Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla

Transkrypt

1 prof. dr Adam Szpunar Łódź Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla Wybrany temat dotyczy zagadnień występujących na styku prawa formalnego (zatem postępowania cywilnego) oraz materialnego. Zagadnienia te łączą się ze sobą i przeplatają wzajemnie. Dlatego nie należy ich ujmować jedynie z punktu widzenia prawa procesowego. Problematyka ta powinna być rozpatrywana w powiązaniu z ogólną refleksją na temat założeń prawa wekslowego. Konieczne jest zgłoszenie kilku uwag wstępnych, aby uzyskać mocny punkt oparcia do dalszych rozważań. Przechodzenie do gospodarki rynkowej sprawia, że weksle mają coraz większe znaczenie w życiu gospodarczym. Są one ważnym instrumentem obrotu gospodarczego. Powszechnie podkreśla się, że obecnie na pierwszy plan wysuwają się dwie funkcje weksla, mianowicie kredytowa i obiegowa. Inne funkcje (zabezpieczająca itd.) mają mniejsze znaczenie. Sprawa jest znana i nie wymaga dodatkowych wyjaśnień. Niestety, w naszym społeczeństwie daje się zauważyć brak nieraz elementarnych wiadomości na temat przymusowej realizacji roszczeń wekslowych. Powtarzają się błędy przy sądowym dochodzeniu tych roszczeń. Innym źródłem jest najczęściej nieznajomość zasad prawa wekslowego. Okoliczność ta zachęca do przyjrzenia się przyczynom występujących nieporozumień oraz wyjaśnienia unormowania tego splotu zagadnień w prawie polskim. Rezygnując z wszelkiej kazuistyki, zastanówmy się nad ogólnymi założeniami sądowego dochodzenia roszczeń z weksla. Jak wiadomo, realizacja roszczeń wekslowych może nastąpić także w ramach zwykłego postępowania cywilnego. Zagadnienia z tym związane możemy zasadniczo pominąć w niniejszych rozważa- 9

2 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. niach. Ich właściwym przedmiotem jest dochodzenie roszczeń wekslowych w trybie postępowania nakazowego. Jak wiadomo, jest to normalny sposób dochodzenia roszczeń wekslowych. Zbędne jest przypominanie elementarnych wiadomości na temat postępowania nakazowego, które w skondensowanej postaci są znane każdemu prawnikowi 1. Punktem wyjścia dalszych rozważań musi być ustalenie ogólnych założeń procesu wekslowego. Podstawowymi cechami postępowania nakazowego toczącego się na podstawie weksla są: jego znaczne uproszczenie, szybkość, formalizm, surowość odpowiedzialności, wreszcie przywileje w postępowaniu zabezpieczającym i egzekucyjnym, jakie ma nakaz od chwili jego wydania. Przypomnijmy, że zobowiązanie wekslowe jest surowe zarówno pod względem formalnym, jak i materialnym. Surowość ta występuje niezależnie od tego, jakie funkcje ma spełniać weksel w konkretnym wypadku. Należy także wspomnieć o obniżonych dla powoda kosztach postępowania (w porównaniu z postępowaniem zwykłym) 2. Wszystkie te charakterystyczne cechy postępowania nakazowego z weksla zostały niewątpliwie wprowadzone w interesie wierzyciela wekslowego. Przed przystąpieniem do głównego przedmiotu niniejszych rozwiązań należy poruszyć kilka zagadnień wstępnych. Zgodnie z przepisem art. 482 k.p.c. postępowanie nakazowe wszczyna się przez wniesienie pozwu. Powód musi żądać w pozwie, aby sąd wydał przeciw pozwanemu nakaz zapłaty. Nakaz wydaje jeden sędzia na posiedzeniu niejawnym (art. 483 k.p.c.). W myśl art Wiadomości o postępowaniu nakazowym można znaleźć we wszystkich podręcznikach i komentarzach do kodeksu postępowania cywilnego. Warto jedynie zaznaczyć, że obecnie postępowanie nakazowe należy wyłącznie do zakresu działania sądów rejonowych (art. 480 k.p.c. w brzmieniu ustalonym ustawą z dnia 13 VII 1990 r., Dz.U. Nr 55, poz. 318). Trzeba zaznaczyć, że wobec dokonanych zmian wiele zapatrywań wyrażonych przez S. Dalkę w jego monografii (Ochrona sądowa roszczeń majątkowych w postępowaniu sądowym i upominawczym, Gdańsk 1977) wymaga rewizji. Zagadnienia związane z uiszczeniem opłaty sądowej analizują szczegółowo R. Jurga, M. Michalski, Dochodzenie roszczeń wekslowych na drodze przymusowej, Przegląd Prawa Handlowego" 1994, nr 92, s. 13. Zob. także T. Grabowski, Odmowa wydania nakazu zapłaty na podstawie weksla nienależycie opłaconego, NP 1974, nr 5, s

3 Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla k.p.c. powód może żądać wydania nakazu zapłaty przeciw każdemu zobowiązanemu z należycie wypełnionego weksla, którego prawdziwość nie nasuwa wątpliwości". Przepis ten nie stanowi jednak samoistnej regulacji tego splotu zagadnień. Musi być rozpatrywany w ścisłym powiązaniu z przepisami k.p.c. oraz prawa wekslowego. Rozwinięcie istotnych w tym zakresie zasad postępowania cywilnego i prawa wekslowego nastąpi w dalszym toku rozważań. Zakładamy w nich, że w konkretnym wypadku powód domagał się wydania nakazu zapłaty przeciw zobowiązanemu z weksla. Na razie nie przesądzajmy sprawy, czy sąd taki nakaz rzeczywiście wydał. Jeżeli nakaz zapłaty nie może być wydany, sąd wydaje postanowienie odmowne (art k.p.c.). Na odmowę wydania nakazu przysługuje zażalenie (art k.p.c.). Powód może w ciągu miesiąca od uprawomocnienia się postanowienia odmownego żądać skierowania sprawy do postępowania zwykłego (art. 490 zd. 1. k.p.c.). Po tych uwagach wstępnych przejdźmy do właściwej tematyki artykułu. Najważniejsze zagadnienia z tym związane można ująć w następujących punktach: 1. Wyłania się wstępne pytanie, któremu nie poświęcono w piśmiennictwie polskim należytej uwagi. Brzmi ono: kiedy mamy do czynienia z roszczeniem wekslowym? Stwierdzenie, że przedmiotem procesu wekslowego mogą być tylko roszczenia, które wynikają bezpośrednio z treści weksla, jest niewątpliwie słuszne, ale nie usuwa wszystkich wątpliwości. Naturalnie, w wielu wypadkach sprawa ta jest zupełnie oczywista. Jest rzeczą bezsporną, że powód może żądać wydania nakazu zapłaty przeciw wszystkim dłużnikom wekslowym (akceptantowi, wystawcy, indosantom i poręczycielom). Osoby te ponoszą odpowiedzialność solidarną (art. 47 pr. weksl.). Posiadacz może dochodzić roszczeń przeciw jednemu, kilku lub wszystkim dłużnikom wekslowym, bez potrzeby zachowania porządku, w jakim się zobowiązali. Trzeba przypomnieć, że posiadacz legitymowany treścią weksla (por. art. 16 pr. weksl.) ma bardzo silną pozycję w procesie wekslowym. Może on wytoczyć powództwo przeciw wszystkim dłużnikom wekslowym, chociaż nie zawarł z nimi żadnej umowy. Posiadacz weksla nie musi przy tym wykazać podstawy 11

4 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. gospodarczej zobowiązania wekslowego ani tego, że ona w ogóle istniała 3. W tym punkcie przejawia się samodzielny i abstrakcyjny charakter zobowiązania wekslowego. Z drugiej strony, nakaz zapłaty nie może być wydany, gdy powód dochodzi roszczeń pozawekslowych, zatem tylko pośrednio związanych z wekslem. Przykładem tu może być roszczenie wynikające ze stosunków kauzalnych, łączących strony (np. akceptant domaga się od wystawcy zwrotu zapłaconej przez siebie sumy wekslowej). Tak samo nie zostanie wydany nakaz, gdy roszczenie powoda ma za przedmiot wydanie samego weksla. Innym przykładem są rozliczenia między kilkoma poręczycielami wekslowymi w ich stosunku wewnętrznym. W trybie postępowania nakazowego można dochodzić roszczeń ubocznych, związanych jednak bezpośrednio z wekslem. Wymieńmy tu roszczenia o odsetki, koszty protestu bądź zawiadomienia, wreszcie prowizji komisowej (art. 48 i 49 pr. weksl.). Można także domagać się zwrotu kosztów blankietu wekslowego 4. Jak zwykle, wątpliwości występują w sytuacjach granicznych. Nie wchodząc w szczegóły, ograniczę się do poruszenia trzech zagadnień. Po pierwsze, należy przyjąć, że ramach postępowania nakazowego można dochodzić roszczenia z art. 76 pr. weksl., zatem z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia wystawcy bądź akceptanta 5. Po drugie, spółka jawna nie ma wprawdzie osobowości prawnej, ale może zaciągać zobowiązania wekslowe (por. art. 81 k.h.) Wspólnik odpowiada solidarnie za zobowiązania spółki (art. 85 k.h.). Dlatego można domagać się wydania nakazu zapłaty przeciw wspólnikowi, chociaż sam nie podpisał weksla 6. Po trzecie, nie może być wydany nakaz zapłaty przeciw osobie zobowiązanej wskutek przejścia na nią zobowiązania wekslowego (np. spadkobiercy dłużnika). 3 Por. orzeczenie SN z dnia 30 września 1959 r., NP 1960, nr 6, s Por. orzeczenie SN z dnia 21 lutego 1969 r., OSNCP 1969, poz W konkretnym przypadku sprawa miała znaczenie dla oznaczenia właściwości rzeczowej sądu. 5. Tak A. Szpunar, Komentarz do prawa wekslowego i prawa czekowego, Warszawa 1994, s Inaczej St. Wróblewski, Komentarz do prawa wekslowego i czekowego, Kraków 1936, s. 237 i Stanowisko takie zajmuje literatura niemiecka. Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz und Scheckgesetz, wyd. 17, Munchen 1990, s

5 Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla 2. Przepis art. 485 k.p.c. ma ogólniejsze znaczenie i dotyczy każdego postępowania nakazowego. Wynika z niego, że nakaz może być wydany, jeżeli okoliczności uzasadniające dochodzenie roszczenia są udowodnione w całości dołączonymi do pozwu dokumentami urzędowymi lub prywatnymi". Także przepis art. 491 k.p.c. mówi o tym, że w razie wydania nakazu pozwany ma zaspokoić roszczenie w całości wraz z kosztami". W praktyce pojawiły się liczne wątpliwości co do tego, jak ma postąpić sąd, jeżeli weksel i dołączone do niego dokumenty nie udowadniają w całości dochodzonego przez powoda roszczenia. Układ stosunków faktycznych może być bardzo różny i niepodobna udzielić jednolitej odpowiedzi na tak postawione pytanie 7. Wykładnia obowiązujących przepisów upoważnia do przeprowadzenia następujących rozróżnień w tej sprawie: a) Jeżeli powód błędnie określił w żądaniu pozwu wysokość dochodzonego roszczenia, nieprawidłowo obliczył odsetki ustawowe itd., okoliczności te nie powinny uzasadniać odmówienia wydania nakazu zapłaty przez sąd. Podobne rozstrzygnięcie będzie uzasadnione, jeżeli powód tylko w części udowodnił dokumentami dochodzone roszczenie. Tak samo należy rozstrzygnąć, gdy powód wykazał dokumentami zasadność jednego tylko roszczenia spośród kilku zgłoszonych w pozwie. Przyznaję, że może to prowadzić do komplikacji, jeżeli zostały wniesione przez strony zażalenia na wydanie nakazu bądź postanowienie odmowne. Okoliczność ta nie powinna jednak prowadzić do przyjęcia odmiennego rozwiązania. Nie można się opierać wyłącznie na dosłownym brzmieniu powołanych przepisów. W omawianych sytuacjach roszczenie powoda zostało oparte na wekslu i na związanych z nim dokumentach. Formalizm procesu wekslowego nie powinien iść zbyt daleko. W konkluzji uważam, że we wszystkich wymienionych dotychczas sytuacjach sąd powinien wydać nakaz co do tej części roszczenia, co do której roszczenie jest uzasadnione. W pozostałym zakresie sąd wydałby postanowienie odmowne. 7 Zagadnienia te bardzo wnikliwie analizują R. Jurga, M. Michalski, Dochodzenie, jw., s. 15. Nie mógłbym się jednak zgodzić z niektórymi poglądami autorów, które uważam za zbyt liberalne dla powoda. 13

6 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. b) W praktyce występują także inne sytuacje. Powód nie ogranicza się do dołączenia weksla do pozwu, ale załącza również inne dokumenty, które mogą wspierać dodatkowo jego żądanie. Przykładowo wymieńmy tu takie dokumenty, jak umowę pożyczki, sprzedaży, fakturę lub inne rozliczenia. Zdaniem moim, w tym wypadku powód musi oświadczyć, że wydania nakazu zapłaty domaga się na podstawie weksla. W przeciwnym bowiem razie sąd powinien odmówić wydania nakazu zapłaty. Tb prawda, że w prawie polskim sąd nie jest związany podstawą prawną żądania pozwu. Ale proces wekslowy (zatem postępowanie nakazowe na podstawie weksla) ma charakter odrębny. Dlatego niepodobna uznać, że sąd może wydać nakaz zapłaty, opierając swe rozstrzygnięcie na jednej lub drugiej podstawie prawnej. Okoliczność, że powód dołączył do pozwu także inne dokumenty uzasadniające wydanie nakazu zapłaty (np. oryginał umowy pożyczki), nie powinna uzasadniać odmiennej oceny. Niedopuszczalne jest obchodzenie zasad procesu wekslowego. W szczególności sąd powinien odmówić wydania nakazu zapłaty, gdy weksel był nieważny z jakiegokolwiek powodu, choć pozostałe dokumenty uzasadniają roszczenie powoda. Naturalnie, powód może wówczas żądać skierowania sprawy do postępowania zwykłego (art. 490 k.p.c.). c) Uważam za zupełnie niedopuszczalną praktykę polegającą na tym, że nakaz zapłaty zostaje wydany częściowo na podstawie weksla, natomiast częściowo na innej podstawie prawnej. Przypuśćmy, że weksel opiewa na sumę zł, a powód żąda wydania nakazu zapłaty na kwotę zł., opierając się na postanowieniach umowy pożyczki 8. Możliwe są także inne odchylenia od dopuszczalnej treści weksla. Uważam, że w tych wszystkich wypadkach 8 Przykład taki podają R. Jurga i M. Michalski, Dochodzenie, jw., s. 16. Rozważają także inne przykłady odchyleń od treści weksla. Autorzy słusznie zwracają uwagi na niezwykłe wprost komplikacje w razie akceptowania naszkicowanej praktyki, pozwalającej w tych wypadkach na wydanie nakazu zapłaty co do całości żądania powoda. Sądzę, że należy się w sposób bardziej zdecydowany przeciwstawić próbom odformalizowania procesu wekslowego. Powołuję się na wywody uzasadnienia uchwały połączonych Izb Sądu Notarialnego z dnia 24 kwietnia 1972 r. (OSNCAP 1973, poz. 721). Uchwała ta dotyczy zmiany powództwa i jego przekształceń w postępowaniu nakazowym. 14

7 Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla sąd powinien wydać nakaz zapłaty jedynie w tej części, która jest uzasadniona treścią weksla. Natomiast powinien odmówić wydania nakazu zapłaty co do pozostałej części. 3. Przejdźmy z kolei do omówienia innej sprawy. Była już mowa o przepisie art. 486 k.p.c. stanowiącym, że powód może żądać wydania nakazu zapłaty na podstawie weksla nienależycie wypełnionego, którego prawdziwość nie nasuwa wątpliwości. Dążąc do ustalenia właściwej wykładni tego zwrotu ustawy, należy dokonać następującego rozróżnienia: Punkt pierwszy nie nasuwa istotnych wątpliwości. Weksel in blanco (art. 10 pr. weksl.) musi w chwili przedstawienia go do realizacji zawierać wszystkie cechy ważności. W przeciwnym bowiem razie nie powstanie ważne zobowiązanie wekslowe. Uzupełnienie weksla in blanco musi nastąpić przed wniesieniem pozwu w postępowaniu nakazowym. Nie jest możliwe dokonanie późniejszych uzupełnień. W związku z tym stwierdzeniem nasuwa się dalsza uwaga. W przepisach art. 1 i 101 per. weksl. zostały dokładnie określone warunki ważności weksla. Przytaczanie tych przepisów jest do dalszych celów zbędne. Można poprzestać na stwierdzeniu, że brak jednej z części składowych wskazanych w art. 1 i 102 pr. weksl. zasadniczo czyni weksel nieważnym, a zatem uniemożliwia wydanie na jego podstawie nakazu zapłaty. Od tej zasady wyjątki przewiduje art. 2 pr. weksl., gdy chodzi o termin płatności, miejsce płatności i miejsce wystawienia weksla trasowanego. Pewne uproszczenie przewiduje art. 102 pr. weksl., który dotyczy weksla własnego. Wystarczy bowiem podanie tylko miejsca wystawienia lub jedynie miejsca przy nazwisku wystawcy, aby przez odpowiednią wykładnię weksel był uznany za ważny. Punkt drugi stwarza więcej znaków zapytania. Chodzi mianowicie o to, że weksel nie może nasuwać wątpliwości co do swej Rzuca ona jednocześnie sporo światła na sprawę odrębności postępowania nakazowego. Chciałbym jednak zaznaczyć, że niepodobna się zgodzić z końcowym wnioskiem Sądu Najwyższego, jakoby powód dochodzący roszczenia z weksla gwarancyjnego mógł się powoływać także na fakty i dowody wynikające ze stosunku podstawowego. Inna rzecz, że sprawa ta jest aktualnie dopiero wówczas, gdy pozwany wniósł zarzuty wykazujące bezzasadność roszczenia wekslowego. 15

8 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. prawdziwości. Zasada ta odnosi się zarówno do samej osnowy weksla, jak i do stanu dokumentu. Niepodobna się zgodzić z zapatrywaniem St. Wróblewskiego 9, jakoby sąd oceniał według swego swobodnego uznania, czy weksel nasuwa podejrzenia. Powinny decydować tutaj kryteria obiektywne. Pożyteczne będzie podanie kilku wskazówek w tej sprawie. Jest rzeczą obojętną, jakie okoliczności uzasadniają wątpliwość sądu co do prawdziwości weksla (przekreślenie, wyskrobanie, wymazanie itd.). Trzeba jednak pamiętać, że zgodnie z art. 16 i 50 pr. weksl. przekreślone podpisy indosantów uważa się za nie istniejące. W tych wypadkach przekreślenie nie uzasadnia wątpliwości co do prawdziwości weksla. Ujmując to nieco inaczej powiemy, że sąd powinien zbadać, czy na blankiecie wekslowym nie ma śladów podrobienia lub przerobienia dokumentu, wskazujących na jego sfałszowanie (w szerokim tego słowa znaczeniu). Do zadań sądu nie należy jednak badanie autentyczności zamieszczonych na wekslu podpisów. Inna rzecz, że sąd nie powinien wydać nakazu zapłaty, jeżeli podpis wystawcy weksla nie odpowiada kryteriom ustalonym w orzecznictwie i doktiynie 10. Szczególne problemy powstają w razie zmiany treści weksla (art. 69 pr. weksl.) 11. Trzeba podkreślić z naciskiem, że weksel mimo dokonanych zmian musi być nadal ważny. Sąd nie powinien wydawać nakazu zapłaty, jeżeli dokonanie zmiany jest widoczne na zewnątrz, ponieważ w tym wypadku prawdziwość osnowy weksla nasuwa wątpliwości. Inna rzecz, że w zwykłym postępowaniu ważność takiego weksla może być wykazana przez wierzyciela. Musi on jednak wykazać, że mimo dokonanych poprawek weksel jest ważny. Trzeba z naciskiem podkreślić, że sąd powinien zbadać tylko sam dokument wekslowy. Natomiast sąd nie jest powołany do sprawdzenia zgodności weksla z dołączoną do niego deklaracją wekslową. W szczególności wypełnienie weksla in blanco, niezgod- 9 Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s Por. zwłaszcza uchwałę składu 7 sędziów SN z dnia 30 grudnia 1993 r. (OSNCAP 1994, poz. 94). 11 Por. A. Szpunar, Zmiana tekstu weksla, Rejent" 1994, nr 6, s

9 Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla ne z deklaracją wekslową, nie ma żadnego wpływu na jego ważność. Okoliczność ta będzie badana przez sąd, jeżeli pozwany zgłosi zarzut odpowiedniej treści przeciwko nakazowi zapłaty 12. Podobnie sprawa przedstawia się przy ocenie ważności poręczenia wekslowego. Należy zatem stale przeprowadzać rozróżnienia między dwoma podstawowymi pytaniami. Pytanie pierwsze brzmi: czy mamy do czynienia z wekslem ważnym z punktu widzenia formalnego? W razie odpowiedzi przeczącej sąd nie powinien wydać nakazu zapłaty. Natomiast pytanie drugie brzmi: czy powstało ważne zobowiązanie wekslowe osób podpisanych na dokumencie? Przy wydawaniu nakazu zapłaty sąd nie powinien zasadniczo badać materialnych przesłanek powstania zobowiązania wekslowego. Od zasady tej zachodzą jednak istotne wyjątki, o których będzie jeszcze mowa w dalszym toku wywodów. 4. W ramach niniejszych rozważań trzeba poprzestać na uwypukleniu najważniejszych zagadnień związanych ze wszczęciem postępowania nakazowego. Uwagi na ten temat można ująć w kilku punktach. O postępowaniu w sprawach gospodarczych będzie mowa w dalszym toku wywodów. a) Pozew w postępowaniu nakazowym powinien odpowiadać określonym w art. 187 k.p.c. warunkom obligatoryjnym. Oprócz tego musi zawierać wniosek o wydanie nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym. Wniesienie pozwu bez zawartego w nim żądania wydania nakazu zapłaty powoduje skierowanie go na drogę zwykłego postępowania 13. b) Zgodnie z art. 486 k.p.c. do pozwu należy dołączyć przede wszystkim sam weksel. Panuje zgoda co do tego, że nakaz zapłaty może być wydany jedynie wówczas, gdy powód dołączył do pozwu oryginał weksla. Dołączenie tylko odpisu weksla lub jego kserokopii uniemożliwia wydanie nakazu zapłaty. Zapatrywanie to znalazło potwierdzenie w uchwale SN z dnia 9 lipca 1993 r. 12 Por. R. Jurga, M. Michalski, Dochodzenie, jw., s Por. M. Jędrzejewska, [w:] Kodeks postępowania cywilnego z komentarzem (pod redakcją J. Jodłowskiego i K. Piaseckiego), Warszawa 1989, s Tamże uwagi autorki na temat pouczenia powoda o możliwości rozpoznania sprawy w postępowaniu nakazowym. 17

10 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. (OSNCP 1994, poz. 17). W uchwale tej Sąd Najwyższy podkreślił, że wydanie nakazu zapłaty na podstawie odpisu weksla jest niedopuszczalne (również w postępowaniu w sprawach gospodarczych). O odpisach weksla mówią przepisy art. 67 i 68 pr. weksl., których analiza jest do naszych celów zbędna. c) Do pozwu należy dołączyć dalsze dokumenty potrzebne do uzasadnienia roszczenia, wystawione we właściwej formie. Panuje zgoda co do tego, że nie można ich zastąpić innymi środkami dowodowymi. Dokumenty te są przewidziane przede wszystkim w prawie wekslowym. Należy tu w szczególności wymienić: wymagany przez ustawę protest, rachunek zwrotny, dowody notyfikacji, deklarację wekslową (o ile została ona sporządzona). Warto zaznaczyć, że dołączenie protestu nie jest konieczne, jeżeli przeciwko akceptantowi (lub wystawcy weksla własnego) dochodzi się tylko sumy wekslowej z odsetkami od dnia płatności 14. Jest rzeczą bezsporną, że dołączenie wymienionych dokumentów staje się aktualne, jeżeli są one związane z treścią weksla. d) Osobno należy wspomnieć o sytuacjach, w których powodowi nie przysługuje legitymacja formalna (art. 16 pr. weksl.), bo nabył weksel w drodze spadkobrania lub przelewu 15. Nie są to sytuacje wyjątkowe. W myśl art. 486 zd. 3 k.p.c. powód powinien wówczas dołączyć do pozwu dokumenty stwierdzające przejście na niego praw z weksla. Nie ulega bowiem wątpliwości, że w takiej sytuacji przejście to nie wynika bezspośrednio z treści weksla. Zasada ta została potwierdzona w orzeczeniu SN z dnia 31 grudnia 1970 r. (OSNCP 1971, poz. 176). W orzeczeniu tym Sąd Najwyższy podkreślił, że w art. 486 k.p.c. nie chodzi o dokumenty dotyczące stosunku podstawowego, w związku z którym weksel został wydany (np. dokumentu stwierdzającego istnienie i wysokość niedoboru) 16. Uważam, że nie można domagać się wydania nakazu zapłaty przeciw spadkobiercy dłużnika wekslowego, chociaż przejście obo- 14 Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s Trzeba pamiętać, że indos nie jest jedynym sposobem przenoszenia praw wynikających z weksla. Por. A. Szpunar, Komentarz, jw., s B Jest rzeczą nader sporną, czy w razie niedołączenia takiego dokumentu znajduje zastosowanie przepis art. 130 k.p.c. o wezwaniu powoda do uzupełnienia 18

11 Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla wiązku wynika z dokumentu (np. postanowienie sądu o stwierdzeniu nabycia spadku) 1 '. Przepis art. 486 k.p.c. mówi jedynie o przejściu praw, nie zaś obowiązków, dlatego wierzyciel wekslowy może dochodzić swych roszczeń przeciw spadkobiercy dłużnika wekslowego tylko w postępowaniu zwykłym. Za takim rozwiązaniem przemawia wiele argumentów. Najważniejszym z nich jest ten, że tylko w postępowaniu zwykłym można ustalić zakres odpowiedzialności spadkobiercy za długi spadkowe. e) Odrębnego omówienia wymaga przepis art. 487 k.p.c., który niewątpliwie stanowi wyłom w ogólnych zasadach rządzących przedawnieniem w prawie cywilnym. Jak powszechnie wiadomo, przedawnienie uwzględnia się na zarzut dłużnika (art k.c.). Jeżeli jednak z treści przedstawionego weksla wynika, że dochodzone roszczenie jest przedawnione, nakaz może być wydany tylko wówczas, gdy do pozwu dołączono dokumenty urzędowe lub prywatne, stanowiące dowód przerwy lub zawieszania biegu przedawnienia. Można powiedzieć, że w tej sytuacji przedawnienie wekslowe jest uwzględniane z urzędu. Zastanówmy się nad uzasadnieniem i właściwym znaczeniem tego wyjątkowego przepisu. Uzasadnieniem takiego odchylenia od ogólnej zasady jest surowość zobowiązania wekslowego. Nakaz od chwili jego wydania stanowi tytuł zabezpieczenia, a z upływem terminu udzielonego od zaspokojenia roszczenia staje się natychmiast wykonalny. Trzeba zaznaczyć, że w przepisie art. 487 k.p.c. chodzi o przedawnienie w stosunku do danego dłużnika (np. akceptanta). Wydanie nakazu zapłaty nie wyłącza przedawnienie roszczeń w stosunku do innych osób (np. indosantów). Dodajmy jeszcze, że w postępowaniu zwykłym sąd nie uwzględnia z urzędu przedawnienia roszczenia wekslowego. W ramach niniejszych uwag niepodobna omawiać zasad rządzących przedawnieniem wekslowym 18. Istotne znaczenie ma jedtego braku. Odpowiedzi twierdzącej broni J. Jodłowski, (Glosa do postanowienia SN z dnia 29 grudnia 1972 r., OSPiKA 1975, poz. 267). Trzeba zaznaczyć, że obecnie występuje w orzecznictwie tendencja do stosowania art. 130 k.p.c. w razie niedołączenia samego weksla do pozwu. 17 Inaczej St Wróblewski, Koment 18 Por. A. Szpunar, Przedawnienie roszcze 19

12 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. nak sprawa przerwania lub zawieszenia biegu przedawnienia roszczenia wekslowego. W myśl art. 71 pr. weksl. prawo powszechne określa przyczyny przerwania i zawieszania roszczeń wekslowych. Panuje zgoda co do tego, że przerwa przedawnienia nie dotyczy całokształtu zobowiązań wekslowych, lecz działa jedynie w stosunku do danego dłużnika. Jest rzeczą zrozumiałą, że dla naszych rozważań najważniejsze znaczenie ma sprawa uznania dokonanego przed dłużnika wekslowego przed upływem przedawnienia (art pkt 2 k.c.). Pod wpływem nauki niemieckiej przyjmuje się dość powszechnie rozróżnienie między uznaniem właściwym i niewłaściwym. Możemy pominąć znane kontrowersje na temat prawnego charakteru uznania niewłaściwego. W nauce przyjmuje się na ogół, że uznanie niewłaściwe może być dokonane w sposób wyraźny lub dorozumiany (zapłata częściowa sumy wekslowej lub odsetek, prośba o prolongatę weksla lub zwolnienie z długu itd.). Powodowi nie należy utrudniać przeprowadzenia odpowiedniego dowodu co do przerwania biegu przedawnienia 19. Z przepisu art. 487 k.p.c. wynika, że wystarczy dołączenie dokumentu urzędowego lub prywatnego. Ustawa nie wymaga obecnie, żeby podpis na dokumencie prywatnym był urzędowo poświadczony 20. Wystarczy więc przedstawienie dowodu uznania na piśmie złożonego przez dłużnika, aby uczynić zadość wymaganiu ustawy. f) Zgodnie z art pkt 2 k.p.c. sąd gospodarczy może również wydać nakaz zapłaty, jeżeli roszczenie powoda jest w całości stwierdzone dokumentem prywatnym nie budzącym wątpliwości. Wykładnia tego przepisu jest przedmiotem wielu kontrowersji, w szczególności gdy chodzi o jego znaczenie dla postępowania nakazowego z weksla 21. Uważam, że przepis ten nie jest przydatny w razie dochodzenia roszczeń wekslowych w postępowaniu nakazowym. Była już mowa o tym, że w postępowaniu tym weksel musi być dołączony w oryginale do pozwu. Przepis art pkt 2 k.p.c. 19 Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s. 405, który broni tezy o ścisłej wykładni omawianego przepisu. 20 Zmiana została wprowadzona nowelą z dnia 13 VII 1990 r. (por. przypis 1). 21 Por. J. Jurga, M. Michalski, Dochodzenie, j-w., s

13 Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla powinien być interpretowany w powiązaniu z art. 485 k.p.c. o postępowaniu nakazowym na podstawie dokumentu. Może on znaleźć zastosowanie wówczas, gdy powód dołączył do pozwu kalkowe kserokopie oryginalnych dokumentów rozliczeniowych czy wydruk komputerowy. W uchwale z dnia 7 sierpnia 1992 r. (Prz. Pr. Handl. 1993, nr 4, s. 24) Sąd Najwyższy przyjął, że w postępowaniu w sprawach gospodarczych sąd może wydać nakaz zapłaty również na podstawie odpisu dokumentu prywatnego stwierdzającego w całości roszczenie, jeżeli dokument nie budzi wątpliwości. W konkretnym wypadku powód dołączył do pozwu kalkowe kopie faktur. 5. Z kolei wypada omówić - przynajmniej w wielkim skrócie - zagadnienia właściwości miejscowej i rzeczowej w postępowaniu nakazowym z weksla. a) W myśl art k.p.c., pozew z wnioskiem o wydanie nakazu zapłaty można wnieść do sądu według właściwości ogólnej lub miejsca płatności. Wymienione podstawy właściwości miejscowej mają równorzędne znaczenie. Ważnym uzupełnieniem jest przepis art k.p.c., który stanowi, że kilku zobowiązanych z weksla można łącznie pozywać bądź według miejsca płatności, bądź według przepisów o właściwości ogólnej dla akceptanta (albo wystawcy weksla własnego). Zbędne jest omawianie przepisów art k.p.c. o właściwości ogólnej. Należy skupić uwagę na właściwości miejscowej według miejsca płatności. Wymaga to dokonania kilku ustaleń wstępnych. Jak wiadomo, oznaczenie płatności weksla stanowi jedną z jego części składowych (art. 1, 101 pr. weksl.). Odrębne problemy powstają w razie zamieszczenia klauzuli domicylu (art. 4 pr. weksl.). Pomijając sprawę domicylowania weksla, należy podkreślić następujące punkty: Po pierwsze, oznaczenie miejsca płatności weksla nie stanowi koniecznej części składowej dokumentu. Bliższe wskazówki w tym zakresie zawiera przepis art. 2 ust. 3 pr. weksl., który stanowi, że w braku osobnego oznaczenia miejsce wymienione obok nazwiska trasata uważa się za miejsce płatności weksla. Natomiast z przepisu art. 102 pr. weksl. wynika, że w braku osobnego ozna- 21

14 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. czenia miejscem płatności weksla własnego jest miejsce podane obok nazwiska wystawcy. Oznaczenie miejsca płatności następuje przez wymienienie określonej miejscowości, w której zapłata ma nastąpić. Nie jest rzeczą konieczną, żeby w tej miejscowości był podany dokładny adres 22. Po drugie, w dziedzinie prawa wekslowego mamy do czynienia z pieniężnym długiem odbiorczym (inaczej art zd. 2 k.c.). Za takim rozwiązaniem przemawia przede wszystkim okoliczność, że dłużnik często nie wie, kto jest jego wierzycielem. Dlatego wierzyciel powinien się zgłosić z wekslem u trasata (wystawcy weksla własnego) i żądać zapłaty (art. 38 pr. weksl.). Posiadacz powinien przedstawić oryginał weksla do zapłaty w miejscu płatności. Bez znaczenia jest okoliczność, że akceptant zgodził się na przedstawienie weksla w innym miejscu. Warto jeszcze zaznaczyć, że weksel będzie nieważny, jeżeli podano w nim kilka miejsc płatności. Po trzecie, wiele wątpliwości wyłania się w związku z pytaniem, czy w konkretnym wypadku zachodzi właściwość sądu cywilnego, czy też gospodarczego 23. W myśl art k.p.c. sądy gospodarcze powołane do orzekania w sprawach ze stosunków cywilnych między podmiotami gospodarczymi w zakresie prowadzonej przez nie działalności gospodarczej". Nie wchodząc w skomplikowane zagadnienia związane z wykładnią przepisów o postępowaniu w sprawach gospodarczych, ograniczę się do poruszenia kwestii bezpośrednio nas interesującej. Jeżeli zobowiązanie wekslowe powstało w związku z działalnością gospodarczą obu podmiotów (powoda i pozwanego), właściwy do rozpoznawania sprawy będzie sąd gospodarczy. b) Prościej przedstawia się sprawa właściwości rzeczowej. Zachodzi tu właściwość sądów rejonowych (art. 480, k.p.c. Natomiast w razie wniesienia zgodnie z przepisami k.p.c. zarzu- 22 Por. A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s Trzeba zaznaczyć, że orzecznictwo niemieckie jest liberalne, gdy chodzi o ustalenie miejsca płatności weksla. 23 Por. R. Jurga, M. Michalski, Dochodzenie, jw., s

15 Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla tów przez pozwanego sprawa zostaje przekazana sądowi wojewódzkiemu, jeżeli jest on właściwy rzeczowo (art k.p.c.). 6. Przepis art. 491 k.p.c. normuje zagadnienia związane z wydaniem nakazu zapłaty. Sąd orzeka w nim, że pozwany ma w ciągu tygodnia od doręczenia nakazu zapłaty zaspokoić roszczenie w całości wraz z kosztami albo wnieść w tym terminie zarzuty. Zgodnie z art k.p.c. nakaz wydany na podstawie weksla może być w formie skróconej umieszczony na jego odpisie. Nakaz doręcza się stronom, a pozwanemu łącznie z odpisami pozwu i dołączonych do niego dokumentów. Zarzuty wniesione po upływie tygodniowego terminu sąd odrzuca (art k.p.c.). Nakaz, przeciwko któremu nie wniesiono zarzutu w terminie przepisanym, ma skutki prawomocnego wyroku (art k.p.c.). Możliwe jest jednak przywrócenie terminu (art. 168 k.p.c.). Obecnie wyłania się pytanie mające węzłowe znaczenie dla niniejszych rozważań. Brzmi ono: jak kształtuje się sprawa zarzutów od nakazu zapłaty wydanego na podstawie weksla? Uprzedzając dalsze wywody można powiedzieć, że występuje tutaj szczególnie jasno rygoryzm prawa wekslowego zarówno pod względem formalnym, jak i materialnym. Przepis art. 493 k.p.c. jest przejawem rygoryzmu formalnego. Zarzuty, które pod rygorem ich utraty należy zgłosić przed wdaniem się w spór, powinny być przedstawione już w piśmie wniesionym do sądu. Niedopuszczalne jest wniesienie powództwa wzajemnego. Do potrącenia mogą być zgłoszone tylko roszczenia, których podstawa faktyczna jest udowodniona dokumentem. Jednakże fakty i dowody mogą być przytaczane aż do zamknięcia rozprawy. Rygoryzm materialny prawa wekslowego przejawia się w ograniczeniu zarzutów przysługującym pozwanym dłużnikom. Głównym celem tego ograniczenia jest ułatwienie obiegowości weksla. Kto nabywa weksel, może zasadniczo liczyć na to, że zakres odpowiedzialności dłużników wekslowych jest określony przez treść dokumentu. Należy podkreślić z naciskiem, że w procesie wekslowym pozwany może skutecznie podnieść tylko te zarzuty, które przysługują mu na podstawie przepisów prawa wekslowego. Najważniejsze znaczenie ma pod tym względem przepis art

16 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. pr. weksl., który wymaga kilku wyjaśnień. Inne zarzuty niż wymienione w art. 17 pr. weksl. są niedopuszczalne. a) Nie ulega wątpliwości, że art. 17 pr. weksl jest jednym z najważniejszych przepisów prawa wekslowego, przesądzającym o charakterze odpowiedzialności z tego tytułu. Przy wykładni art. 17 pr. weksl. należy uwzględnić powiązania tego przepisu z całokształtem unormowania w prawie wekslowym. W związku z tym konieczne jest zgłoszenie trzech uwag wstępnych: Po pierwsze, odpowiedzialność dłużników wekslowych nie została jednolicie ukształtowana. Z przepisów prawa wekslowego wynika, że jest ona stopniowana 24. Głównym dłużnikiem jest akceptant, który odpowiada ze względu na dokonanie protestu (art. 53 pr. weksl.), i to przez trzy lata od dnia płatności weksla (art. 70 pr. weksl.). Dlatego przy ocenie zarzutów trzeba czasami rozważyć, do jakiej kategorii dłużników wekslowych należy pozwany. Po drugie, pojęcie zarzutów w rozumieniu art. 17 pr. weksl. należy ujmować bardzo szeroko. Jest ono bowiem dopasowane do procesu wekslowego. Dlatego jest rzeczą obojętną, czy chodzi tu o zarzuty w znaczeniu materialnoprawnym czy też procesowym. W grę wchodzą wszelkie twierdzenia pozwanego dłużnika, zmierzającego do jego ochrony w procesie. Przykładowo biorąc, dłużnik może podnieść zarzut, że weksel jest nieważny z powodów formalnych bądź jego podpis nie został złożony własnoręcznie. Po trzecie, z przepisów prawa wynikają odchylenia od wyrażonej w art. 17 pr. weksl. zasady ogólnej. Wspomnieć tu należy o przepisach art. 18 i 19 pr. weksl., dalej o ochronie dłużnika wekslowego w razie przeniesienia wierzytelności wekslowej przez przelew. b) Klasyfikacja zarzutów wekslowych może być przeprowadzona z różnego punktu widzenia. Pod wpływem St. Wróblewskiego 25 został w piśmiennictwie polskim dość powszechnie przyjęty 24 Por. A. Szpunar, Komentarz, jw., s Por. St. Wróblewski, Komentarz, jw., s Niemal wszycy autorzy polscy piszący na ten temat przyjmują wspomniane rozróżnienia. Warto zaznaczyć, że poglądy nauki niemieckiej na temat klasyfikacji zarzutów są bardzo rozbieżne. Por. przykładowo A. Baumbach, W. Hefermehl, Wechselgesetz, jw., s

17 Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla podział na dwie grupy zarzutów: obiektywne i subiektywne. Zarzuty obiektywne może dłużnik przeciwstawić każdemu wierzycielowi wekslowemu. Natomiast zarzuty subiektywne są oparte na stosunkach osobistych między dłużnikiem a danym wierzycielem wekslowym. Można je przeciwstawić tylko temu wierzycielowi, który w konkretnym wypadku dochodzi praw z weksla. Lista zarzutów subiektywnych jest bez porównania dłuższa. c) W piśmiennictwie polskim osiągnięto dość daleko idącą zgodność poglądów co do zaszeregowania zarzutów, które mogą przysługiwać pozwanemu w procesie wekslowym. Mimo to uważam, że pożyteczne będzie przytoczenie tych zarzutów, które mają najważniejsze znaczenie w praktyce. Do zarzutów obiektywnych należy w szczególności zaliczyć: - zarzut braku zdolności wekslowej lub zdolności do czynności wekslowych, - zarzut, że nie została wyrażona zgoda osoby trzeciej, potrzebna do dokonania danej czynności prawnej 26, - zarzuty z powodu wad formalnych (np. zarzut nieautentyczności podpisu, braku wymaganej przez prawo formy dokumentu, braku lub spóźnienia protestu), - zarzut zmiany tekstu weksla (por. art. 69 pr. weksl.) przysługujący osobom, które podpisały go przed zmianą, - zarzuty wynikające choćby pośrednio z treści weksla (zarzut częściowej zapłaty weksla odnotowanej na dokumencie itd.). Jak z tego krótkiego zestawienia wynika, możliwość podniesienia zarzutów obiektywnych przez pozwanego dłużnika jest ograniczona. Natomiast do zarzutów subiektywnych, które niemal zawsze wynikają z przepisów prawa cywilnego, należy w szczególności zaliczyć: 26 Dość niespodziewanie wyłoniły się obecnie w orzecznictwie wątpliwości, jakie znaczenie przy zaciąganiu zobowiązań wekslowych ma przepis art k.r.o., który wymaga zgody współmałżonka do dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem wspólnym. Sprawa ma szczególne doniosłe znaczenie przy ocenie ważności poręczenia wekslowego. Ograniczam się do zasygnalizowania tych zagadnień, których omówienie wymagałoby odrębnego, obszernego opracowania. 25

18 REJENT Nr 5 - maj 1995 r. - zarzuty wynikające z wadliwości stosunku podstawowego (np. nieważności czynności prawnej, na podstawie której wręczono weksel), - zarzuty wynikające z treści stosunku podstawowego łączącego strony (np. zarzut niewykonania umowy wzajemnej, wadliwości świadczenia wzajemnego, braku waluty, zarzut, że dłużnik nie otrzymał przyrzeczonej pożyczki), - zarzuty wynikające z wygaśnięcia wierzytelności podstawowej wskutek zapłaty lub jej surogatów, - zarzut, że nastąpiła prolongata weksla, - zarzut przedawnienia, jeżeli nie wynika on z treści weksla, - zarzut podpisu z grzeczności. Wyjątkowo można przeciwstawić zarzuty osobiste wierzycielowi, który nabywając weksel działał świadomie na szkodę dłużnika". Sens tej formuły, która stanowi kompromis między sprzecznymi zapatrywaniami jest niezupełnie jasny. Należy przyjąć, że nie wystarcza zła wiara nabywcy. Dłużnik musi udowodnić, że nabywca działał świadomie na jego szkodę w chwili nabycia weksla 27. Nie da się udzielić jednolitej odpowiedzi na pytanie, czy nabywca działał świadomie na szkodę dłużnika, jeżeli w chwili nabycia wiedział o istnieniu zarzutów. 7. Należy krótko wspomnieć o postępowaniu po wniesieniu zarzutów. W razie wniesienia zarzutów sąd wyznacza rozprawę 28. Przewodniczący zarządza doręczenie powodowi pisma z zarzutami razem z wezwaniem na rozprawę. W ujęciu uproszczonym można powiedzieć, że ustawa przewiduje trzy rozstrzygnięcia (por. art. 496 k.p.c.). Po pierwsze, sąd wydaje wyrok, w którym utrzymuje w mocy nakaz zapłaty. Po drugie, sąd uchyla nakaz w całości lub w części i w tym zakresie powództwo oddala. Po trzecie, sąd postanowieniem pozew odrzuca lub postępowanie umarza. 27 A. Szpunar, Zarzuty przysługujące dłużnikom wekslowym, Prz. Prawa Handl. 1993, nr 6, s Judykatura przyjmuje, że przeprowadzenie rozprawy jest konieczne także w postępowaniu w sprawach gospodarczych. Por. zwłaszcza uchwałę SN z dnia 7 sierpnia 1992 r. (OSNCAP 1993, poz. 191). Przepisy art. 479 i nast. k.p.c. nie regulują w pełni samodzielnie postępowania nakazowego z weksla. 26

19 Sądowe dochodzenie roszczeń z weksla Granicę rozpoznania sprawy wyznacza zakres roszczenia objętego nakazem zapłaty oraz treść wniesionych zarzutów. W ramach niniejszych rozważań niepodobna omawiać skomplikowanych problemów z zakresu postępowania cywilnego wyłaniających się w związku z wykładnią art. 496 k.p.c., które stanowią przedmiot kontrowersji w orzecznictwie i doktrynie. Sprawa wymagałaby odrębnego opracowania. Spisane tu uwagi stanowią zaledwie szkic zagadnień łączących się z sądowym dochodzeniem roszczeń z weksla. Aby opracować tę problematykę w sposób wyczerpujący, trzeba by napisać obszerną monografię. 27