Z dziejów kultury materialnej i duchowej

Transkrypt

1 15 M Z dziejów kultury materialnej i duchowej

2 16

3 M Barbara Wczesnośredniowieczny skarb z okolic Małkowic, pow. Wrocław 17 Butent-Stefaniak Wczesnośredniowieczny skarb z okolic Małkowic, pow. Wrocław Podczas prac budowlanych, prowadzonych w 1986 r. w okolicach Małkowic, gm. Kąty Wrocławskie, robotnicy natrafili na garnek gliniany, wypełniony srebrnymi przedmiotami, które natychmiast podzielili między siebie. Wiosną 2006 r. część tego skarbu znalazła się w Gabinecie Numizmatyczno-Sfragistycznym Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, jako depozyt Wojewódzkiej Komendy Policji we Wrocławiu oraz Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Do zbiorów muzealnych przekazano 15 monet zachowanych głównie we fragmentach, 11 ozdób całych i połamanych oraz 37 fragmentów placków i bryłek srebra. Całość ważyła ok. 329 g. Katalog Monety Arabskie: Dirham, fragment ok. 1/6 całości; waga 0,339 g. Angielskie: Mennica Lincoln, York lub Londyn; Etelred II ( ), ok r. Av. W obwódce ciągłej głowa władcy w profilu lewym, przed nim berło. W otoku: +ÆDE[...] Rv. W obwódce ciągłej krzyż dwunitkowy, w kątach [...]R V[...]. W otoku: [...] ERD M O[...] 1/2 monety; waga 0,685 g; średn. 20,2 mm; Hild. C var.a, 634? 1812? 2157? (Crux) 1 ; North E. Hildebrandt, Anglosachsiska mynt i Svenska Kongliga Myntkabinettet funna i Sveriges jord, Sztokholm J.J. North, English Hammered Coinage, Londyn 1980.

4 18 Barbara Butent-Stefaniak Niemieckie: Bawaria lub Szwabia, Ratyzbona lub Augsburg, ks. Otto ( )? Av. W otoku litery: OT[...] Rv. Dół kapliczki, w otoku: [...]CA[...] Ok. 1/5 monety; waga 0,192 g. 4. Frankonia, Moguncja? Otto III ( )? Av. W obwódce krzyż z punktami między ramionami. Litery w otoku nieczytelne. Rv. W obwódce kapliczka z krzyżykiem wewnątrz. W otoku: [...]S[...] Ok. 1/4 denara; waga 0,268 g; por. Dbg 777a, 779, Saksonia, Magdeburg, Otto III ( ); ok r. Av. W obwódce perełkowej kapliczka. W otoku: [MAGA]D[ABEGS] Rv. W obwódce perełkowej krzyż kawalerski. W otoku wstecznie: [N]NoM[INIDNIIMEN] Obol zrekonstruowany z trzech fragmentów; ok. 3/4 monety; waga 0,401 g; średn. 15,0 mm; Dbg ; Kilger MgA4o Szwabia, Breisach? ks. Burkhard II ( ) i ces. Otto I ( ) Av. W obwódce mały krzyżyk. W otoku: [OT] TOIM[PERATOR] Rv. W obwódce mały krzyżyk. W otoku: [+]BVR[CIIARDVS] Ok. 1/3 denara; waga 0,450 g; Dbg 900. Denary typu Ottona i Adelajdy: Saksonia, Goslar (?); po 985 lub 995 r. do ok r. 5 Av. W obwódce ciągłej krzyż, między ramionami O. D O.. D. W otoku: +DIG[R]A+[REX] Rv. W obwódce ciągłej kaplica z punktem wewnątrz, po bokach 2 punkty. W otoku: [A]TEA[HL]H[T] Waga 1,322 g; średn. 18,8 mm; Hatz IV, 7i Saksonia, Goslar (?); po 983 r. Av. W obwódce ciągłej krzyż, między ramionami O. D[D O]; w otoku wstecznie +D[IGRA+RE].. 3 H. Dannenberg, Die deutschen Münzen der sächsischen und fränkischen Kaiserzeit, t. I IV, Berlin Ch. Kilger, Pfennigmärkte und Währungslandschaften. Monetarisierungen im sächsischen-slawischen Grenzland ca , [w:] Commentationes de nummis saeculorum IX XI in Suecia repertis. Nova Series 15, Sztokholm Fenigi typu Hatz IV są datowane przez P. Ilischa (Überlegungen zur Datierung der Otto-Adelheid- Pfennige der Stufen Hatz II, III und IV, WN XLIX, 2005, s ) dopiero na okres po 995 r. Ale już G. Hatz i inni w pracy Otto-Adelheid-Pfennige. Untersuchungen zu Münzen des 10./11. Jahrhunderts, [w:] Commentationes de nummis saeculorum IX XI in Suecia repertis. Nova Series 7, Sztokholm 1991, s , proponowali przesunięcie tej chronologii nieco wcześniej, na lata po 985 r. W świetle analizy niektórych starszych skarbów śląskich, zawierających monety tego typu, wydaje się to bardzo prawdopodobne (zespół Śląsk VIII, Kotowice, Radzików I). 6 V. Hatz, Zur Frage der Otto-Adelheid-Pfennige, [w:] Commentationes de nummis saeculorum IX XI in Suecia repertis, t. 1, Sztokholm 1961.

5 Wczesnośredniowieczny skarb z okolic Małkowic, pow. Wrocław 19 Rv. W obwódce ciągłej kapliczka; w otoku: [AR]EAHLH[T] Połowa monety; waga 0,567 g, średn. 18,0 mm; Hatz III, 6i. 9. Saksonia, Goslar (?); po 983 r. Av. W obwódce ciągłej krzyż, między ramionami O O D [...]; w otoku: [...]A[...] Rv. W obwódce ciągłej kapliczka; w otoku: [...]LH[...] Połowa monety; waga 0,547 g; Hatz III, Saksonia, Goslar (?); koniec X w.? Av. Nieczytelny, w otoku ślady liter [...]DI[...] Rv. Nieczytelny, w otoku ślady liter [...]C- [...] Ok. 1/3 denara; pogięty i pocięty; waga 0,421 g; Hatz? Nieokreślone niemieckie: Dolna Lotaryngia? mennica nieokreślona; ok ? Av. W otoku litery: [...]IIIIC[...] Rv. Nieczytelny, widoczna tylko litera A Ok. 1/4 denara; waga 0,401 g; por. Dbg 142, 1441, 1437; Ilisch, Die Münzprägung, por. nr 9.7, 9.8, 9.9, Denary krzyżowe: Saksonia, Magdeburg, CNP I; ok r. Av. Świątynia z krzyżem wewnątrz, dookoła: +III[...]OIIII Rv. W obwódce perełkowej krzyż z czterema punktami między ramionami. W otoku: [...]..IIIIIIIII[...] Ok. 1/2 monety; waga 0,786 g; średn. 21,0 mm; CNP I, Saksonia, Magdeburg, jednostronny CNP I; ok r. Av. [...]I+I[...] Ok. 1/5; waga 0,177 g; CNP I, Saksonia, Magdeburg, CNP I, ok r. Av. [...]+II[...] Rv. [...]II[...] Ok. 1/5; waga 0,176 g; CNP I. 15. Saksonia, Magdeburg, CNP II; ok. 995 ok Av. W obwódce kapliczka z krzyżem wewnątrz i wypustkami przy dachu. W otoku: [...]IIO[...] Rv. Fragment obwódki perełkowej i napisu w otoku: [...]I II[...] Ok. 1/3; waga 0,339 g; CNP II, P. Ilisch, Die Münzprägung im Herzogtum Niederlothringen, Jaarboek voor Munt- en Pfenningkunde, t , 1997/ M. Gumowski, Corpus Nummorum Poloniae, t. 1, Kraków Denary krzyżowe typu CNP II zwykle są datowane dopiero od ok r. Analizując niektóre zespoły śląskie, można przypuszczać, że pierwsze egzemplarze pojawiły się nieco wcześniej, jeszcze u schyłku X w., być może po 995 r. (Radzików I, Kotowice).

6 20 Barbara Butent-Stefaniak Biżuteria srebrna (ryc. 1) 1. Zachowana w całości zausznica z trzema paciorkami cylindrycznymi, dekorowana drucikiem filigranowym ułożonym w trzy podwójne pasma, nieznacznie pognieciona. Wymiary: 20,5 10,0 14,0 mm; waga 1,881 g. 2. Zausznica z paciorkami malinowatymi, uszkodzona, ok. 3/4 całości. Na kabłąku zachowały się dwa owalne paciorki zdobione granulkami w dookolnych rzędach, dolny paciorek zamknięty jest granulą zakończoną czterema mniejszymi ziarnami. Kabłąk w dolnej części opleciony jest ciasno drutem filigranowym. Wymiary: 38,0 25,5 10,0 mm; waga 3,995 g. 3. Fragment (ok. 1/4) zausznicy typu gwiaździstego. Zachował się kabłąk z dwoma ramionami gwiazdy wychodzącymi z dwóch ażurowych paciorków. Wymiary: 16,5 12,5 6,5 mm; waga 1,075 g. 4. Fragment zausznicy z wisiorkiem prawdopodobnie typu kukurydzianego (?), ok. 1/4. Zachował się zgięty fragment kabłąka oplecionego drucikiem ozdobionym wieńcami granulek, zakończonego uszkiem, z ułamkiem podłużnego wisiorka-listewki skierowanej w dół, do góry zaś umieszczono trzpień ozdobiony granulkami. Wymiary: 16,5 15,0 4,5 mm; waga 1,078 g. 5. Półkulka otoczona na całej powierzchni spiralnie skręconym filigranem, pochodząca prawdopodobnie z zausznicy typu gwiaździstego. Wymiary: 8,5 5,0 mm; waga 0,320 g. 6. Paciorek owalny, cały, nieznacznie pognieciony, dekorowany podłużnymi, podwójnymi liniami granulek dzielących powierzchnię na pola, które wypełniają rzędy rombów utworzone z kulek. Otwory paciorka są wzmocnione pierścionkiem z drutu. Wymiary: mm; waga 1,535 g. 7. Paciorek owalny z czterema wybrzuszeniami, dookoła nich ślady dekoracji z granulek. Wokół otworów resztki ornamentu granulowanego. Wymiary: mm; waga 1,404 g. 8. Mały fragment paciorka zdobionego kółeczkami filigranowymi; 0,145 g. 9. Fragment pogiętej, czworokątnej blaszki na jednym końcu zwiniętej rurkowato, pochodzącej z kaptorgi prostokątnej (?); wymiary: ,7 cm; waga 0,672 g. 10. Fragment zgiętej, czworokątnej blaszki zdobionej na jednej powierzchni ornamentem z granulek, pochodzącej prawdopodobnie z kaptorgi; wymiary: mm; waga 0,292 g. 11. Trójkątny fragment blaszki zdobionej na jednej powierzchni ornamentem z granulek ułożonych w trójkąty złożone z potrójnych rzędów ziaren. Na drugiej powierzchni przylutowane dwa druciki (kaptorga?); wymiary: 1,1 0,95 0,9 mm; waga 0,328 g.

7 Wczesnośredniowieczny skarb z okolic Małkowic, pow. Wrocław Ryc. 1. Biżuteria srebrna ze skarbu z okolic Małkowic

8 22 Barbara Butent-Stefaniak Placki i bryłki 1. Fragment (ok. 3/4) dużego, owalnego placka; powierzchnia górna gładka, z niej wystaje osiem guzków, dolna powierzchnia chropowata; na boku prostym ślady cięcia, wymiary: ,5 mm; waga 105,96 g. 2. Około 1/4 dużego, owalnego placka, powierzchnia górna gładka z jednym guzkiem, dolna chropowata; na dwóch bokach ślady cięcia; wymiary: mm; waga 35,808 g. 3. Fragment (ok. 1/4 1/5) owalnego, dużego placka; na dwóch bokach ślady cięcia, górna powierzchnia gładka ze śladem uderzenia ostrzem, dolna powierzchnia chropowata; wymiary: ,5 mm; waga 17,959 g. 4. Trójkątny fragment (ok. 1/5) placka z dwoma bokami odciętymi, powierzchnia górna gładka, dolna chropowata; wymiary: ,5 mm; waga 17,159 g. 5. Fragment owalnego lub okrągłego placka; na gładkiej powierzchni górnej ślad uderzenia ostrzem, jeden bok odcięty, wymiary: 26 17,5 3,5 mm; waga 10,042 g. 6. Fragment trójkątny, powierzchnia górna gładka, z jednym guzkiem, dolna powierzchnia chropowata, dwa boki odcięte; wymiary: ,5 mm; waga 7,935 g. 7. Trójkątny fragment ucięty z trzech stron; wymiary: 23,5 21,5 16 4,5 mm; waga 6,749 g. 8. Czworokątny fragment odcięty z trzech stron, na górnej powierzchni guzek; wymiary: 16,5 17 4,5 mm; waga 6,302 g. 9. Fragment pięciokątny o czterech bokach odciętych, na powierzchni górnej ślad uderzenia, wymiary: ,5 mm; waga 5,601 g. 10. Czworokątny fragment placka, na jednym boku ślad odcięcia; wymiary: ,5 mm; waga 5,403 g. 11. Jw., dwa boki odcięte, na gładkiej powierzchni górnej ślady trzech nacięć; wymiary: ,5 mm; waga 5,326 g. 12. Jw., dwa boki odcięte, trzeci odłamany (?); wymiary: ,5 mm; waga 5,510 g. 13. Jw., fragment pięciokątny, cztery boki odcięte; wymiary: ,5 mm; waga 5,035 g. 14. Czworokątny fragment, wszystkie boki ucięte; wymiary: ,5 mm; waga 4,717 g. 15. Jw., dwa boki odcięte; wymiary: mm; waga 4,381 g. 16. Mały trójkątny fragment z trzema powierzchniami odciętymi; wymiary: ,5 mm; waga 4,360 g. 17. Jw., dwa boki odcięte, wymiary: ,5 mm; waga 4,316 g. 18. Fragment małego owalnego placka, dwa boki odcięte; wymiary: mm; waga 4,033 g. 19. Fragment czworokątny placka, na trzech bokach ślady cięcia; wymiary: 16, mm; waga 3,795 g. 20. Jw.; wymiary: 11,5 13 4,5 mm; waga 3,525 g.

9 Wczesnośredniowieczny skarb z okolic Małkowic, pow. Wrocław Trójkątny fragment placka ze śladami cięcia na wszystkich bokach; wymiary: ,5 mm; waga 3,164 g. 22. Mały czworokątny fragment ze śladami cięcia na czterech bokach; wymiary mm; waga 2,982 g. 23. Trapezowaty, czworokątny fragment ze śladami cięcia na trzech bokach; wymiary: 16 9,5 4 mm; waga 2,690 g. 24. Czworokątny fragment placka ze śladami cięcia na trzech bokach; wymiary: mm; waga 2,603 g. 25. Jw.; wymiary: ,5 mm; waga 2,410 g. 26. Jw.; wymiary: mm; waga 2,372 g. 27. Mały czworokątny fragment placka z pięcioma śladami cięć; wymiary: mm; waga 2,314 g. 28. Jw.; ślady cięcia na czterech bokach; wymiary: 11,5 7,5 6,5 mm; waga 2,189 g. 29. Mały fragment placka ze śladami cięcia na dwóch bokach; wymiary: 11 9,5 4,5 mm; waga 2,057 g. 30. Czworokątny fragment placka ze śladami cięcia na trzech bokach; wymiary: ,5 mm; waga 1,823 g. 31. Fragment placka lub bryłki ze śladami cięcia na czterech bokach; wymiary: 10 6,5 5,5 mm; waga 1,393 g. 32. Nieregularny fragment bryłki z trzech boków uciętej; wymiary: 14, mm; waga 5,418 g. 33. Bryłka srebra o powierzchni górnej gładkiej, a dolnej chropowatej; wymiary: ,5 mm; waga 2,814 g. 34. Jw.; wymiary: 13 9,5 5 mm; waga 2,756 g. 35. Jw.; wymiary: mm; waga 2,666 g. 36. Nieregularna bryłka srebra; wymiary: mm; waga 2,131 g. 37. Mały ułamek bryłki lub nieregularnego placka ze śladami cięcia na dwóch bokach; wymiary: 16 9,5 4,5 mm; waga 3,386 g. W skład zachowanej części tego siekańcowego depozytu wchodzi 15 monet (jedna cała i 14 fragmentów), wśród których przeważają emisje niemieckie (ponad 93,3%), głównie saskie: denary typu Ottona i Adelajdy (4 egzemplarze, co stanowi 26,7% wszystkich monet) oraz denary krzyżowe najstarszych typów (4 sztuki). Ponadto rozpoznano także obol wybity w mennicy w Magdeburgu. Emisje mennicy w Magdeburgu (poza krzyżówkami) w śląskich skarbach z X w. są bardzo nieliczne, ponieważ dotychczas znany był tylko jeden denar z depozytu z Radzikowa. Należy także dodać, że znaleziska oboli w tych zespołach (a także młodszych) należą do największych rzadkości. Z monet tego typu Dannenberg 10 znał tylko jeden egzemplarz, a Kilger 11 wymienia zaledwie dwa obole ze Szwecji oraz z obszaru dorzecza Elby. 10 Dannenberg, op. cit., t. I, s Kilger, op. cit., s

10 24 Barbara Butent-Stefaniak Denary saskie w sumie stanowią aż 60% wszystkich monet w skarbie. Z innych emisji niemieckich wyróżniają się denary wyemitowane w Bawarii i Szwabii: egzemplarz ks. Ottona ( ), pochodzący najpewniej z Ratyzbony lub Augsburga, oraz moneta wybita w mennicy w Breisach w okresie panowania ks. Burkharda II ( ) i cesarza Ottona I ( ). Kolejne dwie zostały wyemitowane we Frankonii przez Ottona III ( ) oraz w Dolnej Lotaryngii pod koniec X w. W zespołach śląskich z tego stulecia monety z Dolnej Lotaryngii nie pojawiają się niemal w ogóle. Egzemplarz z Małkowic byłby zatem najstarszym i jedynym znanym jak dotąd w skarbach z tego okresu. Oprócz denarów niemieckich wyróżniono także fragment angielskiego pensa Etelreda II pochodzącego z lat ok Jest to interesująca moneta w kontekście zarówno całego zespołu, jak i innych skarbów z X w., ponieważ dotychczas na Śląsku odkryto zaledwie jeden fragment denara angielskiego w skarbie z nieznanej miejscowości, oznaczonym jako Śląsk VIII (mały ułamek pensa Eadgara ( ) 12. W depozycie z okolic Małkowic pens Etelreda stanowi jedną z najmłodszych, datujących ten zespół monet. Ponadto w zespole znalazł się niewielki fragment arabskiego dirhama, a więc monet powszechnie występujących w skarbach z X w. Jest to stosunkowo zwarta grupa monet bliskich sobie chronologicznie, wybitych w drugiej połowie X w. Najmłodsze z nich reprezentują lata 90. X stulecia: pens Etelreda datowany po 991 r., denar Ottona i Adelajdy po 985 lub 995 r., obol z Magdeburga wybity w latach oraz denar krzyżowy typu CNP II, po 995 r. Oprócz monet w skarbie wystąpiły liczne fragmenty biżuterii srebrnej (łącznej wagi ok. 12,7 g), w tym jedna zausznica zachowana w całości, oraz 10 ułamków różnych ozdób, przede wszystkim zausznic. Wśród nich wyróżnia się piękna zausznica z 3 paciorkami cylindrycznymi, o kształcie często spotykanym w zespołach śląskich z X w., fragment typu malinowatego, znanego również ze skarbu z Kotowic, ułamek zausznicy typu gwiaździstego, nie rozpoznanego dotychczas w śląskich zespołach z X w., a także fragment zausznicy z wisiorkiem typu kukurydzianego, występującego m.in. w Gostyniu i Kotowicach. Wśród paciorków znajdują się egzemplarze owalne, dekorowane granulacją i filigranem oraz paciorki z wybrzuszeniami, jak też ułamki katorg. Zabytki tego typu pojawiły się w kilku zespołach śląskich z końca X w., m.in. w Kotowicach, Gostyniu czy Gębicach. Największą część depozytu stanowią placki i bryłki srebra, o łącznej wadze 309,09 g. Na uwagę zasługuje najcięższy fragment, stanowiący ok. 3/4 dużego, owalnego placka wagi 105,96 g. Jest to jeden z największych fragmentów placków znany z polskich skarbów wczesnośredniowiecznych. Pierwotnie musiał ważyć ok. 140 g. Waga dotychczas opublikowanych całych okazów wynosi 104 g (Złochowice, pow. Częstochowa) i 101 g (Ruda, pow. Wieluń), a dużego, częściowo pociętego placka z Maniowa, pow. Głogów 120 g. 12 B. Butent-Stefaniak, D. Malarczyk, Obieg pieniężny na Śląsku we wczesnym średniowieczu (od X do połowy XII w.), Wrocław 2009, s. 175.

11 Wczesnośredniowieczny skarb z okolic Małkowic, pow. Wrocław 25 Omawiane zabytki stanowią nieznaną część większego wczesnośredniowiecznego skarbu, ukrytego prawdopodobnie jeszcze pod koniec X w. Uwzględniając datowanie monet, można przyjąć, że depozyt zakopano po 995 r., być może ok r. Waga zachowanej części wynosi ok. 329 g. Należy przypuszczać, że jest to większa część zespołu pierwotnego, ponieważ przeciętna waga śląskich skarbów z X w. i pierwszej połowy XI w. mieściła się w granicach ok g. Skład depozytu nie jest jednakże typowy dla tego okresu, choć obserwuje się wiele cech charakterystycznych dla zespołów ze schyłku X w. i początków XI w.: przede wszystkim znaczny udział monet pokawałkowanych (ponad 93% monet w tym skarbie było pociętych i połamanych), a także biżuterii i surowca srebrnego. Niezwykła jest natomiast proporcja poszczególnych składników skarbu: w żadnym śląskim zespole nie odnotowano tak nikłego odsetka monet w stosunku do znacznego udziału surowca i biżuterii srebrnej: odpowiednio 2,1% monet i aż 97,9% elementów niemonetarnych! Częściowo wynika to na pewno z tego powodu, że depozyt znany jest tylko fragmentarycznie, ale można przypuszczać, iż odzwierciedla w pewnym stopniu pierwotny układ zabytków. W składzie innych skarbów śląskich z analogicznego okresu odsetek monet waha się od ok. 28% w Radzikowie do 100% w Kadłubcu czy Niemczy Łużyckiej, w większości przypadków oscylując ok %. Analizując skład monet w omawianym skarbie, należy przede wszystkim podkreślić brak denarów czeskich oraz większej liczby dirhamów i monet bawarskich, zazwyczaj występujących w znacznych ilościach w zespołach śląskich z tego okresu. Wynika to najprawdopodobniej z tej przyczyny, że zawartość skarbu została podzielona między kilka osób. Wiadomo, że pierwotnie zespół składał się ze znacznie większej liczby monet, a być może również i ozdób srebrnych. Skarb z okolic Małkowic na tle innych znalezisk z końca X wieku i przełomu X/XI wieku na Śląsku Znaleziska monetarne z X w. na terenie Śląska reprezentuje co najmniej 15 skarbów, 3 groby wyposażone w monety, 2 osady oraz 4 znaleziska luźne. W sumie jest to ponad 7390 egzemplarzy monet 13. Stanowiska, na których odkryto monety z X w., skupiają się w środkowej części Śląska, na terenach położonych na południe od Wrocławia w dorzeczu Ślęzy, Bystrzycy i Oławy, sięgając środkowej Nysy Kłodzkiej (Lasowice). Pojedyncze stanowiska wystąpiły w okolicach Głogowa (Gostyń i Obiszów), nad Nysą Łużycką (Niemcza Łużycka), w pobliżu Trzebnicy (Wszemirów) oraz na Górnym Śląsku (Kadłubiec i Wojnowice). 13 Butent-Stefaniak, Malarczyk, op. cit.

12 26 Barbara Butent-Stefaniak Z pierwszych trzech ćwierci X w. znamy wyłącznie znaleziska dirhamów arabskich (osada we Wszemirowie t.p.q. 914 r., Kąty Wrocławskie t.p.q. 923 r., skarb z Sośnicy ukryty po 954 r.). Pierwsze monety zachodnioeuropejskie pojawiły się dopiero w latach 70.: należy do nich niewielki skarb z osady w Obiszowie (t.p.q. 970 lub 975) oraz dwa groby z cmentarzyska w Niemczy (t.p.q. 978 i 982). Fragment denara bawarskiego ks. Ottona ( ) odkryto także na terenie osady przygrodowej w Obiszowie. Kolejne, nieco młodsze znaleziska, są datowane już na lata 80. X w. i zostały ukryte w odstępach paroletnich po 983 r.: Lasowice (t.p.q. 983), Gniechowice (t.p.q. 985?), Śląsk VIII (t.p.q. 985 lub 995), Gębice i Karwiany (t.p.q. 985) i grób z Tyńca Małego. Najmłodsze, należące do schyłku X w., są depozyty z Kotowic (t.p.q. 995 lub 1010), Radzikowa I (ukryty po 996 r.) i okolic Małkowic (995 r.), Gostynia oraz skarb z nieznanej miejscowości Śląsk V. Zespołom tym towarzyszą znaleziska luźne ze Środy Śląskiej (denar czeski), dirham z miejscowości nieznanej (Śląsk XII) oraz denar czeski lub bawarski z Wojnowic. Do znalezisk pochodzących najprawdopodobniej z X w. zaliczyć można zespoły, o których brakuje dokładniejszych informacji: skarby z Kadłubca i Niemczy Łużyckiej, złożone z dirhamów, denarów czeskich oraz niemieckich. Jest także prawdopodobne, że bliżej nieznane depozyty siekańców z Chojnowa i Stroszka zostały zakopane jeszcze w X w. Wszystkie analizowane zespoły zawierały monety, a większość z nich również surowiec i ozdoby srebrne. Monety stanowiły wyłączny składnik depozytów z Niemczy Łużyckiej, Kadłubca oraz zespołu Śląsk V. Udział elementów niemonetarnych w poszczególnych zespołach waha się przeciętnie od ok. 0,3% (Lasowice) do ok. 24,5% (Gostyń); sporadycznie przekraczając 70% w Radzikowie I, aż do 97,9% we fragmentarycznie zachowanym skarbie z okolic Małkowic. Na część niemonetarną skarbów składają się ozdoby srebrne, placki, bryłki kruszcu, sztabki, druty, blaszki oraz blankiety. Sztabki, bryłki i placki wystąpiły w 6 depozytach (40%), a ich udział waha się od mniej więcej 1% w Kotowicach do 59,5% w Radzikowie I. Biżuteria srebrna pojawiła się prawie we wszystkich zespołach (74%), gdzie stanowi od ok. 0,3% (Lasowice) do ok. 21% (Kotowice) składu skarbu. Większość ozdób jest pocięta lub połamana na niewielkie fragmenty wagi ok. 0,1 0,7 g, choć zdarzają się większe ułamki, rzadziej całe egzemplarze. Wśród nich przeważają zausznice, paciorki i klamry do naszyjników. Największą część masy monetarnej obiegającej Śląsk w X w. stanowiły dirhamy arabskie ponad 30%, które wystąpiły w prawie wszystkich skarbach, oprócz fragmentarycznie zachowanego zespołu Śląsk V. Znane są również z wyposażenia grobów z Niemczy, z osad w Obiszowie i Wszemirowie oraz ze znalezisk luźnych. W latach 70. X stulecia w zespołach śląskich pojawiły się monety zachodnioeuropejskie, pochodzące przede wszystkim z kręgu bawarsko-szwabskiego z mennic w Ratyzbonie, Nabburgu i Augsburgu, bite przez książąt: Henryka I i II, Ludolfa, Ottona oraz biskupów: Udalryka oraz Henryka I. W latach 80. i 90. dołączyły do nich bawarskie emisje księcia Henryka III oraz z drugiego okresu panowania księcia Henryka II z lat W sumie denary bawarsko-szwabskie grupują aż 11,5% wszystkich monet śląskich z X w., pochodzących z 9 skarbów, 2 grobów i 1 osady. Najliczniej wystą-

13 Wczesnośredniowieczny skarb z okolic Małkowic, pow. Wrocław 27 piły w Kotowicach (397 [ ] oraz 14 naśladownictw), gdzie zgrupowały ponad 38% monet z tego zespołu. Kolejny skarb, wyróżniający się znaczną liczbą denarów bawarsko-szwabskich, to Lasowice: w sumie 229 [ ] egzemplarzy, co daje 77,8% monet w tym depozycie. Inny przykład to Karwiany: 87 denarów bawarskich, ogółem 87% monet w tym zespole. Należy jednak zaznaczyć, że w niektórych skarbach brak ich zupełnie (np. Gostyń czy Sośnica), w innych zaś pojawiły się w liczbie kilku kilkunastu egzemplarzy. Oprócz dirhamów i monet bawarskich w zespołach śląskich z X w. występują stosunkowo nieliczne emisje mennicy w Kolonii z okresu panowania Ottona I, II i III oraz ich naśladownictwa. Rozpoznano je w 6 skarbach w liczbie 25 [16+9] egzemplarzy, co stanowi jedynie 0,4% wszystkich monet śląskich. Frankonię reprezentują jeszcze mniej liczne znaleziska emisji mennic w Moguncji, Wormacji i Spirze, obecne w 5 depozytach w liczbie zaledwie 22 sztuk (ok. 0,3%). Denary krzyżowe typu I po raz pierwszy pojawiły się w Obiszowie i wystąpiły w niewielkich ilościach w kolejnych 7 młodszych skarbach oraz w grobie z Niemczy (53,3% zespołów), w sumie 96 [11+85] egzemplarzy. W poszczególnych skarbach odnotowano zarówno pojedyncze krzyżówki, jak i większą liczbę, do 46 sztuk w Kotowicach. W tym ostatnim zespole wystąpił także denar typu II CNP , wybity po 995 r., który może stanowić jeden z najmłodszych elementów tego depozytu, być może dodany później do ukształtowanego już zespołu lub też omyłkowo dołączony w trakcie pozyskiwania skarbu od odkrywców. Analogiczne monety wystąpiły w Małkowicach oraz w Radzikowie, a więc w skarbach ukrytych już w latach 90. Denary krzyżowe stanowią ok. 1,3% rozpoznanej masy monetarnej z X w. Najstarsze denary typu Ottona i Adelajdy pojawiły się w sześciu depozytach oraz w grobie z Tyńca Małego, ukrytych po 985 r., niekiedy stanowiąc najmłodszy, datujący element zespołu (Śląsk VIII); w liczbie od 1 do 48 egzemplarzy w Radzikowie. W sumie dotychczas odkryto ich co najmniej 83 [77+6], co grupuje ok. 1% wszystkich monet z X w. Wśród nich przeważają egzemplarze typu Hatz III i IV, sporadycznie spotyka się fenigi typu II oraz naśladownictwa. Pozostałe mennice niemieckie w znaleziskach śląskich z X w. reprezentują pojedyncze denary z Metzu, Hildesheim, Magdeburga i Lüneburga. Różnorodne monety niemieckie, głównie z Saksonii (pomijając denary krzyżowe, fenigi typu Ottona i Adelajdy oraz emisje bawarskie, kolońskie i frankońskie) stanowią ok. 0,4% wszystkich śląskich znalezisk monetarnych z X w. Obok monet arabskich i niemieckich w siedmiu depozytach rozpoznano przynajmniej 596 [572+24] denarów czeskich i ich naśladownictw, grupujących ok. 8,3% wszystkich badanych numizmatów. Najstarszym znaleziskiem, w którym natrafiono na denary czeskie, jest depozyt z grobu nr 91 z Niemczy, gdzie odkryto cztery fragmenty monet Bolesława II typu bawarskiego I i II. W zespołach datowanych na lata 80. i 90. X w. denary czeskie stwierdzono w Lasowicach (9,6%), Kotowicach (3,6%), Karwianach (ok. 6%) oraz w największej liczbie w Gębicach aż 519 egzemplarzy, co stanowi 83% składu całego skarbu. Wśród nich, obok najliczniejszego typu bawarskiego I i II, rozpoznano również typ karoliński, typ głowa kaplica, ręka kaplica, mieczowy, bawar-

14 28 Barbara Butent-Stefaniak ski III i IV oraz bizantynizujący. Bardzo interesujące są także czeskie naśladownictwa monet bawarskich 3- i 9-punktowych ze skarbu z Lasowic, a także nowe, nienotowane dotąd odmiany denarów Bolesława II z tego zespołu. Dodać należy, że monety czeskie znane są też na Śląsku ze znalezisk luźnych (Środa Śląska, prawdopodobnie również Wojnowice). Tak liczne nagromadzenie monet czeskich jest zjawiskiem wyjątkowym na tle innych regionów Polski, ponieważ jedynie w tym regionie wystąpił zespół, w którym odsetek monet czeskich przekracza 50% (Gębice). Skarb ten jest trzecim, po czeskich depozytach z Poděbradów i Starej Boleslavi, co do wielkości zgromadzonych monet czeskich z X w. Tendencja ta jest widoczna również w pierwszej połowie wieku XI: skarb z Bystrzycy, ukryty po 1003 r. zawierał g ułamków monet czeskich; jest to ok. 26% w tym zespole. W depozycie z Maniowa (t.p.q r.) odnotowano 207 denarów czeskich i morawskich (34,5%), a w podobnie datowanym skarbie z Ząbkowic 44 egzemplarze (61% monet w tym zespole). W depozytach śląskich z X w. zaobserwowano też stosunkowo wysoki odsetek półbrakteatów duńskich, które wystąpiły w 4 zespołach (w 1 grobie oraz 3 skarbach) w liczbie 123 egzemplarzy, co stanowi ok. 1,6% całej masy monetarnej występującej na Śląsku w tym okresie. Najstarsze z tych zespołów są datowane na lata 70. X w. (Niemcza, grób nr 91), najmłodsze na schyłek X w. (Radzików I, ukryty po 996 r.). Najwięcej ich odnotowano w Kotowicach (70 fragmentów) i Gębicach ( sztuk). Na zakończenie tego przeglądu należy dodać, że w niektórych zespołach rozpoznano także bardzo nieliczne monety z Italii, wybite w mennicach w Pawii i Weronie przez cesarzy Ottona I, II i III. Pojedynczy ułamek denara francuskiego z Reims wybitego w latach został zidentyfikowany w depozycie grobowym z cmentarzyska w Niemczy. Cztery ułamki miliarensów bizantyjskich odnotowano w skarbie z Kotowic, a jedyny denar rzymski cesarza Trajana w Gostyniu. Reasumując, można stwierdzić, że skarb z okolic Małkowic, jakkolwiek odbiega pewnymi cechami od typowego depozytu złożonego w ziemi w X w. (co wynika niewątpliwie z jego fragmentarycznego stanu zachowania), może być datowany jeszcze na schyłek tego stulecia. Pewne analogie widoczne są w stosunku do podobnie datowanego depozytu z Radzikowa I, zawierającego znaczny odsetek surowca srebrnego i ozdób, a jedynie ok. 27,77% monet, wśród których wystąpiły niektóre typy analogiczne do tych odnotowanych w Małkowicach. Depozyt z okolic Małkowic jest najstarszym z serii kilku nowo odkrytych w ostatnich latach skarbów wczesnośredniowiecznych na Śląsku: w 2004 r. ujawniono skarb z nieznanej miejscowości w północnej części Śląska (być może położonej w pobliżu Głogowa lub Krosna Odrzańskiego), zakopany w pierwszej połowie XII w., a w 2006 r. dołączyły dwa kolejne niewielkie depozyty z okolic Szlichtyngowej i Jawora, ukryte w drugiej połowie XI w. Ponadto liczbę odkryć wzbogaciły kolejne, nowe monety i ozdoby srebrne odnalezione na polu, na którym w latach odkryto skarb z Lasowic, pow. Nysa, oraz znalezisko luźne denara z początków XI w. z Polkowic. Oprócz fragmentu skarbu z okolic Małkowic, znajdującego się w zbiorach Ossolineum, pozostałe znaleziska dokonane w ostatnich kilku latach pozostają w kolekcjach prywatnych.

15 M Stanisław Waltoś Krótkie rozważania o władzy, sztuce i prawie 29 Krótkie rozważania o władzy, sztuce i prawie I Autokratyczna władza wykonawcza zawsze kochała i ceniła sztukę. Ale tylko taką, która wypełniała jej oczekiwania estetyczne, pozwalała i pozwala jej błyszczeć, podnosić jej splendor, przekazywać jej dokonania potomności, utrwalać w poddanych przekonanie o jej mądrości, sile i skuteczności. Ta sama władza kochała jeśli nie jest to słowo za wielkie jedynie tych artystów, którzy okazywali jej szacunek i pozwalali jej być jeszcze bardziej władzą. Nie darzyła zaś ciepłymi i nijakimi uczuciami tych, którzy ośmielali się podważać wiarę w doskonałość ustroju, których krnąbrność artystyczna podważała jej autorytet. Nie tylko autokratyczna, ale każda władza nie lubi i dziś tych artystów, którzy sprawiają jej kłopoty swymi żądaniami i wywołują konflikty. Ciepło mecenatu władzy ogrzewało zawsze artystów jej służących, a co najmniej neutralnych, szczególnie gdy trzeba było starać się o legitymizację lub zyskać popularność albo poparcie pewnych środowisk. II Monumentalizm i pompatyczna okazałość architektury zawsze pozostawały w stosunku wprost proporcjonalnym do intensywności autokratyzmu inspirującej je władzy wykonawczej. Prawidłowość tę potwierdzały wieki. Gmach miał wyróżniać siedzibę władzy, podnosić ją w sensie dosłownym na piedestał. Świadectwem tego są budowle Peryklesa w Atenach, imponujące gmachy Rzymu cesarskiego, zamek w Malborku będący siedzibą władz zakonu krzyżackiego, zabudowania Watykanu, Wersal Ludwika XIV, Ermitaż w Sankt Petersburgu, pałace cesarskie w Pekinie, architektoniczne emblematy faszystowskich Włoch w Rzymie, Kancelaria III Rzeszy, socrealistyczne kolosalne potworki w Moskwie i dzikie fantazje Ceauşescu w Bukareszcie. To tylko przykłady najbardziej znane.