnią festulolium, życica mieszańcowa, (2-15% w mieszance), wiechlina łąkowa (15-20% - tylko na trwałe łąki i pastwiska), kostrzewa czerwona (5-15% - stanowiska posuszne i ekstensywne), a z traw wysokich tymotka łąkowa (10-15% - stanowiska wilgotniejsze) i kostrzewa trzcinowa (gleby zlewne, trudno obsychające, nowiny). Zbyt duży udział życic w mieszankach jest przyczyną krótkiej trwałości nowych zasiewów, ale posiadają one zdecydowanie najwyższą wartość pokarmową. Z motylkowatych na pastwiskach dominować powinna koniczyna biała (15-25%), a na użytkach kośnych, umiarkowanie uwilgotnionych koniczyna łąkowa, na glebach z wysokim poziomem wód gruntowych koniczyna białoróżowa. Przy ekstensywnym użytkowaniu do mieszanki dodać można jeszcze nasiona komonicy zwyczajnej i lucerny chmielowej. W mieszance wysiewanej na użytek zielony powinno być około 35 do 40 kg/ha nasion traw i motylkowatych. Tab. 2 Udział podgrup roślin w mieszankach w zależności od rodzaju użytku w%. (Rogalski,2004) Użytek Trawy wysokie Trawy średniowysokie Rośliny motylkowate Łąki trwałe Pastwisko trwałe Zmienny sposób użytkowania Przy doborze gatunków należy uwzględnić również konkurencyjność roślin wchodzących w skład runi, która polega na zdolności współżycia poszczególnych gatunków w danej zbiorowości łąkowo-pastwiskowej. Cecha ta podzieliła gatunki na grupy o wysokiej, średniej i niskiej konkurencyjności. Przy doborze poszczególnych roślin w mieszankach należy ograniczyć udział gatunków o wysokiej zdolności konkurencyjnej. Wyspecjalizowane firmy oferujące na rynku gotowe mieszanki do wysiewu, zasadniczo uwzględniają wszystkie powyżej wymienione parametry. Istotne jest byśmy wybierając materiał do siewu wybierali ten najlepszy - nie koniecznie najtańszy, głównie opierając się na uznanej hodowli krajowej. 10 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

11 IV. CHARAKTERYSTYKA WYBRANYCH GATUNKÓW Festulium - jest nową, cenną trawą pastewną, mieszańcem międzyrodzajowym życicy wielokwiatowej i kostrzewy łąkowej. Zaliczana do traw wysokich, luźnokępkowych, o silnie rozwiniętym systemie korzeniowym. Pokrój rośliny charakteryzuje się dużym udziałem masy liści o soczystej intensywnie zielonej barwie. W początkowym okresie użytkowania charakteryzuje się dużą agresywnością w stosunku do innych gatunków, wyróżnia się wysokim tempem odrastania, dużym plonem zielonej masy i znakomitą jakością surowca paszowego. Jest odporna na suszę, ale dobrze plonuje na stanowiskach mocniejszych, żyznych i odpowiednio uwilgotnionych. Przy efektywnym nawożeniu w warunkach naszego województwa można uzyskać 4 pokosy zbierając plon ton suchej masy z ha. Kostrzewa łąkowa - cenna trawa pastwiskowa i kośna, należy do traw późniejszych, dobrze plonuje na stanowiskach żyznych i uwilgotnionych. Jest rośliną mało konkurencyjną, z dość krótką 2-4 letnią trwałością w runi, źle znoszącą okresowe posuchy. Kupkówka pospolita - powszechnie występująca trawa wysoka, szybko rosnąca i agresywna roślina, znosi wszystkie sposoby użytkowania, charakteryzuje się dużą trwałością w runi. Szybko rozwija się w trakcie wiosennego odrostu, dlatego zbyt późne koszenie lub spasanie powoduje obniżenie wartości paszowej - drewnienie zielonki. Zbierana w fazie krzewienia - kłoszenia daje dobrą - chętnie pobieraną paszę, Odporna na zmienne warunki pogodowe. W-MODR w Olsztynie 2012 r. 11

12 Życica trwała - jest trawą niską luźnokępkową, typowo pastwiskową, o niedługim około 5-letnim okresie trwałości. Jest rośliną bardzo agresywną, szybko zadarniającą użytek zielony i dobrze odrastającą po wypasie. Doskonale współżyje z koniczyną białą, tworząc zwartą ruń odporną na wydeptywanie. W ten sposób broni się także przed nadmiernym zachwaszczeniem. Jest smakowita i chętnie pobierana przez zwierzęta. Ze względu na wysoką strawność, a także korzystny skład chemiczny z właściwym stosunkiem białka do węglowodanów, uznaję się ją za najbardziej wartościową roślinę paszową na pastwiskach. Tymotka łąkowa - trawa kośno-pastwiskowa, tworzy luźne kępy. Dobrze plonuje na żyznych i dobrze uwilgotnionych glebach. Źle znosi okresy suszy, nie powinna być uprawiana na stanowiskach słabszych w mieszankach z kupkówką. Odznacza się dużą smakowitością, wysoką strawnością i zawartością cukrów rozpuszczalnych w wodzie. Ze względu na swój wolniejszy rozwój w okresie wiosennym i dobre miękkie ulistnienie jest na pastwisku chętnie pobierana przez zwierzęta. Wyczyniec łąkowy - roślina o wysokości dochodzącej do ponad 100 cm, rozłogowo-luźnokępowa, wykształca silnie ulistnione pędy wegetatywne i kwiatowe. Trawa wieloletnia, rozwija się wczesną wiosną, o dobrej wartości pastewnej, stosowana głównie na umiarkowanie wilgotne łąki okresowo zalewne. Jest wytrzymały na surowe warunki klimatyczne, ale ma duże wymagania glebowe. Mietlica biaława - trwała rozłogowa trawa, wysiewana na stanowiska zlewne, wilgotne i wolno przesychające. Użytkowana głównie na łąkach, jednak na siedliskach szybko obsychających może stanowić komponent mieszanki pastwiskowej. Charakteryzuje się niską konkurencyjnością i wolnym wiosennym rozwojem. W mieszankach na zwięzłych stanowiskach poprawia walory dietetyczne paszy. 12 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

13 Mozga trzcinowata - trawa wysoka - pastewna, odpowiednia zwłaszcza na łąki często zalewane. Jest odporna na suszę, mrozy i zacienienie. Jest dość wartościową rośliną paszową, należy ją jednak kosić przed wykłoszeniem, gdyż potem szybko drewnieje. Może dać trzy pokosy, gdyż szybko odrasta po skoszeniu. Nie nadaje się jednak na pastwiska. Kostrzewa czerwona - trawa typowa na pastwiska, rozłogowo-luźnokępkowa, dobrze zadarniająca glebę. Charakterystyczna dla stanowisk lżejszych, uboższych w składniki mineralne, występuje na pastwiskach grądowych, lub przesychających glebach murszowych. Ma niewielkie wymagania, stosowana jest w mieszankach na użytkach zielonych ekstensywnie użytkowanych. Kostrzewa trzcinowa - trawa wysoka, tworzy rozłożyste kępy, korzeni się głęboko, wytrzymała na niedobór wody, a równocześnie znosi wysoki poziom wody gruntowej. Trawa trwała, wytrzymuje ostre zimy, użytkowana głównie na łąkach, dająca surowiec do zakiszania. Wiosną rusza wcześnie, azotolubna, o dużej zdolności konkurencyjnej. Do niedawna traktowana jako trawa o średniej wartości pokarmowej, smakowitości, po wykłoszeniu szybko drewnieje i staje się małowartościową paszą. Kostrzewa trzcinowa najbardziej przydatna jest na gleby bielicowe o niskiej pojemności wodnej, gdzie w okresach posuch letnich, jest jedynym gatunkiem obok kostrzewy czerwonej, owczej i kupkówki gwarantującym plonowanie użytku. Wiechlina łąkowa - jest trawą charakterystyczną dla mieszanek pastwiskowych. Występuje na wszystkich siedliskach, preferując gleby pobagienne z wyraźnym procesem murszenia. Ma charakter trawy rozłogowo-luźnokępkowej tworzącej zwartą i wytrzymałą darń. Posiada jednak stosunkowo niską wydajność, dlatego powinna występować w mieszance z bardziej agresywnymi wysokimi trawami jak kupkówka i kostrzewa łąkowa. Koniczyna łąkowa - Jest uprawiana jako cenna roślina pastewna o dużej zawartości białka i soli mineralnych. Jest jedną z podstawowych roślin motylkowych uprawianych na paszę. Występuje głównie w mieszankach łąkowych z trawami, koniczyną białoróżową i komonicą zwyczajną. Duża wrażliwość na udeptywanie decyduje przede wszystkim o jej kośnym użytkowaniu. Udział koniczyny w mieszankach łąkowych polepsza w dużym stopniu wartość pokarmową paszy, wynikającą z poprawy strawności, wartości energetycznej i zawartości białka. W-MODR w Olsztynie 2012 r. 13

14 Trwałe użytki zielone podstawą żywienia krów mlecznych Koniczyna biała - jest uznawana za najbardziej wartościową paszowo roślinę motylkowatą występującą w mieszankach z trawami na pastwiskach trwałych. Ma głęboki system korzeniowy, który ułatwia jej utrzymanie się w runi pastwiskowej. Jej udział jest uzależniony od odczynu i zasobności gleby w fosfor. Jest wrażliwa na dłużej trwające niedobory wilgoci. W mieszankach z trawami z przeznaczeniem do użytkowania pastwiskowego koniczynę białą możemy wysiewać na glebach dobrych, średnio żyznych, a nawet słabszych, ale dostatecznie wilgotnych. Najlepszym przedplonem będą okopowe na oborniku. W zespole upraw przedsiewnych należy dążyć do dokładnego odchwaszczenia i wyrównania powierzchni użytku. Lucerna siewna - jest kolejnym obok koniczyny białej i czerwonej gatunkiem roślin, który ma główne znaczenie w produkcji pasz w Polsce. Jest to roślina, która lubi warunki umiarkowanie suche, dobrze nasłonecznione, więc z reguły sieje się ją tam, gdzie niemożliwa jest uprawa koniczyny czerwonej. Uprawia się ją w czystym siewie, ale występuje również jako komponent mieszanek kośno pastwiskowych. Zioła na użytkach zielonych - obecność ich jest pożądana ze względu na korzystne właściwości. Ważne jest by występowanie tych roślin zachowywało właściwe proporcje, ponieważ w nadmiarze stają się dość uciążliwymi chwastami. W porównaniu z trawami zawierają więcej białka i związków mineralnych, natomiast znacznie mniej włókna, co powoduje że są lepiej trawione. W stosunku do motylkowatych zawierają mniej białka, ale więcej związków mineralnych. Zaobserwowano, że są chętnie pobierane przez zwierzęta w trakcie przebywania na pastwisku. Zależnie od różnorodności gatunków i ilości ziół dostępnych w paszy stwierdzono: q poprawę stanu zdrowia zwierząt poprzez działania przeciwzapalne, przeciwbiegunkowe, przeciw-pasożytnicze i przeciwgorączkowe; q zwiększone wydzielanie soków trawiennych wzmagające apetyt, perystaltykę jelit, poprawę wchłaniania składników pokarmowych; Przewrotnik pasterski q działanie mlekopędne; 14 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

15 Trwałe użytki zielone podstawą żywienia krów mlecznych q wiązanie - neutralizowanie występujących w paszy mikotoksyn; q poprawę walorów smakowo-zapachowych produktów pochodzenia zwierzęcego. Mniszek lekarski Krwawnik pospolity Babka lancetowata Chwasty uciążliwe i rośliny trujące - występujące na użytkach zielonych w dużej ilości są niepożądane ponieważ: q zawierają substancje szkodliwe lub trujące dla zwierząt hodowlanych; q wyczerpują zapasy składników pokarmowych z gleby; q konkurują wypierając z runi cenne i wartościowe gatunki traw i motylkowatych; q obniżają plonowanie użytków zielonych. Do najbardziej niebezpiecznych i trujących gatunków należą: jaskry (jaskier jadowity i ostry), szalej jadowity, szczwół plamisty, wil- Szalej jadowity czomlecz sasanka, knieć błotna. Chwasty uciążliwe to śmiałek darniowy, barszcz zwyczajny, ostrożeń polny i krwawnica pospolita. Problem nadmiernego występowania chwastów na TUZ wynika najczęściej z zachwiania stosunków wodnych, jednostronnego - ekstensywnego użytkowania i braku podstawowych zabiegów pielęgnacyjnych np. wykaszania niedojadów. W-MODR w Olsztynie 2012 r. 15

16 Trwałe użytki zielone podstawą żywienia krów mlecznych Jaskier jadowity Ostrożeń polny Śmiałek darniowy Barszcz zwyczajny 16 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

17 V. NAWOŻENIE UŻYTKÓW ZIELONYCH Ilość składników pobieranych przez roślinność łąkowo-pastwiskową jest różna w zależności od żyzności gleby, składu botanicznego, poziomu plonowania i sposobu użytkowania. Intensywne użytkowanie wzmaga zapotrzebowanie roślin na składniki odżywcze. Co roku zbierając plony zielonej masy, zabieramy z gleby znaczne ilości składników pokarmowych. Ubytki te potęgują się na skutek; naturalnego wypłukiwania ich do głębszych warstw gleby, utleniania, oraz tworzenia się związków niedostępnych dla roślin. Aby utrzymywać właściwą kondycje użytków zielonych w kolejnych latach, trzeba pobrane przez rośliny składniki zwrócić glebie w postaci zbilansowanego nawożenia. Uwzględniając czynniki; zasobność i rodzaj gleby, jakość - skład runi i stały poziom produkcji, należy co roku zasilać użytek zielony przyjmując w nawozach następujące proporcje NPK dla charakterystycznych stanowisk: Tab. 3. Stanowisko: Łąki NPK Pastwiska NPK Mineralne 1 : 0,8 : 1 1 : 0,8 : 0,6 Organiczne 1 : 0,8 : 1,2-1,4 1 : 1 : 0,6-0,8 Przy prawidłowym nawożeniu obserwuje się poprawę składu gatunkowego użytków, polegającą na zmniejszeniu ilości chwastów i utrwalaniu w składzie runi gatunków szlachetnych. Racjonalność tego zabiegu potwierdza pozytywny wpływ na plon, wartość pokarmową i smakowitość pobieranej paszy. Jest jednocześnie dowodem właściwego wykorzystania składników mineralnych dostarczonych w nawozach i pobranych z naturalnych zasobów glebowych. Nie ma jednak jednej kombinacji dawki nawozów dla łąk i pastwisk. Na obu użytkach występują różne składy botaniczne wymagające odmiennego traktowania. Poza tym pamiętajmy, że na pastwisku w trakcie wypasu część składników odżywczych wraca do gleby z odchodami zwierząt. Właściwy poziom użytkowania powinien uwzględnić dwie kategorie nawożenia - podstawowe i produkcyjne. 1. Nawożenie podstawowe Nawożenie podstawowe wykonywane jest zasadniczo poza sezonem produkcyjnym wiosną i późną jesienią. Jego zadaniem jest poprawa sprawności gleby, która opiera się głównie na nawożeniu organicznym i stosowaniu wapnowania. Nawożenie organiczne - wzbogaca glebę w materię organiczną, z której pod wpływem działania mikroorganizmów tworzy się próchnica. Jednocześnie podczas jej rozkładu uwalniane są do gleby składniki pokarmowe, które pobiera roślinność występująca na użytkach zielonych. Nawożenie organiczne stosuje się przede wszystkim podczas zakładania użytków zielonych lub ich odnawiania, ale wskazane jest również stosowanie nawozów organicznych co 3-4 lata na funkcjonujących łąkach i pastwiskach. W ten sposób poprawia się jakość porostu, zwiększa udział najbardziej wartościowych gatunków traw i motylkowatych szczególnie koniczyny białej. W-MODR w Olsztynie 2012 r. 17

18 Wszystkie użytki zielone, także na stanowiskach organicznych, należy nawozić przefermentowanym obornikiem (najlepiej bydlęcym) lub kompostem w dawce ton/ha. W pierwszym roku po nawożeniu roślinność pobierze z tej dawki około 50 kg N, 25 kg P 2 O 5, i ok.120 kg K 2 O. Stosuje się także płynne nawozy organiczne, które nie poprawiają właściwości gleby, ale zwiększają żyzność stanowiska. Stosujemy gnojówkę w dawce m 3 - (wg niektórych autorów najlepiej rozcieńczoną wodą w stosunku 1:3),lub gnojowicę najlepiej bydlęcą w ilości m 3 /ha. Tab. 4 Składnik Rodzaj gnojowicy Bydlęca Świńska Sucha masa N 3,6 5,6 P 2 O 5 1,9 4,4 K 2 O 4,1 2,8 CaO 2,6 3,8 MgO 0,8 0,8 Na 0,8 0,8 Nawozy organiczne na użytkach zielonych najlepiej podawać wczesna wiosną - przed ruszeniem wegetacji, ponieważ nawożenie jesienne jest mniej efektywne. Nawozy w postaci płynnej można również stosować na początku wegetacji, oraz po pierwszym i drugim pokosie. Zasadniczo po zastosowaniu płynnych nawozów organicznych w trakcie wegetacji, zielonka jest niechętnie pobierana przez zwierzęta, dlatego najlepiej należy wykorzystać ją do sporządzenia siana lub sianokiszonki. Przedawkowanie gnojowicy szczególnie na glebach mocniejszych jest niebezpieczne. Mechanizm negatywnych następstw polega na tym, że stosując w nadmiarze gnojowicę, wprowadzamy do gleby rozdrobnioną - aktywną biologicznie substancję organiczną z dużą ilością wody. Woda w dużym stopniu wypiera powietrze z gleby, a gwałtowny rozkład materii organicznej z udziałem licznych mikroorganizmów glebowych dodatkowo zużywa pozostały tlen. W konsekwencji następuje uruchomienia w glebie niebezpiecznych procesów beztlenowych, skutkujących ubytkiem z runi najbardziej wartościowych gatunków traw i motylkowatych, oraz pojawieniem się chwastów charakterystycznych dla terenów podmokłych i kwaśnych. Wapnowanie - zabieg konieczny, dotyczy użytków zielonych o odczynie poniżej 5,5 ph położonych na glebach mineralnych lekkich i średnich. Gleby mineralne ciężkie - powyżej 5,5 ph, oraz użytki na glebach mineralno-organicznych powyżej 5pH nie wymagają wapnowania. Nie należy wapnować także gleb organicznych; torfowo-murszowych, murszowych - zawierających 10-20% substancji organicznych, gleb pobagiennych na torfowiskach, które są zasobne w wapń. Na tych stanowiskach wapnowanie jest zbędne, może spowodować działania niekorzystne polegające na przyspieszeniu rozkładu materii organicznej. Dawki wapna na użytkach zielonych wynoszą od 0,5 do 3,0 ton/ha CaO i zależą od zasobności gleby. Konieczne jest wapnowanie użytków zielonych na glebach organicznych wykazujących duże zakwaszenie sięgające 18 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

19 poniżej 4,5 ph. Stosujemy na nie dawki CaO w granicach 2,5 do 3,0 t/ha. Jeżeli kwasowość stanowiska spodnie poniżej 4,0 ph dawka wapna wymaga znacznego zwiększenia i najlepiej, gdy zostanie określona przy udziale Stacji Chemiczno-Rolniczej. Może ona wynosić od 3 do 12 t na łąkach i do 6 ton na pastwiskach. Po roku należy sprawdzić efekt zabiegu i w przypadku utrzymywania się niskiego odczynu - poniżej 4,5 ph, należy powtórzyć wapnowanie taką samą dawką. Nawozami zalecanym na użytkach zielonych jest wapno węglanowe, magnezowo-węglanowe, wapno łąkowe, kreda jeziorna, wapno defekacyjne-cukrownicze, lub inne poprzemysłowe z posiadaną atestacją. Generalnie zabieg wapnowania na użytkach zielonych przeprowadzamy poza okresem wegetacyjnym-produkcyjnym na jesieni i na przedwiośniu. Zawartość węgla w % Metoda oznaczania Tab. 5 Zalecane dawki CaO w t/ha na TUZ - gleby mineralne Gęstość próbki w (g/cm 2 ) 2. Nawożenie produkcyjne ph w KCL <4,6 4,6-5,0 5,1-5,5 5,6 6,0 Potrzeba wapnowania Konieczne Potrzebne Wskazane Ograniczone do 2,5 ponad 1,2 1,5 1,0 0,5-2,6-5,0 1,20-0,96 2,0 1,5 1,0 0,5 5,1-10,0 0,96-0,46 3,0 2,5 - - Tab. 6 Zalecane dawki CaO (t/ha) na TUZ - gleby organiczne ph w KCL < 4,1 4,1 4,5 4,6 5,0 >5,0 Potrzeba wapnowania konieczne potrzebne wskazane zbędne Stacja chemiczna 3,0 2,5 Źródło: Zalecenia nawozowe na trwałych użytkach zielonych. Puławy 2010 Nawożenie produkcyjne określane także podkarmiającym, stosuje się w celu uzyskania opłacalnego plonu masy roślinnej w danym roku użytkowania. Opiera się ono na dostarczaniu roślinom głównie makroelementów (NPK,magnez i sód) w nawozach dobrze przyswajalnych i szybko działających. Zabiegi te wzmagają wiosenny wzrost i rozwój runi, zapewniają zwartość i bujność porostu w całym sezonie, wzmacniają gatunki najbardziej wartościowe, a tym samym podnoszą wartość pokarmową zielonki. Nawożenie produkcyjne pełni określone funkcje w poszczególnych fazach wegetacji, dlatego też dzielimy je na: q Wiosenne - startowe, które polega na dostarczenie dawki azotu, który wzmaga wegetację przyspiesza wiosenny wzrost i rozwój runi, oraz fosforu i potasu w celu między innymi sty- W-MODR w Olsztynie 2012 r. 19

20 mulowania i równoważenia gospodarki węglowodanami w komórkach rozwijających się roślin. q Letnie - stosowane w trakcie okresu wegetacyjnego, którego celem jest przyspieszenie odrastania runi. Głównie opiera się na stosowaniu azotu w formie dawki saletry lub mocznika po pierwszym, drugim i ewentualnie trzecim pokosie/odpasie. Niektórzy autorzy zalecają także dawkę nawozu potasowego po pierwszym pokosie i drugim odpasie celem niwelowania sezonowego obniżenia plonowania. q Jesienne - wykonywane na przełomie września/października. Polega na ponownym stosowaniu potasu i fosforu, których zadaniem jest zapewnienie odpowiedniego przyrostu masy roślin i możliwości zgromadzenia zapasów w roślinach umożliwiających właściwe przezimowanie, co w okresie wiosennym spotęguje tworzenie się większej ilości pędów. Rolnik decyduje o właściwym doborze stosowanych nawozów, ich formie i dawkowaniu, dlatego przypominamy o podstawowych zasadach. Nawożenie azotem - uzależniamy od zasobności i ph stanowiska, a także od intensywności użytkowania. W przypadku ograniczonej ilości powierzchni paszowej występuje konieczność maksymalizacji plonu masy zielonej. Wymaga to intensywnego nawożenia, gdzie dawki azotu przekraczają kg czystego składnika na ha. Taki poziom niestety eliminuje motylkowate ze składu runi pozostawiając jedynie samą trawę. Aby zachować na użytkach zielonych rośliny motylkowe, trzeba ograniczyć ilość azotu lub całkowicie z niego zrezygnować. Taki sposób wykorzystywania TUZ ogranicza koszty, daje paszę ekologiczną, ale zmniejsza niestety ilość uzyskanego plonu zielonej masy. Optymalna dawka na łąkach mineralnych powinna oscylować na poziomie kg czystego składnika na ha. Na glebach organicznych, torfowo murszowych, gdzie następuje mineralizacja materii organicznej stosujemy od 0 do 140 kg N/ha. Na pastwiskach z reguły stosujemy dawki nieco większe, ale jest to uzależnione od udziału motylkowatych w składzie runi, oraz przewidywanej liczby wypasów. Jeżeli udział roślin motylkowych przekracza 20-30% składu botanicznego użytku zielonego, nawożenie azotowe powinno się ograniczyć do maksymalnie 60 kg N/ha. Całosezonową dawkę dzielimy z reguły na tyle porcji ile przewidujemy pokosów lub wypasów. Wiosną intensywny wzrost i rozwój roślin, a szczególnie faza strzelania w źdźbło u traw powoduje, że zapotrzebowanie na azot w użytkach zielonych jest największe. Dlatego pierwsza wiosenna dawka startowa powinna stanowić ponad 40% całorocznego zapotrzebowania. Pozostałe dawki rozkładamy w proporcjach ok. 35% i 25% po kolejnych pokosach. Z reguły nie zasila się azotem ostatniego jesiennego odpasu. Przykładowo - jeżeli przewidujemy roczną dawkę N na poziomie 160 kg/ha, to wiosną wysiewamy 70 kg najlepiej w formie saletry amonowej - nawozu o szybkim działaniu. Po pierwszym pokosie stosujemy ok. 50 kg i po drugim pokosie ok. 40 kg czystego składnika w formie mocznika lub saletry. Na użytkach o podłożu mineralnym, gdzie latem mogą występować znaczne podsuszenia, należy obficiej nawozić wczesną wiosną, aby wykorzystując występujące wówczas zapasy wody, uzyskać możliwie najwyższy plon pierwszego pokosu. Wiosenną dawkę azotu zwiększamy do 50-60% zapotrzebowania całorocznego, a pozostałość wysiewamy proporcjonalnie po każdym pokosie 20 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

21 lub wypasie, uzależniając to od intensywności opadów. Na glebach torfowo-murszowych posusznych, gdzie obserwuje się intensywną mineralizację substancji organicznych nawożenie azotowe ograniczamy stosując dawkę od 0 do max. 60 kg N/ha, ponieważ na tych stanowiskach wyższe nawożenie jest ekonomicznie nieuzasadnione. Odczyn gleby na danym użytku decyduje o formie zastosowanego nawozu. Na stanowiskach zasadowych gdzie ph przekracza 6,5 pożądany jest azot w postaci amonowej - np. mocznik, który dłużej zatrzymywany jest w glebie i wolniej pobierany przez rośliny. Na stanowiska kwaśniejsze wskazane są nawozy saletrzane - saletra amonowa i saletrzak. Na pastwiskach dobrych przy 5-6 wypasach dawka azotu powinna wynosić ok.180 kg/ha, na słabych może być zmniejszona do 120 kg. Z pierwszą wiosenną dawką należy nawozić na poziomie ok. 60 kg N/ha, co podajemy w postaci kg saletry amonowej. Po pierwszym wypasie sypiemy ok kg N/ha, stosując kg saletry amonowej, lub lepiej podać ok. 100 kg mocznika na ha. Kolejne dawki wysiewamy po wykoszeniu niedojadów! stosując saletrę amonową lub mocznik. Saletrzak jest doskonałym nawozem na użytki zielone, ale podawać należy go umiejętnie tylko przed deszczem, bo w przeciwnym wypadku może dochodzić do dużych strat azotu. Nawożenie fosforem - ma wyraźny wpływ na plonowanie użytków zielonych, powinno być systematycznie stosowane na wszystkich rodzajach gleb i dawkuje się je proporcjonalnie do ilości stosowanego azotu. Na łąkach fosfor stosujemy co roku - najlepiej w dwóch dawkach: 1/2 do 3/4 wiosną, oraz 1/4 do 1/2 jesienią. Najczęściej stosowanym nawozem jest superfosfat, który zawiera dodatkowo ok. 10% siarki, szybko działa, wzmagając w roślinie syntezę białka. Jednak na stanowiskach o odczynie kwaśnym bardziej wskazane będą niskoprocentowe mączki fosforytowe, które podawane w dawce zwiększonej nawet trzykrotnie - stosowane są raz na trzy lata. Fosfor zawarty w nawozach zasadniczo nie ulega wypłukiwaniu, dlatego może być dostępny przez dłuższy okres czasu. Rośliny na użytkach zielonych pokrywają swoje zapotrzebowanie na fosfor nie z bieżącego nawożenia, ale z zapasów kumulowanych w glebie przez okres kilku lat. Dlatego w przypadku tego składnika, możliwe jest nawożenie na zapas. Nawożenie potasowe - wpływa na przebieg fotosyntezy i poprawę gospodarki węglowodanowej w roślinach. Zasadniczo nawozy potasowe stosujemy wiosną - razem z fosforem. Duże dawki - powyżej 80 kg czystego składnika należy rozdzielać, gdyż nadmiar potasu może powodować nadmierną kumulację tego składnika w roślinach, która utrudni im pobieranie wapnia i magnezu. To z kolei zdecydowanie obniży jakość pozyskiwanej zielonki. W związku z tym wskazane jest dzielenie dawki na połowę, stosując pierwszą razem przy wiosennym nawożeniu fosforem, a kolejną po zbiorze pierwszego pokosu na łąkach i po drugim wypasie na pastwiskach. Można też zastosować trzykrotne podawanie potasu w trakcie sezonu wegetacyjnego. Pierwsze dwie dawki zmniejszone do 1/3 stosujemy jak poprzednio, a ostatnią przy jesiennym nawożeniu fosforem. Nawożenie magnezem i sodem - szczególnie potrzebne na glebach torfowo-murszowych, mineralnych i intensywnie nawożonych azotem. Dawki wyższe kg MgO/ha zalecane są na glebach organicznych, natomiast od 50 do 100 kg MgO stosujemy na stanowiskach mi- W-MODR w Olsztynie 2012 r. 21

22 neralnych, wysiewając je przez dwa trzy lata po kolei w postaci kainitu magnezowego, kizerytu, lub siarczanu magnezowego. Nawożenie sodowo magnezowe wykonuje się co dwa-trzy lata stosując sól kłodawską (karnalit) w dawce 0,5 do 1,0 t/ha Granulowane nawozy wieloskładnikowe - zmniejszają zasolenie gleb, wzbogacają stanowisko w mikroelementy, a także eliminują ujemne efekty jednostronnego nawożenia stale tymi samymi formami nawozów. Unika się też kłopotliwego transportu nawozów luzem i ewentualnego mieszania dużych ilości wielu rodzajów nawozów. W praktyce można najpierw wysiać nawóz wieloskładnikowy, a później uzupełnić brakujące składniki nawozami prostymi lub wysiać mieszane nawozy granulowane. Jest to ważne szczególnie wiosną, kiedy rolnikowi brakuje czasu. Wielkie korzyści w żywieniu przeżuwaczy ma również wzbogacenie nawozów w siarkę i magnez, oraz w mikroelementy (bór, mangan, molibden, miedź). W handlu rozpowszechniony jest bogaty asortyment nawozów wieloskładnikowych granulowanych, bardzo dobrych jakościowo, do których należą Polifoski, Amofosmagi, Amofoski, Superfosfat wzbogacony 40%. Z punktu widzenia zapotrzebowania roślin na składniki pokarmowe, gwarancji odpowiedniej jakości plonu zielonki, oraz ochrony naturalnych zasobów środowiska, nawozy te umożliwiają prawidłowe nawożenie łąk i pastwisk. Utrzymanie stałej proporcji składników pokarmowych w granulach nawozu, ich wyrównany kalibraż, zapewniają równomierne rozprowadzenie substancji na powierzchni łąk i pastwisk. Zagwarantowane jest stopniowe uwalnianie składników z granul, a przez to ogranicza się straty powodowane poprzez wymywanie. Bardzo dobra rozpuszczalność i przyswajalność nawozów sprawiają, że składniki pokarmowe w nich zawarte są w dużym procencie wykorzystane przez rośliny. Nawożenie dolistne - można również z dużym powodzeniem stosować na użytkach zielonych. Szczególnie dotyczy ono dawkowania azotu i preparatów mikroelementowych. Wchłanianie składników przez zielone części roślin jest tym większe im dłużej są one zwilżone roztworem nawozowym. Nawożenie dolistne jest najbardziej efektywne w fazie intensywnego wzrostu roślin, ponieważ wówczas wchłanianie następuje powierzchnią całej rośliny. Wykonujemy je wiosną, oraz po każdym kolejnym kolejnym pokosie i wypasie. Łąki nawozimy 8-10 dni po skoszeniu, a pastwiska po 5-6 dniach od zakończonego wypasu. Stosujemy oprysk w postaci l cieczy roboczej, stanowiącej 15% - roztwór mocznika (15 kg mocznika na 100 l wody) najlepiej wymieszanej z dodatkiem siarczanu magnezowego i nawozu mikroelementowego. Ciecz użytkową należy przygotować bezpośrednio przed jej zastosowaniem. Najpierw rozpuszcza się mocznik! Opryskiwacz wypełnia się wodą do 70% pojemności i przy włączonym mieszadle wolno wsypuje się dawkę odważonego nawozu. Następnie dodawany jest się siarczan magnezowy, a nawóz dolistny z mikroelementami dodajemy na końcu, po uprzednim rozpuszczeniu go w wodzie w osobnym naczyniu, stosując proporcję 1 l nawozu na 5 l wody. Rozprowadzając ok. 400 l/ha tak przygotowanego roztworu wprowadzamy na użytek zielony ok. 28 kg N/ha. co zabezpiecza odpowiednią dawkę dla rozwoju drugiego i trzeciego pokosu lub wypasu. Nawożenie makro- i mikroelementami zwiększa odporność runi na stres wodny i na działanie mrozu, zwiększa udział cennych gatunków szczególnie motylkowatych i niektórych cennych ziół. 22 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

23 VI. ZABIEGI PIELĘGNACYJNE NA TRWAŁYCH UŻYTKACH ZIELONYCH Decydują o jakości użytków, ich plonowaniu i trwałości, dlatego wykonywane powinny być regularnie wiosną, w trakcie trwania wegetacji, oraz w okresie jesiennym. Dobór zabiegów pielęgnacyjnych powinien być poprzedzony wcześniejszą kontrolą, po której podejmie się decyzje o zakresie ich wykonywania. Zaliczamy do nich: Przegląd urządzeń melioracyjnych - to jeden z najistotniejszych zabiegów, który decyduje o regulacji stosunków wodnych na łąkach i pastwiskach. Podczas zimy uszkodzeniu ulegają podstawowe urządzenia melioracyjne, dlatego wiosną powinniśmy sprawdzić stan techniczny urządzeń spiętrzających (jazy, zastawki), przepustów, oraz rowów odwadniających. Kontrola i naprawa tych urządzeń zapewnia wiosną swobodny przepływ i sprawne osuszenie użytków przy występującym nadmiarze wody, lub zatrzymanie jej gdy pojawi się zagrożenie ich przesuszenia. W przypadku pojawiających się podtopień i spiętrzeniach wody, przede wszystkim likwidujemy ich przyczyny. Najczęściej będą nimi zatory z gałęzi, resztek siana, obumarłe szuwary, a także obsunięcia skarp lub inne przeszkody utrudniające swobodny odpływ nadmiaru wody. Lekceważenie wiosennych zatorów zwykle niszczy całą infrastrukturę melioracji, powodując podmywanie urządzeń i uszkadzanie skarp, które są przyczyną powstawanie wyrw na głównych ciekach. Następstwem jest także zamulanie rowów, przepustów i całego systemu drenarskiego. W okresie wegetacyjnym kontrolujemy rowy kosząc i ograbiając skarpy, a także usuwamy zarośla i karczujemy krzewy w ich bezpośrednim sąsiedztwie. Mogą w tym czasie wystąpić uszkodzenia wynikające z bezmyślnego postępowania - powstałe na skutek przepędzania lub pojenia bydła w rowach melioracyjnych - tego należy unikać! Wiosenne oczyszczanie powierzchni użytków - usuwa się wszelkie zanieczyszczenia; kamienie, pozostałości uszkodzonych wygrodzeń, wystające karpy, części metalowe - pozostałe po awariach sprzętu z poprzedniego roku. Karczujemy również samosiewy drzew i zakrzaczenia, podkrzesujemy występujące drzewa pamiętając, że szczególnie na pastwisku spełniają one ważną rolę cieniotwórczą. Jednak ich ilość nie może przekraczać 50 sztuk na 1 ha z zachowaniem proporcjonalnego rozmieszczenia na powierzchni pastwiska. Jest to także najlepszy czas na walkę ze śmiałkiem darniowym, która w początkowej fazie jego występowania polega na mechanicznym usuwaniu pojawiających się kęp. Wyrównywanie powierzchni - ma na celu głównie likwidację powstałych kopców ziemi, kęp, kretowisk i mrowisk. Wykonujemy to stosując na użytkach zielonych następujące zabiegi pielęgnacyjne: q Włókowanie - przeprowadzamy wczesną wiosną, kiedy możliwe jest wjechanie ciągnikiem na użytek zielony. Zadaniem tego zabiegu jest wyrównanie powierzchni poprzez rozgarnięcie wiosennych kretowisk, kopców po mrowiskach i nornicach, rozciągnięcie ubiegłorocznych łajniaków i pozostałości po nawożeniu organicznym. Zabieg powinien być wykonywany odpowiednią szybkością (nie za szybko, szczególnie przy rozgarnianiu pozostałości organicznych).wykorzystujemy do tego włóki ze stalowych obręczy, zużytych połączonych ze sobą kilku opon ciągnikowych, ciężkich belek drewnianych okutych metalowymi kątowni- W-MODR w Olsztynie 2012 r. 23

24 kami, lub ciężkich odwróconych bron zębowych. Nie zlikwidowane w okresie wiosny kretowiska i inne nierówności z czasem ulegają utwardzeniu, zadarniają się roślinnością co stworzy poważne utrudnienia w koszeniu i zbiorze, lub nawet wyłączy znaczne powierzchnie z użytkowania. q Bronowanie - jego zadaniem jest usunięcie tzw. filcu po starej darni, rozciągnięcie resztek obumarłej roślinności, zniszczenie kożucha z mchów, powoduje również przewietrzenie wierzchniej warstwy darni. Zabieg ten jest konieczny w przypadku pozostawienia na zimę nie wykoszonej trawy, lub nie zebranych pokosów. Takie zaniedbanie stwarza dogodne warunki do rozmnażania się nornic i myszy polnych, które uszkadzają powierzchnię darni, ale także stymuluje dziki do buchtowania na TUZ w okresie wiosenno zimowym, powodując poważne szkody na łąkach i pastwiskach. Pod butwiejącymi pokosami następuje wypadanie wartościowych gatunków roślin, co prowadzi do poważnych uszkodzenia darni i obniżenia jakości porostu w następnym roku. q Wałowanie - zabieg konieczny szczególnie dla użytków położonych na glebach próchnicznych, torfowych. Zimą gleby te przemarzając unoszą wierzchnią warstwę darni do góry na 3-5 cm. Następuje rozwarstwienie podłoża co skutkuje uszkodzeniem systemu korzeniowego, a wiosną także przerwaniem podsiąku wody co prowadzi do zasychania runi. Pod wpływem wałowania warstwy gleby zostają dociśnięte, nadmiar powietrza jest wypychany, co przywraca podsiąkanie wody, a wypiętrzona zimą darń jest w stanie zregenerować system korzeniowy. Zabieg przeprowadzamy dopiero po właściwym przeschnięciu gleby, unikając wałowania użytków zbyt wilgotnych. W przeciwnym wypadku uszkadzamy system korzeniowy darni i jej powierzchnię żłobiąc głębokie koleiny, które będą dużym utrudnieniem w trakcie dalszego użytkowania. Nadmiernym ugniataniem powodujemy także stopniowe zabagnianie się użytku, którego następstwem będzie wypadanie wartościowych roślin i pojawianie się w darni gatunków niekorzystnych takich jak sity, skrzypy i turzyce. Walka z chwastami - sposób użytkowania ma duży wpływ na stopień zachwaszczenia użytków zielonych. Na pastwiskach zbyt późne rozpoczęcie wypasu, lub nie wykaszanie niedojadów spowoduje osypanie się nasion chwastów i roślin niechętnie pobieranych przez zwierzęta co z czasem doprowadzi do pogorszenia jakości porostu pastwiskowego. Podobnie na łąkach, opóźniony zbiór powoduje namnażanie się roślin wcześniej dojrzewających, które wysiewając nasiona stopniowo wypierają gatunki bardziej wartościowe. Także wadliwe nawożenie - zwłaszcza jednostronne - azotowe eliminuje z runi motylkowate, na miejscu których pojawiają się gatunki azotolubne i chwasty. Nadmierne ugniatanie sprzętem uprawowym i udeptywanie użytków zielonych, zwłaszcza na wilgotnych stanowiskach, niszczy darń, prowadzi do zakłócenia stosunków powietrzno-wodnych w glebie co jest przyczyną pojawiania się w poroście turzyc i sitów, które z czasem rozprzestrzenią się na większe powierzchnie. Na pastwiskach ważne jest wykaszanie niedojadów, gdzie szczególnego znaczenia nabiera walka ze śmiałkiem darniowym. Jedna niewykoszona kępa tego chwastu wydaje średnio ok.100 tyś. nasion, które roznoszone przez wiatr w krótkim czasie zachwaszczą ogromną powierzchnię pastwiska. Utrzymanie TUZ na wysokim poziomie produkcyjnym przez dłuższy czas jest trudne. Praktycznie po 3-4 latach nawet na poprawnie użytkowanych łąkach i pastwiskach najbardziej wartościowe gatunki ustę- 24 W-MODR w Olsztynie 2012 r.

25 Trwałe użytki zielone podstawą żywienia krów mlecznych pują, a ich miejsce zajmują mniej cenne trawy i chwasty. W sytuacji licznego ich występowania konieczna może być walka chemiczna. Doskonałe wyniki daje oprysk selektywnym herbicydem Fernando 225 EC zalecanym na użytki zielone w dawce 2-4 l, rozprowadzony w roztworze z l wody/ha. Przykład pastwiska zdegradowanego wymagającego renowacji W-MODR w Olsztynie 2012 r. 25

26 VII. METODY RENOWACJI TUZ Dotychczasowe tradycyjne metody odnawiania użytków zielonych są wszystkim doskonale znane, ale niestety nie zawsze prawidłowo stosowane. Należą do nich: q Nawożenie - najważniejszy i najprostsza metoda poprawy TUZ, która przede wszystkim stabilizuje skład botaniczny zbiorowości łąkowo pastwiskowej. Ogromne znaczenie ma tutaj stosowanie obornika, który działa zawsze korzystnie nawet przy prawidłowym nawożeniu mineralnym. W praktyce stosowany jest on w dawce 20 t na ha co dwa trzy lata. q Podsiew - polega na wprowadzaniu do składu botanicznego najwartościowszych gatunków traw i koniczyn. Dawka wysiewana na ha przy tej metodzie renowacji powinna wynosić ok kg nasion. W mieszance powinno występować 5-6 kg koniczyn, oraz kg traw po 5-8 kg z każdego gatunku. Do najczęściej stosowanych należą życica trwała i mieszańcowa, festulium, na stanowiskach suchych można dodać kupkówkę. Wśród motylkowatych dominują koniczyna biała i łąkowa, a na stanowiskach wilgotniejszych białoróżowa. Podsiewu można dokonywać na siedliskach w których nie występują uciążliwe chwasty takie jak śmiałek darniowy, turzyce, sity i osty. To zabieg na TUZ zdominowane przez wiechlinę łąkową i kostrzewę czerwoną, a także na darń znacznie uszkodzoną przez krety, nornice, dziki, lub ciężki sprzęt rolniczy. Najwłaściwiej, gdy podsiew poprzedzony będzie chemicznym zwalczaniem chwastów ubiegłorocznych, nawożeniem organicznym i przynajmniej częściowym mechanicznym zniszczeniem starej darni. Po wysiewie nasion mieszanki konieczny jest zabieg wałowania użytku. q Pełna uprawa - polega na całkowitym zniszczeniu starej darni często poprzez zastosowanie środków chemicznych np. Randapu. Metoda ta dotyczy użytków zdegradowanych, o darni rozluźnionej zawierającej w swym składzie ponad 50% bardzo uciążliwych chwastów. Do nich należą szczaw kędzierzawy i tępolistny, sity, turzyce zbitokępkowe, śmiałek darniowy, pokrzywa, kuklik zwisły czy trybula leśna. Po 2-3 tygodniach od oprysku należy całkowicie zniszczyć starą darń - najlepiej wykorzystując do tego bronę talerzową. Właściwe rozdrobnienie, pocięcie i wyrównanie powierzchni przy zastosowaniu współcześnie dostępnych agregatów uprawowo siewnych, całkowicie eliminuje tradycyjną klasyczna orkę co także w znacznym stopniu obniża koszty uprawy. Potrzeba jej zastosowania będzie jednak występowała przy pomelioracyjnym zagospodarowywaniu gruntów, w przypadkach konieczności odwrócenia i przyorania darni zachwaszczonej uciążliwymi gatunkami. Na stanowiskach zlewnych i kwaśnych konieczne jest zastosowanie wapnowania najlepiej w postaci dolomitu w dawce 2-3 ton/ha. Przed wysiewem stosujemy nawożenie mineralne w dawce kg K 2 O, kg P 2 O 5, oraz kg N/ha. Po wysiewie nasion obowiązkowo użytek wałujemy celem ich wgniecenia, ułatwienia podsiąku wody i wyrównania powierzchni. Przy metodzie pełnej uprawy w początkowym okresie następuje intensywny rozwój chwastów dwuliściennych,które kiełkują z nasion nagromadzonych w glebie. Skutecznie zwalczamy je stosując we właściwym momencie jedno lub dwukrotne tzw. koszenie sanitarne - pielęgnacyjne. Po nich użytek nawozimy azotem w dawce ok. 100 kg saletry amonowej /ha, co przy wiosennym siewie pozwoli na zebranie w sezonie dwóch dobrych pokosów. 26 W-MODR w Olsztynie 2012 r.