prof. dr Adam Szpunar Uniwersytet Łódzki Weksel własny

Transkrypt

1 prof. dr Adam Szpunar Uniwersytet Łódzki Weksel własny Każdy prawnik wie zapewne o tym, że weksel własny zawiera bezwarunkowe przyrzeczenie zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej. Jest on niekiedy określany jako sola weksel, ponieważ może być wystawiany tylko w jednym egzemplarzu. Wystawca weksla własnego zobowiązuje się do zapłaty w charakterze dłużnika głównego. Dlatego jego odpowiedzialność jest taka sama, jak akceptanta weksla trasowanego. Stwierdzenie to ma zasadnicze znaczenie dla naszych rozważań, których celem jest wyjaśnienie najważniejszych zagadnień związanych z wekslem własnym. Mogłoby się wydawać, że zbędne jest odrębne omawianie tej problematyki. Poza pewnymi odchyleniami, charakter prawny zobowiązań dłużników wekslowych jest właściwie taki sam, jak przy wekslu trasowanym 1). Obieg obu typów weksli podlega takim samym prawidłom. Zauważmy jednak, że podstawowa konstrukcja prawna jest inna. Zamiast polecenia zapłaty (jak przy wekslu trasowanym) występuje jej przyrzeczenie. Przy wekslu własnym nie następuje wprowadzenie osoby trasata. Wskutek tego wiele zagadnień ulega pewnemu uproszczeniu. Tym tłumaczy się przyjęta przez ustawodawcę technika legislacyjna. Prawo wekslowe reguluje bezpośrednio tylko zagadnienia związane z wystawieniem weksla własnego i odpowiedzialnością wystawcy (art. 101, 102, 104 pr.weksl.). Poza tym nakazuje stosowanie przepisów o wekslu trasowanym, o ile nie pozostają w sprzeczności z "istotą weksla własnego" (art. 103 pr.weksl.).pomijając to nieco tajemnicze zastrzeżenie, należy stwierdzić, że lista przepisów znajdujących zastosowanie jest bardzo długa. Łatwo można 9

2 REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r. przeoczyć, że zachodzą jednak odchylenia od unormowań weksla trasowanego. Bliższa analiza przepisów obowiązującego prawa skłania do wniosku, że różnice zachodzące między dwoma podstawowymi typami weksli są dość istotne. Trzeba z góry zaznaczyć, że funkcje weksla własnego są odmienne od pełnionych zazwyczaj przez weksel trasowany. Występuje to zwłaszcza wówczas, gdy mamy do czynienia z wekslami finansowymi, wydawanymi wierzycielowi przez dłużnika w związku z umową pożyczki lub udzielonym kredytem bankowym 2) W rachubę wchodzi tylko stosunek między dwiema osobami, mianowicie wystawcą (dłużnikiem) a remitentem (wierzycielem). Dlatego uzasadnione jest posłużenie się formą weksla własnego. Można powiedzieć, że funkcja weksla własnego polega w tym wypadku na zapewnieniu dłużnikowi środków pieniężnych (w szerokim tego słowa znaczeniu). Z tego punktu widzenia niebezpieczeństwo związane z posługiwaniem się wekslem własnym jest dość oczywiste. Inna rzecz, że nie należy przeceniać znaczenia rozróżnienia między obu typami weksli. Pomijam okoliczność, że w wekslu trasowanym zgodnie z art. 3 ust. 2 pr.weksl. trasatem może być sam wystawca. Zachodzi wówczas zewnętrzne podobieństwo do weksla własnego. Ważniejsze jest to, że dzięki zamieszczeniu odpowiednich klauzul w dokumencie strony mogą osiągnąć przy wekslu trasowanym podobne skutki gospodarcze, jak przy wekslu własnym. Można powiedzieć, że często od woli stron uczestniczących w stosunku wekslowym zależy, jaką formę nadadzą wekslowi. Trzeba jednak zaznaczyć, że weksel własny nie nadaje się do obrotu międzynarodowego. Poza tym trudno tak przekształcić treść weksla własnego, aby służył on wymianie towarowej. Nie umniejsza to jego gospodarczego znaczenia. Weksel własny był w Polsce zawsze bardzo rozpowszechniony. W okresie międzywojennym judykatura często rozstrzygała spory powstałe na tym tle. Natomiast po 1945 roku weksle własne były z reguły wystawiane jako gwarancyjne lub kaucyjne, które najczęściej pozostawały w rękach pierwszego wierzyciela wekslowego. Formalnie rzecz biorąc, w wielu krajach europejskich weksel 10

3 Weksel własny własny, jako taki, jest właściwie nieznany. Uwaga ta dotyczy w szczególności Francji i Anglii, gdzie stosowana jest zresztą charakterystyczna terminologia (billet a orde, promissory note) 3) Do dokumentów tych znajdują jednak zastosowanie przepisy o wekslach trasowych. Konferencja genewska z 1930 roku zajęła w tej sprawie kompromisowe stanowisko. Wzorem dla ustawodawcy polskiego były rozwiązania prawa niemieckiego, w którym weksel własny występuje jako druga forma zobowiązania wekslowego 4 '. Różnica z prawem francuskim dotyczy właściwie sprawy terminologicznej. W prawie polskim konieczne jest zamieszczenie słowa "weksel" w treści dokumentu. Natomiast według prawa francuskiego powinna być zamieszczona wzmianka "billet a ordre". Istotne jest to, żeby dokument został wystawiony na zlecenie, dzięki czemu może być przenoszony przez indos. Weksel własny należy do kategorii zbiorczej, jaką są papiery wartościowe na zlecenie (art k.c.). Stwierdzenie tej oczywistej prawdy stanowi punkt wyjścia do dalszych rozważań na temat prawnej natury weksla własnego. Można powiedzieć, że występują trzy cechy charakterystyczne tej kategorii papierów wartościowych. Wzorem były przepisy prawa o wekslach trasowanych, które z punktu widzenia historycznego wykształciły się najwcześniej. Po pierwsze, papiery wartościowe na zlecenie legitymują osobę wymienioną w treści dokumentu. Po drugie, legitymują one także każdego, na kogo prawa z dokumentu zostały przeniesione przez indos. Po trzecie, zobowiązanie ma z reguły charakter abstrakcyjny, zatem niezależny od podstawy prawnej, zachodzącej w stosunkach kauzalnych między stronami. Zasada ta znalazła szczególnie jasny wyraz w przepisie art. 17 pr.weksl., mianowicie w ograniczeniu zarzutów, jakie przysługują dłużnikom wekslowym. Z kolei wyłania się pytanie - z jaką chwilą i w jaki sposób powstaje zobowiązanie wystawcy weksla własnego? Chciałbym zaznaczyć, że problem ten jest nie tylko teoretycznie interesujący, ale ma również bardzo doniosłe znaczenie praktyczne. W wielu bowiem wypadkach może wyłonić się wątpliwość, czy powstało ważne zobowiązanie wystawcy weksla własnego. Uzyskane rozwiązanie należy odpowiednio stosować do zobowiązań innych 11

4 REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r. dłużników, których podpisy figurują na wekslu własnym (zatem poręczycieli, indosantów itd.). W piśmiennictwie problem ten był rozpatrywany przede wszystkim przy omawianiu przepisów 0 wekslu trasowanym. Nie ulega jednak wątpliwości, że jest on również aktualny przy wekslu własnym. Co więcej, można powiedzieć, że przy wekslu własnym podstawowa konstrukcja prawna oraz jej praktyczne konsekwencje rysują się wyraźniej. Rozpatrujemy bowiem dwustronny stosunek prawny, zachodzący między dłużnikiem wekslowym (wystawcą) a wierzycielem (remitentem). Trudność polega na tym, że ustawa wymienia jedynie formalne przesłanki ważności weksla. Nie daje jednak pozytywnej odpowiedzi na pytanie, z jaką chwilą powstaje zobowiązanie ważne z materialnego punktu widzenia. Spory na ten temat nie zostały do dnia dzisiejszego zakończone 51. W piśmiennictwie polskim St.Wróblewski poświęcił tym zagadnieniom wiele namysłu i uwagi 6). Po rozważeniu wszystkich argumentów pro i contra, wypowiedział się ostatecznie za teorią emisyjną, która ujmuje wystawienie weksla jako jednostronną czynność prawną wystawcy. Pogląd ten jest podzielany przez wielu autorów 7). Nie przeczę, że dzięki takiemu ujęciu podpisanie weksla jest traktowane jako oświadczenie woli, do którego znajdują zastosowanie odpowiednie przepisy. Sądzę jednak, że naszkicowane stanowisko nie jest poprawne z wielu powodów. Po pierwsze, wystawienie weksla, puszczenie go w obieg itd., wymagają tak czy inaczej rozumianego współdziałania stron. Wierzyciel może przecież odmówić przyjęcia weksla i żądać zapłaty w gotówce. Współdziałanie remitenta jest zatem konieczne 1 znajduje wyraz w umowie zawartej z wystawcą weksla własnego. Jak długo weksel nie został odebrany przez remitenta, wystawca może swój podpis skreślić, odwołując złożone oświadczenie woli. Po drugie, stosowanie przepisów o jednostronnych czynnościach prawnych prowadzi w wielu wypadkach do uznania oświadczenia woli wystawcy za nieważne. Przykładowo można tu wymienić przepis art. 19 k.c., z którego wynika, że jednostronna czynność prawna, dokonana przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych, jest bezwzględnie nieważna i nie może być już potwierdzona. Podobnie sprawa 12

5 Weksel własny przedstawia się z jednostronną czynnością prawną, dokonaną w cudzym imieniu bez umocowania (art. 104 k.c.). Po trzecie, także teoria emisyjna nie uzasadnia odpowiedzialności wobec posiadacza w dobrej wierze, jeżeli weksel został wystawcy skradziony lub utracony w inny sposób, wbrew jego woli. Uważam, że na tle prawa polskiego należy przyjąć zmodyfikowaną teorię umowną 81. Przemawiają za nią potrzeby praktyczne, w szczególności wyważenie wzajemnych interesów stron występujących w obrocie wekslowym. Dopiero umowa stwarza wzajemne obowiązki stron zobowiązania wekslowego. Konieczną modyfikację stanowi teoria pozoru prawnego (Rechtsschein - theorie), jeżeli umowa była dotknięta nieważnością lub nie istniała. Teoria pozoru prawnego chroni nabywcę w dobrej wierze, co ma szczególne znaczenie, jeżeli weksel został skradziony lub utracony w inny sposób przez wystawcę, wbrew jego woli. Podkreśla się, że wystawca stworzył pozór prawny, wystawiając weksel przeznaczony do obrotu. Jest rzeczą zrozumiałą, że treść wspomnianej umowy jest różna, w zależności od tego, z jakim zobowiązaniem wekslowym mamy do czynienia. Interesuje nas głównie sprawa powstania odpowiedzialności wystawcy weksla własnego. Szczególna sytuacja polega na tym, że wystawca odpowiada jako dłużnik główny, ponieważ jest jednocześnie akceptantem. Można powiedzieć, że wystawienie weksla i jego przyjęcie tworzą jedną całość. Nie podważa to jednak teorii umownej. Nikt nie przeczy, że podpis akceptanta jest koniecznym elementem przyjęcia weksla. Ale z art. 29 pr.weksl., który zezwala na skreślenie podpisu, wynika w sposób niewątpliwy, że akceptant zobowiązuje się dopiero wówczas, gdy podpisany przez siebie weksel wyda odbiorcy 9 '. Konieczna jest więc umowa między wystawcą (akceptantem) a remitentem. Takie ujęcie pozwala na zasadniczo jednolite traktowanie powstania zobowiązań wszystkich dłużników wekslowych. Weksel własny nie różni się pod tym względem od trasowanego. Te wstępne refleksje były konieczne, aby w przybliżony sposób określić prawny charakter zobowiązania wynikającego z weksla własnego. Przejdźmy do omówienia najważniejszych 13

6 REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r. zagadnień prawnych, które występują na tym tle. 1. Przepis art. 101 pr.weksl. określa konieczne części składowe weksla własnego. Brak jednej z tych cech sprawia, że dokument taki nie będzie zasadniczo uważany za weksel własny. Wyjątki przewiduje art. 102 pr.weksl., o którym będzie jeszcze mowa w dalszym toku rozważań. Wyrażona w art. 101 pr.weksl. zasada musi być rozpatrywana w związku z całokształtem przepisów prawa wekslowego. Poza tym trzeba stale pamiętać, że ustawa nie podaje porządku czynności, w których weksel własny ma być wypełniony. Nabiera to szczególnego znaczenia, jeżeli weksel własny został wystawiony in blanco (art. 10 pr.weksl.). Nie wchodząc w szczegóły można powiedzieć, że niezupełny jest weksel, w którym brak choćby jednego z koniecznych składników. Najważniejsze znaczenie dla wierzyciela wekslowego ma podpis wystawcy. Jeżeli dana osoba złoży na blankiecie swój podpis w charakterze wystawcy i wyda odbiorcy dokument, powstaje jej ważne zobowiązanie wekslowe. Jest to zobowiązanie warunkowe w tym znaczeniu, że wywołuje ono pełne skutki prawne dopiero wówczas, gdy weksel zostanie uzupełniony zgodnie z przepisami obowiązującego prawa. Analiza art. 101 pr.weksl. upoważnia do następujących wniosków, dotyczących koniecznych składników weksla własnego. Na pierwszy rzut oka widać, że jest ich nieco mniej niż przy wekslu trasowanym. a) W samym tekście dokumentu musi być zamieszczona nazwa "weksel" w języku, w jakim go wystawiono. Bez tej klauzuli dokument nie będzie wekslem. Chodzi o wyraźne odróżnienie weksla od innych dokumentów i dlatego nie wystarczą jednoznaczne zwroty. Wymaganie ustawy tłumaczy się tym, że każdy podpisujący powinien zdawać sobie sprawę z poważnych konsekwencji, związanych z zaciągnięciem surowego zobowiązania wekslowego. Nie jest rzeczą konieczną oznaczenie weksla jako "własny", "sola" czy wreszcie "suchy". Oznaczenia mogące wskazywać na charakter weksla jako trasowanego nie szkodzą, jeżeli z treści dokumentu wynika, że chodzi o weksel własny 10). W praktyce weksle są wystawiane na blankietach urzędowych, ale zasadniczo nie jest to konieczne 11,.Trzeba zaznaczyć, 14

7 Weksel własny że sam tekst weksla może być także napisany na maszynie 12). Inaczej sprawa przedstawia się, gdy chodzi o podpis wystawcy, który musi być zawsze własnoręczny. Do sprawy tej jeszcze powrócimy. Jest także rzeczą obojętną, jaki materiał piśmienny został zużyty do wypełnienia tekstu weksla. Skomplikowane problemy prawne powstają, gdy chodzi o oznaczenie weksli własnych, które zostały wystawione w obcym języku. Trzeba zaznaczyć, że w Polsce znajdują się w obiegu także weksle wystawione za granicą. Ocena ich ważności podlega przepisom międzynarodowego prawa wekslowego (por. art. 77 i nast. pr.weksl.). Obecnie interesuje nas jedynie sprawa ich ważności z punktu widzenia prawa polskiego. Niezależnie od tego, także weksle wystawione w Polsce mogą być napisane w obcym języku. W wymienionych wypadkach słowo weksel" musi być użyte za pomocą odpowiednich określeń (Wechsel, promissory note, billet a ordre, uaglia cambriario). Nasuwa się jeszcze jedna uwaga. Do zadań niniejszego opracowania nie należy analiza zagadnień wiążących się z konwersją nieważnych czynności prawnych w prawie wekslowym. Sądzę, że nakazana jest duża ostrożność w tej sprawie. Inna rzecz, że nieważny weksel własny może zawsze stanowić środek dowodowy w procesie wytoczonym z innego tytułu prawnego przeciw temu, kto go podpisał. b) Weksel własny musi zawierać bezwarunkowe przyrzeczenie zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej 13). Stanowi to niejako rdzeń weksla własnego i brak bezwarunkowego przyrzeczenia przekreśla ważność zobowiązania wekslowego. Innymi słowy, musi być wyrażona bezwarunkowa wola zapłaty oznaczonej sumy pieniężnej na rzecz remitenta (bądź dalszego posiadacza weksla własnego). Ze sformułowania ustawowego wynikają dość oczywiste konsekwencje. Unieważniają weksel takie wzmianki, jak dodanie warunku czy też uzależnienie zapłaty od istnienia podstawy prawnej (causa), która zachodzi między wystawcą a remitentem. Dozwolone są jednak wzmianki, które nie podważają bezwarunkowego charakteru przyrzeczenia ( waluta otrzymana", wartość w gotówce"). 15

8 REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r. W obecnych warunkach gospodarczych szczególnego znaczenia nabiera sprawa odsetek. Musimy poświęcić jej nieco miejsca, ponieważ wciąż daje się zauważyć brak nieraz elementarnych wiadomości na ten temat. Z art. 5 pr.weksl. wynika, że zastrzeżenie odsetek w wekslu uważa się zasadniczo za nie napisane. Weksel jest zatem ważny, ale tylko na sumę określoną jako kapitał. Jeżeli termin płatności weksla własnego jest z góry wiadomy (co stanowi regułę w obrocie wekslowym), wierzyciel musi obliczyć odsetki i dobić je do kapitału. Suma weksla będzie odpowiednio wyższa. W tym wypadku zostaje rygorystycznie przestrzegana zasada, że wysokość sumy wekslowej musi być widoczna z samego dokumentu. Przyczynia się to do pewności obrotu, zwłaszcza gdy weksel własny zostaje przeniesiony przez indos. Wyjątek od przytoczonej zasady przewiduje art. 5 pr.weksl., jeżeli weksel jest płatny za okazaniem lub w pewien czas po okazaniu. Termin płatności nie jest wówczas z góry wiadomy. Remitent może zatem zastrzec oprocentowanie sumy wekslowej. Ich stopa powinna być określona w samym wekslu, ponieważ w przeciwnym razie wzmiankę o oprocentowaniu uważa się za nie napisaną. Odsetki biegną od dnia wystawienia weksla własnego, jeżeli nie wskazano innej daty. c) Przepis art. 101 pr. weksel, wymienia dalej oznaczenie terminu płatności. Nie stanowi to jednak koniecznej cechy weksla własnego. W myśl bowiem art. 102 ust. 2 pr. weksl. weksel własny bez oznaczenia terminu płatności uważa się za płatny za okazaniem (co do weksla płatnego w pewien czas po okazaniu - por. 104 ust. 2 pr. weksl.). Zbędne jest przytaczanie zasad dotyczących terminów płatności, ponieważ są niemal identyczne, jak przy wekslu trasowanym (por. art , art. 103 pr. weksl.). Można poprzestać na stwierdzeniu, że w praktyce weksel własny jest najczęściej płatny w oznaczonym dniu. Termin weksla płatnego w oznaczonym dniu należy określić starannie, chociaż praktyka jest pod tym względem dość liberalna 14). W szczególności nie jest wskazane oznaczanie cyframi miesiąca płatności, bo ułatwia to zmianę treści weksla (art. 69 pr. weksl.). Inna rzecz, że weksel wystawiony bez zachowania tego środka ostrożności bę- 16

9 Weksel własny dzie ważny. Osobnego omówienia wymaga sprawa prolongaty weksla 151. Jeżeli strony doszły do porozumienia co do prolongaty weksla, następuje odroczenie terminu płatności. Z reguły zostaje wystawiony weksel prolongacyjny, zawierający identyczną treść jak pierwotny, lecz z inną datą płatności. Trzeba podkreślić, że identyczne muszą być podpisy dłużników wekslowych (dotyczy to także kolejności indosów). Po wystawieniu weksla prolongacyjnego dłużnik może się powołać na przesunięcie terminu płatności. W orzeczeniu SN z dnia 29 kwietnia 1946 (Zb.O. 1948, poz. 32) została wyrażona następująca, niewątpliwie słuszna teza: "Wydanie weksla prolongacyjnego nie stanowi odnowienia uprzednio istniejącego zobowiązania wekslowego, lecz oznacza jedynie zmianę dotyczącą czasu spełnienia świadczenia". Trzeba jeszcze zaznaczyć, że wyjątkowo dłużnik i wierzyciel mogą się umówić o odroczenie terminu płatności bez wystawiania weksla prolongacyjnego. Odpowiedni zarzut ma charakter subiektywny i można go przeciwstawić tylko temu posiadaczowi weksla, z którym doszło do porozumienia (por. art. 17 pr.weksl.). d) Zasadniczo niezbędne jest podanie miejsca płatności. Jednakże w braku osobnego oznaczenia za miejsce to uważa się miejsce wystawienia weksla. To ostatnie uważa się także za miejsce zamieszkania wystawcy (por. art. 102 ust. 3 pr.weksl.). Weksel będzie nieważny tylko wówczas, gdy żadne z tych miejsc nie zostało podane w dokumencie. Trzeba jeszcze zaznaczyć, że także przy wekslu własnym jest możliwe wskazanie domicylianta (por. art. 4, 103 pr.weksl.). Natomiast wymienienie kilku miejsc płatności czyni weksel nieważnym. e) Weksel własny musi zawierać nazwisko remitenta. Jest nim osoba, "na której rzecz lub na której zlecenie zapłata ma być dokonana". W sprawie oznaczenia remitenta obowiązują podobne zasady, jak przy wekslu trasowanym, ale z ważnym wyjątkiem, mianowicie weksel nie może być wystawiony na zlecenie własne wystawcy (o czym w dalszym toku wywodów). Ustawa nie wymaga podania imienia remitenta, ale jest to wskazane, aby ułatwić identyfikację danej osoby. Jeżeli nazwisko remitenta nie zostało podane, weksel będzie nieważny. Jest 17

10 REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r. rzeczą bezsporną, że remitentem może być także osoba prawna, która powinna być właściwie oznaczona. Nieważne są weksle na okaziciela, ale zastosowanie indosu in blanco umożliwia osiągnięcie tego samego celu drogą okrężną. Posiadacz weksla może przenieść go na inną osobę, bez wypełniania indosu in blanco i bez indosowania (art. 14 pr.weksl.). Weksel nie musi zawierać wyraźnej wzmianki, że jest płatny na zlecenie. Wynika to z prawnej natury weksla jako papieru wartościowego, przeznaczonego do obiegu. Remitent może zatem przenieść przez indos prawa płynące z weksla własnego. W myśl art. 11 pr.weksl. dopiero zamieszczenie wzmianki "nie na zlecenie" powoduje, że weksel można przenieść tylko w formie i ze skutkami zwykłego przelewu. f) Weksel powinien zawierać oznaczenie daty i miejsca wystawienia (art. 101 pkt 6 pr.weksl.). Trzeba odrębnie omówić te konieczne składniki weksla własnego. Zacznijmy od bezspornego stwierdzenia, że data powinna się składać z dnia, miesiąca i roku. Zamieszczenie daty jest istotne z wielu względów (obliczanie różnych terminów itd.). Data ta ma także znaczenie, gdy chodzi o ocenę zdolności do zaciągania zobowiązań wekslowych. Musi być jedna data, choćby było kilku wystawców. Brak daty wystawienia powoduje, że weksel jest nieważny. Natomiast weksel własny, w którym nie oznaczono miejsca wystawienia, uważa się za wystawiony w miejscu podanym obok nazwiska wystawcy (art. 102 ust. 4 pr.weksl.). Gdy brak w tym względzie wszelkich wskazówek, weksel będzie nieważny. Przepisy art. 1 oraz 101 pr.weksl. zajmują się jedynie zewnętrzną formą dokumentu. Tak więc, na ważność weksla nie wpływa okoliczność, że podana w dokumencie data była nieprawdziwa. Musi być jednak możliwa, co ma znaczenie, gdy weksel jest płatny przed datą wystawienia. Weksel będzie wówczas nieważny, choćby podanie terminu płatności było wynikiem pomyłki przy pisaniu 16). g) Najważniejsze jest wymaganie ustawy, aby weksel własny zawierał podpis wystawcy. Pod tym względem nie zachodzi różnica między wekslem własnym a trasowanym. Kilkakrotnie 18

11 Weksel własny miałem sposobność zajmować się sprawą podpisu wystawcy weksla trasowanego, która - wbrew pozorom - nie jest bynajmniej prosta 171. Dlatego ograniczam się do przytoczenia najważniejszych konkluzji na temat podpisu przez osobę fizyczną. Po pierwsze, podpis powinien znajdować się na przedniej stronie, pod tekstem weksla (u dołu lub w rogu). Nie może zawierać dodatków określających inaczej rolę osoby podpisującej (np. Jako poręczyciel"). Po drugie, podpis musi być własnoręczny. Nie może być sporządzony sposobem mechanicznym (maszyna do pisania, faksymile, stempel itd.). Podpis nie musi być całkiem wyraźny czy czytelny. Musi jednak tak wyglądać, by nie mógł być uważany tylko za skrót podpisu czy znak ręczny. Po trzecie, wystarczy podpis samym nazwiskiem. Nie będzie ważny weksel podpisany tylko imieniem, choćby okoliczności towarzyszące pozwalały na identyfikację osoby podpisanej. Nie wystarczy, że nazwisko wystawcy znajduje się w treści weksla. W ramach niniejszego opracowania nie mieści się odpowiedź na pytanie, w jakiej formie mają składać podpisy osoby prawne. Wymagałoby to bowiem szczególnej analizy przepisów prawa cywilnego i handlowego. Trzeba jeszcze dokonać rozróżnienia między formalnymi i materialnymi przesłankami ważności zobowiązania wekslowego. Wystawca nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli podpis jego został sfałszowany. Nie wyłącza to jednak odpowiedzialności innych osób, które złożyły podpis na wekslu ważnym z formalnego punktu widzenia (por. art. 7 pr.weksl.). 2. Przejdźmy do omówienia najważniejszych przejawów wyrażonej w art. 104 pr.weksl. zasady, według której odpowiedzialność wystawcy weksla własnego jest taka sama, jak akceptanta weksla trasowanego.naturalnie, odpada przyjęcie weksla, a wszystkie zagadnienia z tym związane tracą aktualność. Dotyczy to w szczególności protestu z powodu nieprzyjęcia weksla. Odpowiedzialność wystawcy weksla własnego kształtuje się inaczej niż wystawcy weksla trasowanego. Ten ostatni odpowiada wobec posiadacza jedynie jako dłużnik regresowy (por. art. 47, 48, 49 pr.weksl.). Warunkiem tej odpowiedzialności jest dokona- 19

12 REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r. nie protestu przez posiadacza (por. art. 43 pr.weksl.). Natomiast wystawca weksla własnego jest dłużnikiem głównym. Odpowiada niezależnie od tego, czy został dokonany protest przez posiadacza weksla albo nastąpiło przedstawienie do zapłaty w razie zastrzeżenia "bez kosztów" (por. art. 53 pr.weksl.). Protest ten jest konieczny jedynie do zachowania praw posiadacza przeciw indosantom i ich poręczycielom. Trzeba dodać, że w myśl art. 28 ust. 1 pr.weksl. wystawca weksla własnego jest zobowiązany do dokonania zapłaty sumy wekslowej w terminie płatności. Natomiast z przepisu art. 28 ust. 2 pr.weksl. wynika, że posiadaczowi służy roszczenie regresowe także przeciw wystawcy. Ten ostatni odpowiada wówczas za całą sumę regresową (art. 48 pr.weksl.). Ubocznie należy wspomnieć, że do weksla własnego nie stosuje się przepisów art pr.weksl. o wtóropisach. W związku z dokonanymi ustaleniami konieczne jest omówienie dwóch ważnych przejawów przytoczonej zasady. Po pierwsze, chodzi o określenie skutków poręczenia udzielonego za wystawcę. W myśl art. 32 pr.weksl. poręczyciel ten odpowiada tak samo, jak wystawca. Wobec tego odpowiedzialność tego poręczyciela nie jest uzależniona od dokonania protestu. Stanowisko to znalazło szczególnie jasny wyraz w tezie wyroku SN z dnia 7 września 1964 (OSNCP 1965, poz. 186). W konkretnym wypadku chodziło o weksel własny, wystawiony in blanco na zabezpieczenie roszczeń odszkodowawczych przeciw wystawcy. Warto zaznaczyć, że posiadacz weksla mógł w każdym razie dochodzić roszczeń przeciwko poręczycielowi, ponieważ był zwolniony od dokonania protestu (art. 46 pr.weksl.). Na tle tego orzeczenia nasuwa się refleksja natury ogólnej. Poręczenie za wystawcę weksla własnego silnie umacnia pozycję wierzyciela. Natomiast dla poręczyciela jest ono groźniejsze, niż poręczenie udzielone za wystawcę weksla trasowanego. Poręczyciel za wystawcę weksla własnego odpowiada, chociaż nie został złożony protest. W razie dokonania przez niego zapłaty przysługuje mu regres tylko przeciw wystawcy weksla (art. 32 ust. 3 pr.weksl.), ponieważ jest on dłużnikiem głównym. Po drugie, trzyletni termin przedawnienia z art. 70 pr.weksl. dotyczy roszczeń wekslowych, skierowanych przeciwko wystaw- 20

13 Weksel własny cy weksla własnego oraz jego poręczycielowi. Takie stanowisko zajął słusznie Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 21 maja 1981 (OSNCP 1981, poz. 225). W konkretnym wypadku chodziło o wystawiony in blanco weksel gwarancyjny. Bardzo obszerne uzasadnienie wyroku wyjaśnia relacje zachodzące między kodeksem pracy a prawem wekslowym. Dodajmy, że przedawnienie z art.70 pr.weksl. rozpoczyna swój bieg z dniem płatności weksla. Przejdźmy do omówienia wątpliwości, które nasuwają się przy odpowiedzi na następujące pytania: a) Załóżmy, że wystawca weksla zamieścił zastrzeżenie, którym zwalnia się od odpowiedzialności za zapłatę. Według art. 9 pr.weksl. zastrzeżenie takie uważa się za nie napisane, jeżeli zamieścił je wystawca weksla trasowanego. Czy jednak ważny będzie weksel zawierający takie zastrzeżenie, które uznamy jedynie za nie napisane? Sądzę, że na to pytanie należy udzielić odpowiedzi przeczącej 181. Ustaliliśmy już, że bezwarunkowe przyrzeczenie zapłaty stanowi niejako rdzeń weksla własnego. Wobec tego weksel własny będzie nieważny, jeżeli odpowiedzialność wystawcy została w jakikolwiek sposób ograniczona w tekście dokumentu. Kontrargumentem nie powinna być okoliczność, że art. 104 pr.weksl. zestawia wystawcę z akceptantem, a ten ostatni odpowiada zawsze według treści swego przyjęcia (art. 26 pr.weksl.). b) Ustalone orzecznictwo przyjmuje, że weksel własny nie może być wystawiony na zlecenie własne.lub na rzecz wystawcy. Remitentem w wekslu własnym może być tylko osoba trzecia, a nie sam wystawca. Stanowisko takie zajmowało orzecznictwo przedwojenne. Jego kontynuację stanowi znane i wielokrotnie powoływane orzeczenie SN z dnia 29 października 1959 (Zb.O. 1961, poz. 95) 19). Główny argument streszcza się w stwierdzeniu, że art. 3, przewidujący dopuszczalność wystawienia weksla trasowanego na zlecenie własne wystawcy, nie został wymieniony wśród przepisów znajdujących zastosowanie do weksla własnego. Za orzeczeniem tym poszły dalsze wyroki SN, dotychczas niestety nie opublikowane. Stanowisko takie zajmuje większość przedstawicieli doktryny" 20) 21

14 REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r. Nie kwestionując judykatury na ten temat, chciałbym uzupełnić przytoczoną przez nią argumentację, która ma charakter raczej formalny. Sprawa jest bardziej skomplikowana, niż się wydaje na pierwszy rzut oka 21). Niepodobna przedstawić wszystkich wypowiedzi autorów niemieckich, którzy zajmują w tej sprawie takie lub inne stanowisko 22). Znany kontrargument brzmi, że weksel wystawiony na zlecenie własne wystawcy mógłby być traktowany jako niezupełny. Wówczas byłoby możliwe jego uzupełnienie przez indos dokonany na rzecz osoby trzeciej. Sądzę jednak, że ten kontrargument nie jest przekonywający. Uzupełnienie jest możliwe przy wekslu in blanco, ale tam chodzi o inne zagadnienia,niż sukcesywne określenie stron stosunku wekslowego. Jak to słusznie zaznaczył Sąd Najwyższy w przytoczonym już orzeczeniu z dnia 29 października 1959 r., w interesującej nas sprawie mielibyśmy do czynienia z przyrzeczeniem wystawcy dokonanym na rzecz samego siebie. Prawnie jest to niemożliwe. Jeżeli weksel jest nieważny (art. 1, 101, 104 pr.weksl.), późniejsze indosowanie na rzecz osoby trzeciej niczego w tym zakresie nie zmieni. W konkluzji należy uznać, że nikt nie może skutecznie przyrzec zapłaty sobie samemu. c) W związku z omawianymi zagadnieniami należy się zastanowić nad uchwałą SN z dnia 20 maja 1992 (PPH 1992, nr 1, s. 20 z zasadniczo aprobującą glosą C.Wiśniewskiego). Teza tej uchwały ma następujące brzmienie: "Weksel własny z poręczeniem wekslowym, indosowany in blanco, może być przedmiotem wkładu niepieniężnego, którym wspólnik pokrywa swój udział w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością". Uważam, że zarówno teza, jak i wspierające ją uzasadnienie wywołują pewne zastrzeżenia, chociaż nie kwestionuję samego rozstrzygnięcia w konkretnym wypadku. Twierdzenie to wymaga dłuższego komentarza. Trudno kwestionować zapatrywanie SN, że przedmiotem wkładu niepieniężnego do spółki z o.o. nie może być sam weksel własny. Oznacza on bowiem zobowiązanie wystawcy do spełnienia przyrzeczonego świadczenia. Weksel taki nie może być przedmiotem aportu do spółki z o.o., gdyż byłoby to w istocie wniesienie długu, nie zaś wierzytelności. Według SN sprawa 22

15 Weksel własny przedstawia się inaczej, jeżeli weksel taki był indosowany in blanco i zawierał poręczenie wekslowe osoby trzeciej. Nasuwa się jednak wstępne pytanie, czy weksel taki będzie w ogóle ważny. Ustaliliśmy, że weksel własny nie może być wystawiony na zlecenie własne wystawcy. Samo zamieszczenie indosu in blanco niczego w tym zakresie nie zmienia. Przyznaję jednak, że ocena musi wypaść inaczej, jeżeli na wekslu znajduje się podpis poręczyciela wekslowego. Wówczas nie zachodzi tożsamość osób, których podpisy figurują na wekslu. Z tego powodu uważam, że teza SN jest zasadniczo trafna. Jest ona jednak chyba zbyt szeroko ujęta. Do zadań tego opracowania nie należy analiza problemów związanych z określeniem aportu (por. art k.handl.). Panuje zgoda co do tego, że wkładem niepieniężnym może być wierzytelność w stosunku do osoby trzeciej. Jak wiadomo, weksel stanowi ucieleśnienie wierzytelności pieniężnej, która została w nim wyrażona. Wobec tego może być on zasadniczo przedmiotem wkładu niepieniężnego, ale chyba z istotnym zastrzeżeniem. Dłużnicy wekslowi muszą być wypłacalni, ponieważ w przeciwnymi razie wartość ekonomiczna weksla jest wątpliwa. Uważam, że dotychczasowe orzecznictwo SN na temat wierzytelności jako wkładu niepieniężnego jest zbyt liberalne. Konieczne jest silniejsze obwarowanie nakazu ustawy, aby wniesiony kapitał zakładowy pozostał nienaruszony. 3. Obecnie można krótko wspomnieć o przepisach dotyczących weksla trasowanego, które znajdują zastosowanie w interesującej nas dziedzinie, jeżeli nie pozostają w sprzeczności z "istotą weksla własnego" (por. art. 103 pr.weksl.). Pewne kwestie zostały wyjaśnione w toku dotychczasowych rozważań i nie będziemy do nich powracać. a) Weksel własny może być wystawiony in blanco (por. art. 10 pr.weksl.). W tej formie są najczęściej wystawiane weksle gwarancyjne lub kaucyjne 23). Zagadnieniami związanymi z takimi wekslami zajmował się Sąd Najwyższy w stosunkowo licznych orzeczeniach. Ich analiza nie mieści się w ramach niniejszych rozważań. b) Nie doznają modyfikacji przepisy o indosie (art

16 REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r. pr.weksl.). Pierwszym indosantem może być jedynie remitent 241. Brak na wekslu podpisu remitenta przerywa ciągłość indosów. Inne kwestie związane z indosem na wekslu własnym nie wymagają dodatkowych wyjaśnień 251. c) Odpowiednie modyfikacje są konieczne w związku z płatnością i zapłatą weksla własnego. Posiadacz weksla powinien go przedstawić wystawcy do zapłaty (por. art. 38 pr.weksl.). Jeżeli wystawca zapłacił, wszyscy pozostali dłużnicy wekslowi zostają zwolnieni. Przepisy art pr.weksl. znajdują tu zastosowanie z tą różnicą, że odnoszą się do wystawcy. d) Tylko wystawca ponosi odpowiedzialność z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia, jeżeli spełnione zostały przesłanki z art. 76 pr.weksl. e) Do weksla własnego mają zastosowanie przepisy art pr.weksl. z tą jednak różnicą, że protest ma być dokonany przeciw wystawcy. Z dotychczasowych wywodów wynika, że odpowiedzialność wystawcy weksla własnego jest bardzo surowa. Surowość ta występuje szczególnie jasno w razie przeniesienia weksla przez indos. Nie jest ona celem samym w sobie, lecz ma umożliwić obiegowość weksla własnego. 24

17 Weksel własny Przypisy 1) Por. St. Wróblewski, Prawo wekslowe i czekowe - Komentarz, Kraków 1936, s Uważam, że nieco mylące jest określenie W. Czachórskiego (Zobowiązania Zarys wykładu, wyd. 5, Warszawa 1985, s. 476). Według autora weksel własny jest "rodzajem sformalizowanego skryptu dłużnego". Tymczasem skrypt dłużny ma głównie znaczenie dowodowe (por. art. 465 k.c.) i nie jest papierem wartościowym. 2) Por. art. 25 i nast. prawa bankowego z dnia (Dz. U. 1992, Nr 72, -poz. 359 z późn. zm.). Weksel własny jest jednym z zabezpieczeń, jakich bank żąda od kredytobiorcy. 3) Por. L. Quassowski, E.Albrecht, Wechselgesetz, Berlin 1934, s ) Por. A Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz und Scheckgesetz, wyd. 17, Munchen 1990, s ) Por. A. Szpunar, O powstaniu zobowiązania wekslowego, PUG 1992, nr 1, s.l. 6) Por St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s ) Tak zwłaszcza St. Grzybowski, [w:] System prawa cywilnego, t. III, cz. 2., Wrocław-Warszawa 1976, s ) Teorię umowną należy uznać za panującą w literaturze zagranicznej (zwłaszcza niemieckiej i szwajcarskiej). Do powstania zobowiązania wekslowego konieczna jest umowa (Begebungsuertrag) między wystawcą a odbiorcą dokumentu. Umowa taka podlega ogólnym zasadom prawa cywilnego. Dość powszechnie przyjmuje się jej modyfikację w postaci teorii pozoru prawnego (Rechtsscheintheorie). Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s.57. 9) Por. A. Szpunar, O przyjęciu weksla trasowego, "Przegląd Sądowy", 1993, nr 1, s ) Sprawa jest wątpliwa. Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s.348 i powołane tam orzeczenia z okresu przedwojennego. 11) Por. K. Piasecki, Prawo wekslowe i czekowe z komentarzem, Warszawa 1993, s. 7 i powołane tam przepisy. 12) Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz, jw.,s ) W dalszym toku rozważań zakładam, że chodzi o weksel wystawiony w Polsce i opiewający na walutę polską. Skomplikowane problemy powstają, jeżeli zgodnie z przepisami prawa dewizowego weksel taki opiewa na walutę zagraniczną. Niezależnie od tego kursują w Polsce weksle zagraniczne. Ocena ich ważności podlega przepisom międzynarodowego prawa wekslowego (por. art.77 pr. weksl.). W ramach niniejszych rozważań niepodobna analizować tych skomplikowanych zagadnień. Pewne wskazówki w tym zakresie podaje K. Piasecki, Prawo wekslowe, jw., s. 8, ) Por. St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s Uważa on, że ważne są 25

18 REJENT Nr 6 - czerwiec 1993 r. także weksle, w których nie podano roku płatności, jeżeli można go ustalić na podstawie towarzyszących okoliczności. 15) Co do szczegółów na temat prolongaty - por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s ) Por. St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s. 40. Sprawa jest sporna w piśmiennictwie niemieckim. Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s ) Por. A. Szpunar, O powstaniu zobowiązania, jw., s ) Tak samo St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s Autor kładzie nacisk wyłącznie na okoliczność, że art. 103 pr. weksl. nie wymienia przepisu art. 9 pr. weksl. jako znajdującego zastosowanie do weksla własnego. Nie kwestionując tego argumentu chciałbym jednak zaznaczyć, że decydujące znaczenie należy przypisać prawnej naturze weksla własnego. 19) Krytyczną glosę do tego orzeczenia opublikował W. Kocon (NP 1961, nr 1, s. 131). Powołując się na wypowiedzi nauki niemieckiej autor wyraża zapatrywanie, że nie ma dostatecznych podstaw do uznania weksla wystawionego na zlecenie własne wystawcy za nieważny. 20) Por. J. Różański, Podręcznik prawa wekslowego, Warszawa 1957, s ) Wątpliwości zgłasza St. Wróblewski, Prawo wekslowe, jw., s Omawiając przedwojenne orzecznictwo autor pisze: "ze stanowiska logiki formalnej orzeczenia bez zarzutu, mimo to nasuwają się wątpliwości, skoro wystawca może wystawić na własne swoje zlecenie weksel trasowany - osobisty". 22) W swojej glosie (por. przypis 19) W. Kocon przedstawia sprzeczne zapatrywania występujące w nauce niemieckiej. Muszę powiedzieć, że przekonały mnie argumenty przytoczone przez przeciwników dopuszczalności wypełnienia na zlecenie własne wystawcy (por. L.Quassowski,E.Albrecht, Wechselgesetz, jw., s. 404). Cytuję dosłownie wypowiedź tych autorów:".eirc Indossament kann aber einen Wechsel, dem die wesentlichen Bestandteile fehlen, nicht z u einem uollstandigen machen". 23) Por. St. Grzybowski,[w:] System, jw., s ) Por. orzeczenie SN z dnia 6 kwietnia 1963 (OSNCP 1964, poz. 113) oraz z dnia 23 lutego 1981 (OSNCP 1987, poz. 176). 25) Por. A.Szpunar,O indosie wekslowym, "Przegląd Sądowy" 1991, nr 4, s