prof. dr Adam Szpunar Uniwersytet Łódzki

Transkrypt

1 prof. dr Adam Szpunar Uniwersytet Łódzki O podpisie wystawcy weksla Sprawa podpisu wystawcy weksla (trasowanego lub własnego) jest pozornie prosta. Można by sądzić, że wystarczy ją skwitować kilku zdaniami, nawiązującymi do sformułowania ustawowego (art.l, 101 pr. weksl.). Otóż, pozory mylą. Okazuje się, że odpowiedź na pytanie, dotyczące rzeczy elementarnych i podstawowych, sprawia czasem wiele kłopotów. Tak jest również w interesującej nas dziedzinie. Przyczyną jest przede wszystkim okoliczność, że sama ustawa nie rozstrzyga wyraźnie, co należy rozumieć przez podpis wystawcy i z czego ma się on składać 1. Naturalnie, w wielu sytuacjach nie powinny zachodzić wątpliwości co do tego, że podpis wystawcy jest ważny. Zajdzie to szczególnie wówczas, gdy osoba fizyczna złożyła własnoręcznie pełny podpis na dokumencie, jako wystawca weksla. Przekonamy się jednak, że w innych sytuacjach (zwłaszcza granicznych) odpowiedź na pytanie, czy mamy do czynienia z ważnym podpisem wystawcy, może nastręczyć trudności. Tej właśnie sprawie będą poświęcone niniejsze rozważnia, które dotyczą określonego aspektu prawa wekslowego. Ich celem jest uporządkowanie różnorodnych kwestii, związanych, w ten lub inny sposób, z podpisem wystawcy weksla. Trzeba pamiętać, że kwestie te są wplecione w sieć ogólnej problematyki prawa wekslowego. Ta z kolei, musi być rozpatrywana w ścisłym powiązaniu z zagadnieniami,należącymi do prawa cywilnego i handlowego. Dążąc do pewnego uporządkowania kwestii związanych z podpisem wystawcy, musimy starać się o to, żeby sformułować takie zasady ogólne, które by mogły objąć jak największą liczbę wypadków. Z góry należy podkreślić, że ustalone w ten sposób 70

2 O podpisie wystawcy weksla zasady można stosować przez analogię do podpisów innych dłużników wekslowych (akceptanta, indosantów itd.). Przed przystąpieniem do właściwego przedmiotu niniejszych rozważań należy zgłosić uwagę wstępną. Powszechnie przeprowadza się rozróżnienie między formalnymi i materialnymi przesłankami powstania zobowiązania wekslowego 2. Rozważmy te zagadnienia na prostym przykładzie. Zobowiązanie wekslowe określonej osoby nie powstanie, jeżeli jej podpis był z jakiegokolwiek powodu nieważny, ale zachowanie wymagania formalnego nie oznacza automatycznie, że powstało ważne zobowiązanie wekslowe. Nie wynika ono z samego podpisania dokumentu. W szczególności, osoba taka może nie odpowiadać, ponieważ nie miała zdolności wekslowej. Jest rzeczą zrozumiałą, że w niniejszych rozważaniach na pierwszy plan wysuwają się formalne przesłanki powstania zobowiązania wekslowego wystawcy. Podstawowy w tej dziedzinie przepis art. 1 pr. weksl. zajmuje się jedynie formą weksla 3. Nie możemy jednak całkowicie zapomnieć 0 materialnych przesłankach, które rozstrzygają o tym, czy powstało ważne zobowiązanie wekslowe. W rozważaniach pominiemy skomplikowane zagadnienia, wiążące się z pytaniem: z jaką chwilą powstaje zobowiązanie wekslowe wystawcy 4? Zakładamy, że podpis wystawcy nie został przekreślony przed wydaniem weksla remitentowi. Do ustawowych części składowych weksla należy podpis wystawcy (art.l pr. weksl.). Przed przystąpieniem do wykładni tego zwrotu ustawowego, musimy oczyścić przedpole. Bez podpisu wystawcy dokument nie będzie uważany za weksel (art.2 ust.l pr. weksl.). Nie wystarczy, że nazwisko wystawcy znajduje się w tekście weksla 5. Podpis ten musi obejmować całą treść weksla 1 dlatego znajdować się na przedniej stronie dokumentu. Nie jest jednak rzeczą konieczną, ażeby podpis został położony na wypełnionym już dokumencie. Świadczy o tym przepis art.10 pr. weksl., z którego wynika, że dopuszczalny jest weksel in blanco. Jednakże podpis powinien znajdować się pod tekstem zawierającym polecenie (bądź przyrzeczenie) zapłaty. W razie zamieszczenia podpisu w innym miejscu (np. w poprzek dokumentu), będzie on nieważny. 71

3 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. Aby uprościć rozważania, zajmuję się w nich jedynie wekslem trasowanym. Objaśnienia dotyczą również weksla własnego, ponieważ pod tym względem nie zachodzą między nimi żadne różnice. Trzeba wyłączyć z góry zagadnienia wiążące się wyłącznie z treścią weksla. W szczególności należy podkreślić, że treść weksla może być wyrażona w jakikolwiek sposób (drukiem, na maszynie do pisania itd.), natomiast podpis wystawcy musi być własnoręczny. Dodatkowym potwierdzeniem jest przepis art. 78 k.c. o złożeniu własnoręcznego podpisu na dokumencie obejmującym treść oświadczenia woli. Stwierdzenia te wymagają rozwinięcia w kilku punktach. 1. Punktem wyjścia rozważań powinno być przypomnienie formalizmu prawa wekslowego, dlatego występujące w nim pojęcie podpisu nie musi się pokrywać z rozumieniem przyjętym w innych działach prawa. Zawodzą także ujęcia intuicyjne bądź oparte na znajomości języka polskiego. Podpis wystawcy nie może być odbity sposobem mechanicznym (inaczej art k.c. co do dokumentów na okaziciela). Panuje także zgoda co do tego, że nie wystarczy podpis sporządzony przy pomocy maszyny do pisania, stempla czy faksymile. Niebezpieczeństwo sfałszowania podpisu jest wówczas dość oczywiste. Sprawę tę możemy uznać za definitywnie wyjaśnioną. Podpis musi wskazywać dostatecznie dokładnie osobę wystawcy, do czego wystarczy samo nazwisko 6. Umieszczenie także imienia nie jest konieczne, ale oczywiście ułatwia obieg weksla. Z drugiej strony, nie wystarczy z pewnością podpisanie samym imieniem, chociaż okoliczności sprawy pozwalają na identyfikację osoby wystawcy. Podpis nie musi być całkowicie wyraźny czy czytelny. Musi jednak wyglądać tak, żeby każdy znający nazwisko wystawcy mógł je odczytać. Innymi słowy, podpis nie może być nieczytelny. Należy także podkreślić, że niedpuszczalny jest skrót podpisu (parafa), zamieszczenie znaku ręcznego itd. Przytoczone zasady mają pełne znaczenie, gdy wystawcą jest osoba fizyczna. Pewne odchylenia zachodzą, jeżeli wystawcą jest osoba prawna. Do sprawy tej będziemy powracać w dalszym toku rozważań. Obecnie można poprzestać na stwierdzeniu, że powinno być podane pełne brzmienie nazwy osoby prawnej, jeżeli 72

4 O podpisie wystawcy weksla jest wystawcą, ale sama nazwa może być wyciśnięta stemplem. Własnoręczne natomiast muszą być podpisy osób umocowanych do podpisania weksli 7. Przypomnijmy zatem definicję podpisu, jaką podał St.Wróblewski 8 w następujących słowach:,.szereg znaków graficznych, które według prawideł pewnego systemu pisania tworzą obraz brzmienia danego nazwiska, a które zamieszczono na dokumencie za pomocą techniki, oddającej indywidualne właściwości piszącego". Według St.Wróblewskiego określenie to obejmuje także podpis napisany obcym alfabetem lub innym systemem znaków pisarskich (np. stenografia). Okoliczność ta może wywołać jedynie ten skutek, że na postawie weksla nie zostanie wydany nakaz zapłaty, lecz wdrożone będzie zwykłe postępowanie sądowe. Z zapatrywaniem takim nie mógłbym się zgodzić. Nie jest rzeczą obojętną, jakiego alfabetu i jakich znaków pisarskich użyto przy podpisie. Uważam, że weksel wystawiony w Polsce musi być podpisany według powszechnie przyjętych zasad języka pisanego, inaczej kontrola autentyczności podpisu staje się iluzoryczna. Kwestia ta nie ma zresztą obecnie większego znaczenia praktycznego. Poruszam ją, ponieważ stanowisko St.Wróblewskiego świadczy o przecenianiu przez tego znakomitego autora okoliczności, czy pozytywny przepis prawa nakazuje uznanie takiego podpisu za nieważny. Inaczej sprawa przedstawia się z odchyleniami od nazwiska, uwidocznionego w aktach stanu cywilnego. W rachubę wchodzą bardzo różnorodne sytuacje. Uważam, że właściwy prawu wekslowemu formalizm nie powinien sięgać zbyt daleko. Tak więc odchylenia są nieistotne, jeżeli dana osoba podpisała się pseudonimem literackim lub artystycznym. Poza tym należy przyjąć, że sprawa ta nie może być rozstrzygnięta wyłącznie na podstawie treści weksla. Jak wiadomo, zmiany nazwiska są zjawiskiem częstym w razie zawarcia małżeństwa, rozwodu itd. To samo może dotyczyć zmiany brzmienia firmy. Przypuśćmy, że weksel figuruje na nazwisko osoby A jako wystawcy. Wskutek zmiany nazwiska występuje ona obecnie jako osoba B. Przyjąć należy, że okoliczność ta nie wpływa na ocenę ważności jej podpisu. W uję- 73

5 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. ciu uproszczonym można powiedzieć, że we wszystkich tych wypadkach decyduje materialna strona zagadnienia. 2. Wystawca nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli jego podpis został sfałszowany. Nie wyłącza to jednak odpowiedzialności innych osób, jeżeli ich podpisy są autentyczne. Z formalnego bowiem punktu widzenia mamy do czynienia z ważnym wekslem. Ze stwierdzenia tego wynikają dwie doniosłe konsekwencje, które wymagają omówienia. Po pierwsze - należy stale pamiętać o zasadzie samodzielności przepisów wekslowych. Zasada ta została sformułowana w sposób kategoryczny w art. 7 pr. weksl., który ma następujące brzmienie: Jeżeli na wekslu znajdują się podpisy osób niezdolnych do zaciągania zobowiązań wekslowych, podpisy fałszywe, podpisy osób nieistniejących albo podpisy, które z jakiejkolwiek innej przyczyny nie zobowiązują osób, które weksel podpisały lub którym nazwiskiem weksel został podpisany, nie uchybia to ważności innych podpisów". Nie ulega wątpliwości, że takie rozwiązanie stwarza poważne ryzyko dla każdego podpisującego weksel. Może się bowiem okazać, że tylko on ponosi odpowiedzialność wobec nieważności podpisu wystawcy. Osoby trzecie (zwłaszcza poręczyciele, indosanci) mogły być przekonane, że wystawca rzeczywiście zamieścił swój podpis na dokumencie. Także przepis art.32 ust. 2 pr. weksl. jest przejawem zasady samodzielności podpisów. Wynika z niego, że zobowiązanie poręczyciela jest ważne, chociażby podpis wystawcy, za którego poręczył, był nieważny, wobec sfałszowania go przez osobę trzecią. Trzeba zaznaczyć, że przepis art.7 pr. weksl. ma przede wszystkim znaczenie formalne, ponieważ dotyczy ważności samych podpisów. Jak wiadomo, sfałszowanie podpisu wystawcy nie prowadzi do nieważności pozostałych podpisów. Nie oznacza to jednak, że zobowiązania pozostałych dłużników wekslowych będą zawsze ważne. Mogą być nieważne z innych powodów (np. brak zdolności wekslowej). Po drugie - sfałszowanie podpisu polega na stworzeniu pozoru, że zawarta w dokumencie treść pochodzi od wystawcy. Aby uprościć rozważania i nie przesądzać sprawy wykładni art. 8 74

6 O podpisie wystawcy weksla p. weksl., zakładam na razie, że sprawca (B) nie miał pełnomocnictwa do działania w imieniu osoby podpisanej (A). Sprawca działał niejako pod cudzym imieniem". Ponosi on odpowiedzialność według przepisów prawa karnego (art. 227, 265 k.k.). Z dotychczasowych wywodów wynika, że podpisany na wekslu A nie odpowiada wekslowo nawet wobec osoby trzeciej (C), działającej w dobrej wierze. Wołania się pytanie: czy osoba A może potwierdzać swe zobowiązanie i oświadczyć, że położony na wekslu podpis jest ważny? Sądzę, że należy udzielić tu odpowiedzi przeczącej. Naturalnie, osoba A może potwierdzić swe zobowiązania wekslowe, przez umieszczenie swego podpisu na wekslu. Natomiast nie wystarczy, jeżeli oświadczy wobec wierzyciela (lub fałszerza), że potwierdza swe zobowiązania wekslowe 9. Przepis art k.c. nie znajduje w tym zakresie zastosowania, ponieważ chodzi o formalne zobowiązanie pisemne. Sprawa wekslowej odpowiedzialności sprawcy (B) wywołuje wiele wątpliwości. Można bowiem powiedzieć, że jego nazwisko nie figuruje na wekslu. Po głębszym namyśle broniłbym zapatrywania, że na podstawie analogicznego zastosowania art.8 pr. weksl. sam sprawca powinien odpowiadać wekslowo 10. Niezależnie od tego, przepis art. 415 k.c. z pewnością uzasadnia cywilną odpowiedzialność sprawcy za wyrządzoną szkodę. W związku z tym należy poruszyć sprawę, która w pierwszej chwili wydaje się szokująca. Do zachowania formy wystarczy nie tylko podpis cudzego nazwiska bez wymaganego pełnomocnictwa, wystarczy także podpis osoby nieistniejącej. Weksel bowiem będzie ważny, chociaż wystawca nie odpowiada wekslowo. Przytoczona zasada wynika z wyraźnego sformułowania art.7 pr. weksl., według którego podpis osoby nieistniejącej nie uchybia ważności innych podpisów. Sprawa ma praktyczne znaczenie, gdy chodzi o nieistniejącą osobę prawną. Dochodzimy zatem do wniosku, że podpis wystawcy swym zewnętrznym wyglądem musi się przedstawiać jako własnoręczny. 3. Zastanówmy się teraz nad dodatkami do podpisu wystawcy. Pewne kwestie nie budzą żadnych wątpliwości. Wymagania ustawowe nie zostają spełnione, jeżeli rola osoby podpisującej 75

7 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. weksel została inaczej określona ("jako poręczyciel",,jako świadek"). Trzeba jednak pamiętać, że kto podpisał weksel na zlecenie własne (art. 3 ust. 1 pr. weksl.) i umieścił na nim swój indos, objął rolę wystawcy. Będzie odpowiadać wekslowo, chociażby na pierwszej stronie zamieścił dodatek,jako poręczyciel" 11. Z kolei nasuwa się pytanie, jak należy oceniać zamieszczenie dodatku bez obligu" czy bez gwarancji". W piśmiennictwie przyjmuje się na ogół wykładnię, która umożliwia utrzymanie w, mocy zobowiązania wekslowe 12. W myśl przepisu art.9 ust.2 pr. weksl. wystawca może się zwolnić od odpowiedzialności za przyjęcie weksla, natomiast uważa sie za nie napisane zastrzeżenie, którym wystawca zwalnia się od odpowiedzialności za zapłatę. Należy zatem pamiętać, że przytoczone zwroty nie unieważniają weksla i oznaczają jedynie zwolnienie się wystawcy od odpowiedzialności za przyjęcie. W ramach niniejszych rozważań zbędne jest szczegółowe omawianie różnych dodatków, które nie należą do istotnych części składowych weksla. Klauzule te mogą być zamieszczone nie tylko przez wystawcę, ale także innych dłużników wekslowych (poręczycieli, indosantów) 13. Sprawa wiąże się luźno z głównym tematem opracowania. Warto zaznaczyć, że klauzule te mają znaczenie dla stosunków pozawekslowych albo też dotyczą samego zobowiązania wekslowego. Ich lista jest bardzo długa. Charakterystyczną cechą prawa wekslowego jest to, że niektóre klauzule są uważane za nie napisane (przykładem może być wspomniany przepis art. 9 ust. 2 pr. weksl.). Ocena klauzul zamieszczonych przez samego wystawcę nie może być jednolita. Można poprzestać na stwierdzeniu, że niektóre klauzule, znajdujące się w tekście weksla i objęte podpisem wystawcy, mogą wpływać na zakres jego odpowiedzialności wekslowej. Przykładem może być klauzula nie na zlecenie" (art. 11 ust.2 pr. weksl.) czy bez kosztów" (art. 46 pr. weksl.). 4. Swego czasu wiele wątpliwości budziła sprawa podpisu na wekslu osób niepiśmiennych lub nie mogących pisać. W obecnych warunkach sprawa ta już jest mniej aktualna. Dlatego można ją potraktować dość skrótowo. 76

8 O podpisie wystawcy weksla Według art. 75 pr. weksl. za niepiśmiennych lub nie mogących pisać może na wekslu podpisać się inna osoba. Jej podpis powinien być uwierzytelniony przez notariuszy, ewentualnie przez zarząd gminy. Zawsze należy zaznaczyć, że osoba ta podpisała się na życzenie niepiśmiennego lub nie mogącego pisać. Uwierzytelnienie powinno być zamieszczone na wekslu lub na przedłużku. W związku z wykładnią art. 75 pr. weksl. nasuwają się dwie kwestie. Pierwsza z nich streszcza się w pytaniu: kiedy można powiedzieć, że dana osoba jest niepiśmienna? Orzecznictwo przedwojenne zajmowało stanowisko, że niepiśmiennym jest każdy, kto nie zdoła nakreślić z pamięci liter składających się na jego imię i nazwisko. Jest nim także ten, kto potrafi tylko odrysować swój podpis, według wzoru sporządzonego przez inną osobę 14. Przypuśćmy teraz, że osoba niepiśmienna podpisała weksel według wzoru. Jeżeli podpis taki swym zewnętrznym wyglądem przedstawia się jako własnoręczny, weksel będzie ważny. Bez znaczenia jest okoliczność, że wystawca wówczas nie ponosi odpowiedzialności wekslowej.weksel będzie jednak nieważny, jeżeli zaznaczono w nim wzmiankę, że za niepiśmiennego podpisała się inna osoba (np."jako świadek"). Druga kwestia dotyczy wzajemnych relacji zachodzących między art. 75 pr. weksl. a odpowiednimi przepisami prawa cywilnego (por. zwłaszcza art. 79 i 80 k.c.). Wypada uznać, że art. 75 pr. weksl. stanowi lex specialis w stosunku do tych przepisów. W szczególności jest rzeczą obojętną, czy niepiśmienny umiał i mógł czytać. Odróżnienie, stanowiące podstawę przepisów art. 79 i 80 k.c., nie zostało przejęte do prawa wekslowego. Tak więc przepis art. 80 k.c., wymagający formy aktu notarialnego dla oświadczeń woli osób nie mogących czytać, nie ma zastosowania do podpisu wystawcy na wekslu Dotychczas była mowa głównie o podpisach składanych przez osoby fizyczne. Jak wiadomo, wystawcami weksli są często osoby prawne. Nie wchodząc w szczegóły, spróbujmy szkicowo przedstawić zagadnienia z tym związane. Jest to jedynie wycinek bardzo ogólnej problematyki, jaką stanowi określenie reprezentacji osoby prawnej. Trzeba zaznaczyć, że w prawie 77

9 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. wekslowym wszystko się ze sobą łączy i przeplata. Uwaga ta dotyczy również następujących ważnych zagadnień: a) sposobu podpisywania weksla przez osobę prawną, b) zdolności wekslowej osoby prawnej, c) skutków prawnych, jeżeli podpisujący weksel nie był umocowany do działania w imieniu osoby prawnej (art. 8 pr. weksl.). Uprzedzając rozważania na temat wykładni art.8 pr. weksl., zastanówmy się nad sprawą składania podpisu przez osoby prawne. Poprzestaję na podaniu - tytułem przykładu - następujących przepisów prawa handlowego, które pozwalają na określenie sposobu podpisywania weksla w charakterze wystawcy: Spółka jawna nie ma wprawdzie osobowości prawnej, ale może ważnie zaciągać zobowiązania wekslowe (art. 81 k.h.). W myśl art k.h., każdy wspólnik ma zasadniczo prawo reprezentować spółkę. W myśl art. 198 k.h., spółkę z o.o. reprezentuje zarząd. Jeżeli zarząd spółki jest wieloosobowy, sposób reprezentowania normuje umowa. Jeżeli nie zawiera ona żadnych w tym względzie postanowień, do składania oświadczeń i podpisywania w imieniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu albo jednego, łącznie z prokurentem (art. 199 k.h.). W myśl art. 369 k.h., spółkę akcyjną reprezentuje zarząd. Jeżeli zarząd jest wieloosobowy, sposób reprezentowania reguluje statut. Jeśli statut nie zawiera w tym względzie postanowień, do składania oświadczeń i podpisywania w imieniu spółki wymagane jest współdziałanie dwóch członków zarządu albo też jednego, łącznie z prokurentem (art.370 k.h.). Warto podkreślić, że przepisy art.60 i nast. k. h. normują sprawę udzielania prokury. Prokura może być udzielona kilku osobom oddzielnie lub łącznie (por. art. 62 k.h.). Zestawienie to ma jedynie charakter orientacyjny, ponieważ odchylenia od podanych zasad są liczne. Trzeba także zaznaczyć, że przepisy o reprezentacji osób prawnych są rozsiane po całym prawie (por. np. art. 54 pr. spółdzielczego). Ustawiczne zmiany w materiale normatywnym nakazują zresztą daleko idącą ostrożność przy formułowaniu zasad, dotyczących reprezentacji osób prawnych. 78

10 O podpisie wystawcy weksla Bez względu na to, czy podpisujący jest osobą fizyczną czy też prawną, obowiązują pewne wspólne zasady rządzące udzieleniem pełnomocnictwa do podpisywania weksli. Nasuwają się tutaj następujące uwagi: Do podpisywania weksli wymagane jest zasadniczo udzielenie pełnomocnictwa szczególnego. Udzielenie takiego pełnomocnictwa musi nastąpić w formie pisemnej (por. art k.c.). Pełnomocnictwo ustne byłoby nieważne. Udzielenie pełnomocnictwa ogólnego nie obejmuje umocowania do podpisywania weksli 18. Zaciąganie zobowiązań wekslowych nie mieści się w ramach zwykłego zarządu (por. art.98 k.c.). Przypuśćmy jednak, że zgodnie z art. 98 k.c. w pełnomocnictwie ogólnym wyraźnie wymienione zostało umocowanie do podpisywania weksli. Nie jest rzeczą konieczną, aby weksle te były w pełnomocnictwie wyszczególnione. Ustawa bowiem zezwala na udzielenie pełnomocnictwa, określającego rodzaj czynności prawnych, przekraczających zakres zwykłego zarządu. Trzeba jeszcze zaznaczyć, że pełnomocnictwo ogólne powinno być, pod rygorem nieważności, udzielone w formie pisemnej (art.99 2 k.c.). Była już o tym mowa, że z pełnomocników handlowych do podpisywania weksli jest umocowany tylko prokurent (por. zresztą art k.h.), natomiast każde inne pełnomocnictwo handlowe nie upoważnia do podpisywania weksli. Do tego trzeba wyraźnego umocowania. Należy jeszcze krótko wspomnieć o sprawie, która nie powinna wywoływać wątpliwości, chociaż ustawa o niej wyraźnie nie mówi.wystawców może być kilku (przykładem najprostszym będzie wystawienie weksla przez męża i żonę). Odpowiedzialność współwystawców jest solidarna (art.47 pr.weksl.).braki formalne jednego podpisu nie wpływają na ważność weksla. Nie uchybiają również ważności podpisów innych wystawców (por. art.7 pr. weksl.). Należy tylko pamiętać, że w myśl art. 31 ust. 3 pr. weksl. sam podpis na poprzedniej stronie weksla uważa się, w razie wątpliwości, za udzielenie poręczenia, dlatego współwystawca powinien zaznaczyć przez odpowiednią wzmiankę, w jakim charakterze podpisuje weksel. 79

11 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. 6. Przechodzimy do ostatniej, ale bodaj najtrudniejszej kwestii, jaką jest wykładnia przepisu art. 8 pr. weksl., który od dawna stanowi przedmiot kontrowersji. Wydaje się, że głównym ich źródłem jest zawikłanie tego problemu, które dotychczas nie zostało przezwyciężone. Aby zrozumieć znaczenie przepisu art. 8 pr.weksl., należy go rozbić na części składowe. Kto podpisał weksel jako przedstawiciel innej osoby, nie będąc umocowanym do działania w jej imieniu, odpowiada sam wekslowo. Jeżeli zapłacił, ma takie same prawa, jakie miałaby osoba, której jest rzekomo przedstawicielem. Zasady te stosuje się również do przedstawiciela, który przekroczył granice swego umocowania. Jak z tego wynika, przepis art. 8 pr.weksl. dotyczy bezpośrednio takiego przedstawiciela, który podpisał weksel, chociaż nie był umocowany do działania w imieniu danej osoby. Nie ulega wątpliwości, że znaczenie art.8 pr.weksl. jest szersze. Na jego tle wyłaniają się zagadnienia wiążące się z podpisem weksla, położonym przez każdego przedstawiciela, także umocowanego. Innymi słowy, chodzi o odpowiedź na pytanie, jak kształtuje się problematyka przedstawicielstwa przy podpisaniu weksli. Jedno jest pewne: złożenie podpisu na wekslu nie musi być dokonane osobiście. Przed przystąpieniem do wyjaśnienia tych kwestii, chciałbym zgłosić uwagę wstępną. W dalszym toku rozważań posługuję się bardzo szerokim znaczeniem terminu przedstawicielstwo". Chodzi tu nie tylko o przedstawicielstwo ustawowe oraz pełnomocnictwo (por. art. 96 k.c.). W rachubę wchodzi także działanie osób prawnych przez swoje organy (art.38 k.c.). Nie kwestionuję panującego w piśmiennictwie polskim poglądu, według którego należy przeprowadzić rozgraniczenie między organem osoby prawnej a jej przedstawicielem (najczęściej pełnomocnikiem) 17. Ale w interesującej nas dziedzinie skutki działania bez umocowania organu osoby prawnej i jej przedstawiciela są bardzo podobne (por. art.39, 103 k.c.). Rozważania ulegają znacznemu uproszczeniu, jeżeli traktujemy te zagadnienia łącznie. Krótko mówiąc, przepis art.8 pr. weksl. dotyczy bezpośrednio tych wszystkich sytuacji, gdy podpisujący weksel nie miał umocowania do działania w imieniu osoby, której podpis figuruje na dokumencie. Była 80

12 O podpisie wystawcy weksla już mowa, że o tym, czy takie umocowanie istnieje, rozstrzygają przepisy prawa cywilnego i handlowego. Także łącznie będą traktowane zagadnienia związane z podpisem położonym przez osobę umocowaną. Ustaliliśmy w ten sposób punkty wyjścia do dalszych rozważań. Uwagi w sprawie wykładni art.8 pr. weksl. można ująć w następujący sposób: a) Rozważmy te zagadnienia na prostym przykładzie, ponieważ abstrakcyjność wywodów przesłania czasem pole widzenia. Przypuśćmy, że A podpisał weksel jako przedstawiciel osoby B, chociaż nie był umocowany do działania w jej imieniu. Zgodnie z przepisem art. 8 pr. weksl. odpowiada wówczas sam wekslowo. Trzeba podkreślić, że przepis art.8 pr. weksl. spełnia w tym wypadku dwie funkcje. Ma przede wszystkim charakter represyjny, skoro odpowiedzialność osoby A jest znacznie surowsza, niż wynikałoby z przepisów prawa cywilnego. Przypomnijmy, że w myśl art k.c. (podobnie art k.c.) rzekomy pełnomocnik (czy nie umocowany organ) odpowiada tylko w granicach tzw. ujemnego interesu umownego, zatem za szkodę wynikłą wskutek zawarcia bezskutecznej umowy. Poza tym przepis art.8 pr. weksl. chroni bezpieczeństwo obrotu wekslowego 18. W podanym przykładzie osoba A ponosi odpowiedzialność wekslową tak, jak gdyby zaciągnęła zobowiązanie w imieniu własnym. Rozmiar tej odpowiedzialności zależy od tego, w jakim charakterze osoba A występowała (ze zrozumiałych względów interesuje nas jej podpis jako wystawcy). Jest rzeczą obojętną, czy A działał w dobrej czy też złej wierze. Jeżeli A zapłacił sumę wekslową, przysługują mu takie same prawa, jakie miałaby osoba B, której był rzekomym przedstawicielem. Mogą mu zatem przysługiwać roszczenia zwrotne przeciw akceptantowi, który jest głównym dłużnikiem wekslowym. Czasem roszczenia te wynikają ze stosunków pozawekslowych. W każdym razie, A może żądać wydania weksla od posiadacza, jeżeli dokonał zapłaty do jego rąk. 81

13 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. Przypuśćmy teraz, że osoba A przekroczyła granice swego umocowania. Odpowiada wówczas za całą sumę wekslową, a więc nie tylko za nadwyżkę, która nie mieściła się w granicach jej umocowania 19. Próba wyliczenia możliwych sytuacji, w których A nie był umocowany do działania w imieniu osoby B, byłaby bezcelową kazuistyką. Najprostszym przykładem będzie działanie osoby A w charakterze rzekomego pełnomocnika (falsus procurator). Sporna jest sprawa ciężaru dowodu. W piśmiennictwie przyjmuje się na ogół, że ciężar dowodu w tym zakresie spoczywa na osobie A. Musi ona udowodnić, że była umocowana do podpisania weksla w imieniu osoby B 20. Największe znaczenie praktyczne mają wypadki, w których A działał bez umocowania w imieniu osoby prawnej. Przedwojenne orzecznictwo dostarcza licznych przypadków, w których odpowiedzialność z art.8 pr.weksl. była uzasadniona. Wymieńmy tu następujące stany faktyczne: prokurent podpisał sam firmę, chociaż prokura była łączna; podpis członka zarządu spółki z o.o., który był umocowany tylko do podpisywania łącznie z innym członkiem; w podobnym wypadku podpisanie jedynie przez jednego członka zarządu spółdzielni; podpis pod pieczątką firmy nieistniejącej 21. b) Przypuśćmy teraz, że A był umocowany do działania w imieniu osoby B. Jest rzeczą bezsporną, że jedynie osoba B ponosi wówczas odpowiedzialność wekslową. Wynika to w sposób oczywisty z przepisu art k.c., który stanowi, że czynność prawna, dokonana w granicach umocowania, pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego. W ramach niniejszych uwag niepodobna omawiać kwestii związanych z udzieleniem pełnomocnictwa, jego wygaśnięciem itd. W tym zakresie wystarczy się odwołać do opracowań z zakresu prawa cywilnego i handlowego 22. Warto jedynie podkreślić szczególne znaczenie prokury, gdy chodzi o podpisanie weksli. Ustawowa typizacja zakresu prokury oraz wyłączenie dopuszczalności jej ograniczeń wobec osób trzecich, zapewniają bezpieczeństwo obrotu wekslowego.

14 O podpisie wystawcy weksla c) Pytanie - w jaki sposób ma podpisywać się umocowany przedstawiciel,stanowi przedmiot wielu sporów, nie tylko w piśmiennictwie polskim. Bez przesady można powiedzieć, że zagadnienie to stanowi prawdziwy probierz (crux interpretations) dla każdego, kto zajmuje sie wykładnią przepisów prawa wekslowego. Przypuśćmy, że Kowalski był pełnomocnikiem Nowaka. W jaki sposób ma złożyć podpis Kowalski, aby wekslowo odpowiadał Nowak? Sprawa była bardzo długo sporna w piśmiennictwie niemieckim. Częste były wypadki, w których pełnomocnik (A) podpisywał się jedynie nazwiskiem mocodawcy (B), ponieważ nie zachodziły wątpliwości co do tego, że zostało mu udzielone pełnomocnictwo. Pomimo sprzeciwu przedstawicieli nauki (A.von Tuhr), Sąd Rzeszy przyjął w orzeczeniu plenarnym (RG 74, s.69), że podpis taki jest ważny i wiąże mocodawcę. Wobec tego, że orzecznictwo w tym zakresie jest ustalone, stanowisko jego jest akceptowane przez doktrynę, choć niekiedy zgłaszane są zastrzeżenia 23. Podobne stanowisko zajmowało początkowo orzecznictwo polskie. Dopiero stopniowo torował sobie drogę pogląd, że art.8 pr. weksl. nie upoważnia nikogo do podpisywania innej osoby jej imieniem i nazwiskiem, bo byłoby to po prostu fałszowanie podpisu. Kto podpisuje weksel w cudzym imieniu, musi umieścić swój własny podpis z wyrażeniem stosunku pełnomocnictwa. Ostatecznie ewolucję tę zakończyła uchwała pełnej Izby Cywilnej SN z dnia 19 V 1928 (OSP 1928, poz. 419). Jej teza ma następujące brzmienie:"osoba, która nie podpisała weksla własnoręcznie, lecz upoważniła do podpisania weksla zastępcę nie odpowiada wekslowo, jeżeli wystawca zamieścił na wekslu tylko podpis zastąpionego, bez uwidocznienia stosunku zastępstwa". W uzasadnieniu uchwały czytamy: Przepis art.8 pr. weksl. nie upoważnia nikogo do podpisywania obcej osoby tejże imieniem i nazwiskiem, bo byłoby to po prostu fałszowaniem podpisu". Za przytoczoną tezą poszła późniejsza judykatura. W orzeczeniach czytamy, że podpis własnoręczny jest istotną przesłanką zobowiązania 83

15 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. wekslowego. Wobec tego, z weksla nie odpowiada osoba, którą na wekslu podpisał kto inny, choćby z jej upoważnienia. Naszkicowane zapatrywanie zwalcza gwałtownie St.Wróblewski 24, ale jego kontrargumenty nie są przekonywające. Autor ma naturalnie rację, gdy podkreśla, że przepis art.8 pr.weksl. nie zajmuje sie kwestią, czego potrzeba do podpisania weksla cudzym imieniem. Z pewnością przepis ten nie żąda expressis verbis zamieszczenia dodatku, wskazującego na istnienie pełnomocnictwa. Niektóre argumenty przytaczane w uzasadnieniu orzeczeń trafiają w próżnię. Ale art. 8 pr.weksl. trzeba rozpatrywać w powiązaniu z innymi przepisami obowiązującego prawa. Niepodobna zgodzić się z twierdzeniem St.Wróblewskiego, jakoby prawo wekslowe pozostawiało stronom pełną swobodę w tym względzie. Zresztą autor osłabia siłę swej argumentacji, ponieważ przyznaje, że nazwisko mocodawcy (wystawcy) musi być w każdym razie wypisane na wekslu. Uważam, że tezy orzecznictwa polskiego są słuszne, co najmniej z dwóch powodów. Po pierwsze, podpisanie innej osoby na wekslu, choćby z jej upoważnienia, jest fałszerstwem, w rozumieniu prawa karnego. Mimo sugestywności swych wywodów, tego argumentu St.Wróblewski nie potrafił obalić. Zgoda osoby podpisanej niewiele w tym zakresie zmienia i może wpłynąć tylko na ocenę, czy podpisujący ponosi odpowiedzialność karną. Z tego względu odpowiedzialność wekslowa osoby podpisanej nie może wchodzić tu w rachubę. Można bronić zapatrywania, że w pewnych wypadkach mocodawca powinien ponosić odpowiedzialność cywilną (por. art k.c.). Będzie to uzasadnione zwłaszcza wówczas, gdy sam mocodawca wręczył wierzycielowi weksel podpisany jego nazwiskiem przez pełnomocnika. Po drugie, z okoliczności musi wynikać, że pełnomocnik działa w cudzym imieniu. Działanie pełnomocnika jest wyrazem jego woli. Tymczasem dokument, zaopatrzony tylko podpisem mocodawcy, przedstawia się na zewnątrz jako oświadczenie woli reprezentowane- go- 84

16 O podpisie wystawcy weksla Stanowisko St.Wróblewskiego należy uznać za odosobnione w piśmiennictwie polskim 20. Obrót wekslowy dostosował się bez większych trudności do wymagań orzecznictwa. Przyjmuje się powszechnie, że podpis na wekslu musi zawierać dodatek wskazujący na istnienie pełnomocnictwa. Wróćmy do naszego przykładu. Kowalski musi zaznaczyć, że podpisuje w imieniu Nowaka i położyć swój własny podpis. W ogólniejszym ujęciu możemy powiedzieć, że przy podpisie musi być wyrażony stosunek przedstawicielstwa. W przeciwnym bowiem wypadku odpowiedzialność wekslową z art. 8 pr. weksl. ponosi sam przedstawiciel. Zamykamy w ten sposób krąg rozważań. Ich cel będzie osiągnięty, jeżeli pobudzą do dalszych badań w dziedzinie prawa wekslowego. 85

17 REJENT Nr 2 - luty 1993 r. Przypisy 1. W postanowieniach konwencji genewskiej z 1930 r. świadomie zrezygnowano z bliższego określenia, aby umożliwić stosowanie w tym zakresie zasad wykształconych zwyczajowo (np. w Japonii). W dalszym toku rozważań zajmujemy się jedynie wekslami wystawionymi w Polsce. Pomijam całkowicie zagadnienia należące do międzynarodowego prawa wekslowego (art.77, 78, pr.weksl.). 2. Por. przykładowo A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz und Scheckgesestz, 17 wyd., Munchen 1990, s Wstępne pytanie brzmi: czy mamy do czynienia z wekslem ważnym z punktu widzenia formalnego? W razie odpowiedzi twierdzącej należy sformułować drugie pytanie: czy powstało ważne zobowiązanie wekslowe? 3. Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe, Kraków 1936, s Por. A.Szpunar, O powstaniu zobowiązania wekslowego, PUG 1992, nr Por. W.Zóllner, Wertpapierrecht, 14 wyd., Munchen 1987, s Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe, j w., s Por. W.Zóllner, Wertpapierrecht, jw., s Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s Sprawa jest bardzo sporna w piśmiennictwie niemieckim. Por. A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s.126. naturalnie, nikt nie kwestionuje cywilnej odpowiedzialności osoby, która potwierdziła swe zobowiązanie. 10. Tak W.Zóllner, Wertpapierrecht, jw., s.71. Także ta sprawa jest sporna w piśmiennictwie niemieckim. 11. Tak St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s Por. A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s Ograniczam się do zasygnalizowania tej kwestii, odsyłając do zestawienia skrupulatnie dokonanego przez St.Grzybowskiego (System prawa cywilnego, t.iii, cz.2, Wrocław-Warszawa 1976, s.1007). 14. Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s.264 i powołane tam orzeczenia. 15. Por. St.Grzybowski, [w:] System...,jw., s Odrębne zagadnienia wiążą się z wadami oświadczenia woli. Ze sformułowania art.82 k.c. wynika, że całkowity brak rozeznania, co do znaczenia podpisu na wekslu, powoduje bezwzględną nieważność zobowiązania wekslowego. 16. Por. St.Wróblewski, jw., s.51 i przytoczone tam orzecznictwo przedwojenne. 17. Por. przy kładowo A. Wolter, Prawo cywilne - Zarys części ogólnej (zaktualizował i uzupełnił J.Ignatowicz), wyd. 8, Warszawa 1986, s

18 O podpisie wystawcy weksla 18. Por. A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw. s Por. A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s Orzeczenia te przytacza St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s Por. B.Gawlik, [w:] System prawa cywilnego, t.i, wyd.2, Wrocław-Warszawa 1985, s.782 i nast. 23. Por. A.Baumbach, W.Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s Por. St.Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s Jest rzeczą znamienną, że I.Różański, który na ogół akceptuje zapatrywania St.Wróblewskiego, w tej sprawie zajmuje stanowisko zgodne z ustaloną judykaturą (Podręcznik prawa wekslowego, Warszawa 1957, s.32). 87