TREŚĆ ZESZYTU PIERWSZEGO ARTYKUŁY NAUKOWE

Transkrypt

1

2 W Polsce stał się Pawlikowski wielkim wychowawcą narodowym. Zakorzenione silnie w duszy polskiej uczucie przywieszania do ziemi rodzinnej rozwinął w nowe przykazanie polskiego patriotyzmu: Chrońmy przyrodę ojczystą" (A. Wodziczko) TREŚĆ ZESZYTU PIERWSZEGO ARTYKUŁY NAUKOWE Stefan Witold Alexandrowicz, Sławomir Żurek: Krajobraz i torfowiska Narwiańskiego Parku Narodowego 5 Elżbieta Machaniec, Barbara Zapałowicz-Bilan, Agnieszka Leszczyńska: Stanowisko górnokredowych pstrych margli (jednostka podśląska, polskie Karpaty fliszowe) w poprzeczni Kunegunda" Kopalni Soli w Wieliczce 19 Eugeniusz Pugacewicz: Stan populacji kruka Corvus corax L na Nizinie Północnopodlaskiej w latach ARTYKUŁY POPULARNONAUKOWE Andrzej Marchlewski: Zasługi Marcelego Marchlewskiego dla ochrony przyrody i krajobrazu Tatr. Wspomnienie z okazji 100-lecia urodzin pierwszego dyrektora Tatrzańskiego Parku Narodowego oraz 50-lecia jego utworzenia 45 Józef Popiel: Przyroda Białowieskiego Parku Narodowego w 25 rocznicę wpisania na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO ( ) 60 3

3 Zbigniew Wilczek, Jan Holeksa, Edyta Sierka: Projekt poszerzenia rezerwatu Rotuz" w Kotlinie Oświęcimskiej 75 Monika Podgórska: Ochrona kosaćca syberyjskiego Iris sibirica na Płaskowyżu Suchedniowskim oraz na Garbie Gielniowskim w gminie Stąporków 80 WIADOMOŚCI Z KRAJU I ZE ŚWIATA Ochrona roślin Agnieszka Grinn-Gofroń: Zagrożony płat roślinności halofilnej w leśnictwie Troszyn Arkadiusz Nowak, Sylwia Nowak: Godne ochrony łąki w Opolu-Nowej Wsi Królewskiej Joanna Korzeniak, Andrzej Kalemba: Nowe stanowisko widłaczka torfowego Lycopodiella inundata (L.) Hołub w Bieszczadach Zachodnich (Karpaty Wschodnie) Agnieszka Rombel: Stanowisko kosaćca syberyjskiego Iris sibirica L. w Parku Krajobrazowym Chełmy na Pogórzu Kaczawskim Wiaczesław Michalczuk: Nowe stanowiska starca wielkolistnego Senecio macrophyllus na Zamojszczyźnie Ochrona zwierząt Waldemar Frąckiewicz: Tygrzyk paskowany Argiope bruennichi na wschodnim krańcu Polski 101 Korespondencje Bronisław Szczęsny: Dziedzictwo PRL-u w krajobrazie dolin rzecznych 103 Zygmunt Denisiuk: Negatywne skutki tzw. ustawy kompetencyjnej dla ochrony przyrody w Polsce 105

4 ARTYKUŁY NAUKOWE STEFAN WITOLD ALEXANDROWICZ*, SŁAWOMIR ŻUREK? *Polska Akademia Umiejętności, Kraków, ul Sławkowska 17 **Instytut Geografii, Akademia Świętokrzyska, Kielce, ul Świętokrzyska 15 Krajobraz i torfowiska Narwiańskiego Parku Narodowego W północno-wschodniej Polsce zachował się w stanie naturalnym, nieznany już z innych części Europy krajobraz rozległych dolinnych torfowisk, kształtowanych przez długi czas na aluwialnej równinie zalewowej. Środowisko takie występuje w odcinku Narwi o długości około czterdziestu kilometrów, który przebiega południkowo między Surażem a Żółtkami, około 25 km na SE od Białegostoku i łączy dwa odcinki biegnące równoleżnikowo: Siemianówka-Suraż i Supraśl-Żółtki-Wizna (ryc. 1). Dolina Narwi jest znacznie węższa od pobliskiej doliny Biebrzy, bowiem jej szerokość w zwężeniach (Suraż, Łapy-Uhowo, Topilec-Bokiny, Żółtki) nie przekracza 1 km, a w rozszerzeniach (Łapy-Dębowina, Waniewo, Izbiszcze) osiąga 3 km. Dno doliny między Żółtkami a Tykocinem, a więc poniżej parku narodowego, było pokryte morzem" szuwarów. Jeszcze w latach 60- -tych były to szuwary turzycowe z Carex stńcta, a 20 lat później zostały one zastąpione przez szuwary trzcinowe z Phragmites australis (Okruszko, Oświt 1973, Oświt 1991, Solon i in. 1990). Jednakże regulacja koryta Narwi i prace melioracyjne na dnie doliny, rozpoczęte w 1969 r. a prowadzone do roku 1980, spowodowały wielkie zmiany warunków naturalnych i przekształcenie środowiska na odcinku od ujścia Biebrzy aż po granicę parku w okolicy Rzędzian. 5

5 6

6 Największym walorem przyrodniczym i specyfiką krajobrazu Narwiańskiego Parku Narodowego jest system wielokrotnie rozgałęziających i łączących się koryt rzecznych. Jest to typ rzeki anastomozującej (Gradziński i in. 2000, Gradziński 2001). Występował on dawniej także w innych rejonach Polski, m.in. w dolinach Noteci, Warty i Nidy (Piasecka 1974, Sołtysik 2000), ale regulacja tych rzek doprowadziła do jego zaniku. Najbardziej typowym, a zarazem jedynym przykładem rzeki anastomozującej w naszym kraju pozostał omawiany odcinek Narwi, a potrzeba zachowania jego naturalnego krajobrazu była podstawowym motywem ustanowienia w 1985 r. Narwiańskiego Parku Krajobrazowego o powierzchni 227 km 2, a jedenaście lat później - Narwiańskiego Parku Narodowego o powierzchni 73,5 km 2 i strefie ochronnej liczącej 154 km 2 (Pilipowicz 1997). Historia badań torfowisk narwiańskich Torfowiska doliny Narwi na odcinku Suraż-Żółtki zostały rozpoznane w 1962 r. przez T. Churskiego i J. Oświta w trakcie dokumentacyjnych badań torfowisk, podjętych przez Zakład Wykorzystania Torfowisk Instytutu Melioracji i Użytków Zielonych. Wykonano wówczas 210 sondowań i 34 wiercenia, zlokalizowane w miarę równomiernie na całej terasie zalewowej Narwi. Powierzchnia torfowisk wyniosła wówczas 7200 ha, średnia miąższość torfu 1,03 m, a jego zasoby tys. m. Miąższość torfu przekraczającą 2,5 m stwierdzono jedynie w kilku 3 sondach, a maksymalną, wynoszącą 5,6 m odkryto w środkowej części opisywanego odcinka doliny koło Wólki Waniewskiej. Pięć lat później S. Żurek, J. Oś wit i T. Churski przeprowadzili badania geologiczno-torfoznawcze w ośmiu przekrojach poprzecznych, a w następnych latach opublikowane zostały wyniki szczegółowego opracowania stratygrafii torfów narwiańskich oraz zróżnicowania roślinności i siedlisk na torfowiskach (Okruszko, Oświt 1973, Oświt 1991). Wyróżniono wówczas 4 fazy akumulacji biogenicznej w dolinie, scharakteryzowane ^ Ryc. 1. Torfowiska Narwiańskiego Parku Narodowego. 1 - koryta Narwi, system rzeki anastomozującej, 2 - wyspy mineralne, 3 - lokalizacja przekroju (ryc. 2), 4 - granica Narwiańskiego Parku Narodowego - Peatlands of the Narew National Park. 1 - Channels of the anastomosing system of the Narew River, 2 - minerał islands, 3 - localisation of cross-section (Fig. 2), 4 - border of the Narew National Park. 7

7 przez roślinne zbiorowiska subfosylne. Były to: 1 - faza akumulacji namułów, 2 - faza zalewanych zarośli szuwarowo-łozowych (Salicetum pentandro-cinereae), 3 - faza szuwarów turzycowiskowych (Cańcetum elatae) oraz 4 - faza murszowo-mułowa. Nowy etap badań doliny Narwi został podjęty przez zespół działający z inicjatywy i pod kierunkiem prof. R. Gradzińskiego przy finansowym wsparciu Komitetu Badań Naukowych w ramach projektu badawczego nr 6 P04E Studium systemu depozycyjnego współczesnej rzeki anastomozującej na przykładzie Górnej Narwi". W trudnych warunkach terenowych wykonane zostały bardzo liczne sondy i wiercenia, a pobrane próby umożliwiły przeprowadzenie wielu analiz. Uzyskane bogate materiały stały się podstawą opracowania szczegółowej charakterystyki osadów mineralnych i biogenicznych, ich następstwa i wieku. Posłużyły do tego oznaczenia makroszczątków roślinnych, popielności i ph oraz analizy palinologiczne, malakologiczne i datowania metodą C. Rezultaty tego etapu 14 badań anastomozującego systemu Narwi zostały już uprzednio zaprezentowane na kilku konferencjach naukowych, a także były przedmiotem publikacji (Gradziński i in. 2000, Gradziński 2001). W prezentowanym opracowaniu, wykonanym na podstawie materiałów uzyskanych w ramach wspomnianego grantu KBN, jeden ze współautorów (S. Żurek) przedstawił charakterystykę, pozycję stratygraficzną, miąższość i zróżnicowanie torfowisk, a drugi współautor (S.W. Alexandrowicz) dokonał oznaczenia oraz interpretacji fauny mięczaków znalezionej w osadach węglanowych. Dzieje krajobrazu Narwiańskiego Parku Narodowego Zatorfiony odcinek górnej Narwi między Surażem i Żółtkami ma w osi 42 km długości przy różnicy wysokości około 10 m. Spadek jej jest więc bardzo niewielki i wynosi zaledwie 0,23%o, podczas gdy w wyższym odcinku Siemianówka-Suraż jest on większy i osiąga 0,37%o (Żurek 1990). Dolina jest wycięta w glinach morenowych lub w sandrach związanych ze zlodowaceniami środkowopolskimi, a w szczególności ze stadiałem północno-mazowieckim (Wkry). Przebieg jego arealnej deglacjacji na obszarze Podlasia bardzo plastycznie scharakteryzował A. Musiał (1992). Moreny czołowe zaznaczone ciągami wzgórz 8

8 ciągną się od okolic Białegostoku i przebiegają prostopadle do doliny, która przecina je w okolicach Bokin i Suraża (Mojski 1967, Falkowski 1971). Dwa równoleżnikowe odcinki doliny Narwi: Siemianówka- -Suraż i Supraśl-Żółtki-Wizna wykorzystują prawdopodobnie marginalne odpływy wód lodowcowych i ekstraglacjalnych z czasu najmłodszych stadiałów środkowopolskiego okresu glacjalnego (Kondracki, Pietkiewicz 1967). Przełomowy odcinek Suraż-Żółtki to forma erozyjna powstała później, trudno jednak przesądzić, czy utworzyła się ona u schyłku tego okresu, czy w interglacjale eemskim, czy ewentualnie już w trakcie trwania vistulianu (Żurek 1990). Kręty i esowaty bieg tego odcinka doliny świadczy, że do wytworzenia formy dolinnej zostały tu wykorzystane lokalne, większe zagłębienia wytopiskowe, tworzące dziś rozszerzone baseny dolinne w rejonie Łap i Waniewa. Jako pierwszy pisał już o tym B. Zaborski (1927 s. 28) mówiąc, że rzeka wyrobiła sobie dolinę korzystając ze zrównanego poziomu niecek lub obniżeń w morenie dennej". Pogląd ten rozwinął i uzasadnił następnie E. Falkowski (1971), nie znajdując jednak żadnych osadów z okresu interglacjału eemskiego. Uznał on, że na odcinku Suraż-Bokiny (południowa część Narwiańskiego Parku Narodowego) rzeka wykorzystała dawne obniżenie zajęte ówcześnie przez jezioro przepływowe, a inne niecki wytopiskowe przeobrażone później przez rzekę opisał J. Mojski (1972). Na omawianym obszarze nie wykonano dotychczas głębokich wierceń, toteż brak jest informacji o osadach interglacjalnych lub utworzonych we wczesnych fazach vistulianu. Rozpoziomowanie czwartorzędowych osadów wyróżnionych w rejonie doliny Górnej Narwi, zaproponowane przez H. Banaszuka (1996) z uwzględnieniem wszystkich pięter plejstocenu (interglacjały i glacjały), ze względu na brak jakichkolwiek dowodów paleobotanicznych pozostaje nadal tylko w sferze poglądów hipotetycznych, a nawet abstrakcji. Piaski średnio- i gruboziarniste ze żwirami w spągu, osiągające miąższość 1-4 m, są szeroko rozprzestrzenione na terasie nadzalewowej, m.in. w Surażu, Bokinach, Baciutach i Kruszewie, a leżą one na glinach morenowych. Rozcięcie tej terasy nastąpiło prawdopodobnie pod koniec ostatniego piętra zimnego, jeszcze przed fazami klimatycznymi późnego vistulianu. Świadczą o tym jeziorno-torfowiskowe osady z bóllingu niecki Wizny (por. Żurek 1986). Można sądzić, że Wisła, Bug, Niemen i Narew wcięły się głębiej na skutek skrócenia drogi do Bałtyku. 9

9 Charakterystyka torfowisk Osady wypełniające dolinę Narwi na obszarze parku narodowego zostały dokładnie rozpoznane dopiero w ostatnich latach, dzięki licznym wierceniom i sondom wykonanym przez zespół badawczy kierowany przez prof. R. Gradzińskiego. Po- Ryc. 2. Przekrój przez dolinę Narwi między miejscowościami Kurowo i Śliwno. a - torf turzycowy i turzycowo-trzcinowy, b - torf łozowy, c - gytia wapnista, d - torf mechowiskowy, e - mułki, f - piaski, g - iły, h - koryta Narwi. Strzałki z numerami oznaczają lokalizację wierceń - Cross-section of the Narew Valley between Kurowo and Śliwno. a - sedge peat and reed-sedge peat, b - willow peat, c - calcareous gyttja, d - moss peat, e - mud, f - sand, g clay, h - channel of he Narew River. Arrows with numbers point the localisation of bore-holes. 10

10 czątkowo wszystkie wiercenia wykazywały nieznaczną miąższość torfu (1-1,5 m), ale w miarę postępu prac terenowych uzyskano kompletny obraz wykształcenia i następstwa utworów biogenicznych i mineralnych (Gradziński i in. 2000, Gradziński 2001). W podłożu torfów występują głównie mułki i piaski drobno- lub średnioziarniste, a jedynie sporadycznie utwory ilaste. Tylko w jednym miejscu (wiercenie oznaczone w cytowanych publikacjach symbolem E-l) pod torfami napotkano utwory węglanowe, zawierające liczne skorupki mięczaków wodnych (ryc. 2). Najszersze rozprzestrzenienie wykazują torfy łozowe, zwykle silnie rozłożone, ale zawierające szczątki trzciny i drewna, przykryte cienką warstwą torfu turzycowiskowego (50-80 cm), a lokalnie zastąpione przez torf trzcinowo-turzycowy. Tworzą one w dolinie rozległą, ciągłą pokrywę o miąższości 1-2 m. W kilku wierceniach (E-14, E-l9) pod torfami łozowymi natrafiono na większą miąższość osadów (3-5 m), reprezentowanych przez piaski i mułki z warstewkami wzbogaconymi w szczątki organiczne, a przekładane warstwami torfu. Wypełniają one dawne starorzecza wcięte w podłoże, a zlokalizowane wierceniami w okolicy Waniewa. Wiek torfów został oznaczony dzięki kilkunastu analizom C, wykonanym w laboratorium Instytutu 14 Nauk Geologicznych Akademii Nauk Białorusi w Mińsku. Daty uzyskane z próbek spągowych reprezentujących wspomnianą pokrywę torfową są zawarte w przedziale czasu od ± 50 BP do ± 90 BP, a jedynie kilka oznaczeń wskazuje na starszy wiek (Gradziński i in. 2000). Najstarsze utwory, które rzuciły światło na wcześniejszy okres rozwoju doliny, napotkano w rejonie Kurowa (sondy 101 i 102). Są to torfy turzycowo-mszyste nawiercone na głębokości cm. Spągowa warstwa tych torfów ( cm) została wydatowana na wczesny holocen (9 727 ± 294 lat BP). Szczegółowe oznaczenie ich składu botanicznego wykonane przez dr Marka Klossa wykazało w analizowanej próbie przeważający udział Drepanocladus aduncus, osiągający 40% szczątków, podczas gdy Drepanocladus sendtneń i Calliergon giganteum występują w ilościach po 5%, a udział Menyanthes tńfoliata osiąga 35%. Torf mechowiskowy, nigdy przedtem nie notowany w dolinie Narwi, przykryty jest warstwą mułu i torfem turzycowym, którego wiek na głębokości 180 cm został określony na 4011 ± 120 lat BP. 11

11 Osady węglanowe z fauną mięczaków W profilu wiercenia E-l (Gradziński i in. 2000) zlokalizowanego przy zachodnim brzegu doliny w Kurowie, pod torfem łozowym na głębokości cm występują osady węglanowe, leżące bezpośrednio na piaskach ze żwirami. W dolnej części (8 cm) jest to utwór torfiasty zawierający znaczną domieszkę węglanu wapnia (Tf), a w części górnej (6 cm) - brunatna i szaro-brunatna gytia węglanowa (Gt). Cała warstwa obfituje w skorupki ślimaków i małżów. Zespoły mięczaków z jej dolnej i górnej części nieznacznie różnią się od siebie, a cały analizowany materiał obejmuje 13 gatunków ślimaków wodnych i 5 gatunków małżów, łącznie 200 okazów. Zostały one podzielone na 3 grupy ekologiczne (tab. 1). W wapnistym torfie (tab. 1 - Tf) najliczniej reprezentowane są skorupki małżów z gatunku Sphaeńum corneum oraz wieczka zagrzebek - Bithynia operculum, a dość liczne są skorupki ślimaków wodnych Valvata piscinalis i Gyraulus laeuis. W niżej leżącej warstwie gytii węglanowej główną rolę odgrywają trzy gatunki mięczaków: Valvata piscinalis, Armiger cństa i Sphaeńum corneum, a pięć innych osiąga liczebność okazów większą niż pozostałe (tab. 1 - Gt). Spektra malakologiczne gatunkowe MSS obu omawianych zespołów są niemal identyczne, natomiast w spektrach obrazujących ilość okazów reprezentujących poszczególne grupy'ekologiczne (MSI) zespół z gytii węglanowej wykazuje nieco większy udział gatunków związanych z okresowo zanikającymi zbiornikami wodnymi (ryc. 3). Wyraźne wzbogacenie zespołu z gytii w skorupki Valvata piscinalis sugeruje, że osad ten tworzył się w zbiorniku o mulistym dnie, który ulegał postępującemu zarastaniu. Znaczna ilość wieczek Bithynia tentaculata w wyżej leżącej warstwie torfiastej wskazuje, że zbiornik, a przynajmniej jego brzegi były silnie porośnięte roślinnością zakorzenioną (Alexandrowicz 1999). Występowanie osadów węglanowych z malakofauną w spągu zwartej pokrywy torfowej w dolinie Narwi wiąże się ze starorzeczem, które funkcjonowało przez pewien czas jako zbiornik wodny, stopniowo zanikający. Wiek omawianych osadów nie został wprawdzie określony metodą radiochronologiczną, ale skład fauny, a zwłaszcza obecność Gyraulus laeuis sugeruje, że reprezentują one schyłek eoholocenu lub początek fazy optimum klimatycznego. Kopalne zakole było odcięte od rzeki, płyt- 12

12 Tab. 1 - Malakofauna osadów holocenu w Narwiańskim Parku Narodowym. Tf - torf wapnisty, Gt - gytia wapnista. E - grupy ekologiczne mięczaków: P - gatunki zbiorników trwałych, T - gatunki zbiorników okresowych, R - gatunki zbiorników przepływowych (reofilne). Liczebność okazów: I - 1-3, II - 4-9, III , IV Malacofauna of Holocene sediments of the Narew National Park. Tf - calcareous peat, Gt-calcareous gyttja. E-ecological groups of molluscs: P - species of temporary water bodies, T - species of permanent water basins, R - reophile species. Number of individuals:! - 1-3, II - 4-9, III , IV E Gatunek Tf Gt P Bithynia tentaculata (L.) - Operculum II I T Valvata cristata Miiller I P Valvata piscinalis (Miiller) II II P Acroloxus lacustris (Linnaeus) I P Lymnaea stagnalis (Linnaeus) I T Radix peregra (Miiller) I I T Anisus leucostomus (Millet) I P Anisus vortex (Linnaeus) I P Gyraulus laeiris (Alder) II I P Gyraulus riparius (Westerlund) I P Armiger crista (Linnaeus) I II P Hippeutis complanatus (Linnaeus) I I P Planorbarius corneus (Linnaeus) I P Sphaerium comeum (Linnaeus) III III P Pisidium milium Held II P Pisidium subtruncatum Malm I P Pisidium pulchellum Jenyns I R Pisidium nitidum Jenyns I I kie i silnie zarastające tak, że stopniowo przekształciło się ono w torfowisko. Gytie detrytusowe, węglanowe lub wapienne, a także kredy jeziorne mniej lub bardziej obfitujące w skorupki mięcza- 13

13 Ryc. 3. Spektra malakologiczne zespołów mięczaków z osadów wypełniających kopalne starorzecze w Narwiańskim Parku Narodowym. Tf - torf wapnisty, Gt - gytia wapienna, MSS - spektrum gatunkowe, MSI - spektrum osobnicze, P - gatunki trwałych zbiorników wodnych, T - gatunki okresowych zbiorników wodnych, R - gatunki reofilne - Malacological spectra of mollusc assemblages from sediments filling the ancient ox-bow in the Narew National Park. Tf - calcareous peat, Gt - calcareous gyttja, MSS - Malacospetrum of species, MSI - Malacospectrum of specimens, P - molluscs of permanent water basins, T - molluscs of temporary water bodies, R - reophile species. ków były notowane w spągu wielu torfowisk. Tworzyły się one na obszarach podlegających deglacjacji, w zbiornikach wytopiskowych ulegających stopniowo procesowi lądowienia lub w starorzeczach na dnach dolin rzecznych, zajmowanych stopniowo przez środowiska bagienne. Pierwsze z nich występują głównie w północnej Polsce, zwłaszcza na Pomorzu (Alexandrowicz, Tchorzewska 1981, Alexandrowicz 1988, 1989), a lokalnie również na Podkarpaciu (Alexandrowicz 1987), natomiast drugie były opisywane m.in. z doliny Wisły: z Puszczy Niepołomickiej koło Krakowa (Alexandrowicz 1991) i z Puszczy Kampinoskiej koło Warszawy (Alexandrowicz, Żurek 1998). Stanowisko w Narwiańskim Parku Narodowym najbardziej przy- 14

14 pominą stanowisko z Kampinoskiego Parku Narodowego. W obu miejscach fauny węglanowych osadów podtorfowych obejmują wyłącznie mięczaki wodne, a skład obu zespołów obejmuje po 18 gatunków. Podsumowanie Profil osadów rzecznych i bagiennych wypełniających dolinę Górnej Narwi w parku narodowym obejmuje piaski z wkładkami mułków i różne rodzaje torfów, a lokalnie także soczewkę gytii węglanowej. Wyniki datowania tych osadów wskazują, że w eo- i mezoholocenie czyli 10-5 tysięcy lat temu, na dnie doliny tworzyły się miejscami torfy mechowiskowe zasilane głębokimi wodami gruntowymi, podobnie jak było to w dolinie Biebrzy (Żurek 1975). Śladami ówczesnej działalności rzeki są natomiast odcięte koryta lub starorzecza wypełnione piaskami, wśród których występują warstewki wzbogacone w materiał organiczny oraz wkładki torfów, mułków, a nawet gytii. W jednym miejscu znalezione zostały węglanowe osady okresowo istniejącego zbiornika wodnego, zawierające dość bogatą faunę. Neoholoceńska faza akumulacji na dnie doliny Narwi była kształtowana głównie pod wpływem działalności anastomozującej rzeki. W tym okresie utworzyła się rozległa pokrywa torfów łozowych podścielonych piaskami i mułkami. Podobne stosunki były obserwowane również w torfowisku Wizna (Żurek 1968), a także w basenie Dolnej Biebrzy (Oświt 1973). Znaczna ilość datowań C, wykonanych w trakcie prac zespołu kierowanego przez prof. R. Gradzińskiego, pozwoliła na 14 oszacowanie szybkości akumulacji torfów w dolinie Narwi, podobnie jak uczyniono to w innych torfowiskach (Żurek 1986). Roczny przyrost torfów rzecznych, turzycowych i łozowych, tworzących warstwę górną (neoholoceńska pokrywa) został obliczony w 14-tu profilach. Uzyskane wartości są zawarte w granicach 0,32-1,62 mm/rok. Wartość średnia wynosi 0,84 mm/ rok, natomiast po odrzuceniu czterech wartości ekstremalnych przyjmuje ona wielkość 0,78 mm/rok, zapewne znacznie bardziej wiarygodną. Przyrost torfów i mułków z warstwy dolnej, występujących w podłożu młodszej pokrywy, oceniono na podstawie danych z 10-ciu profilów. Wyraża się on średnią arytmetyczną - 0,78 mm/rok przy ekstremalnych wartościach 0,27 i 1,85 mm/rok, a po ich odrzuceniu wynosi 0,62 mm/rok. Przedziały ufności przedstawionych wartości średnich, wobec małej 15

15 ilości danych i wysokich wartości błędów standardowych (odpowiednio 0,11 i 0,18) są na tyle szerokie, że różnica między szybkością akumulacji dolnej i górnej części serii osadów wypełniających dolinę Narwi jest statystycznie nieistotna. Rozkład tych danych sugeruje jednak, że mułki i torfy starsze przyrastały nieco wolniej niż młodsze od nich torfy łozowe i turzycowe. Przedstawione wyniki badań torfowisk występujących w dolinie Narwi między Surażem a Żółtkami, a także informacja o węglanowych osadach zawierających malakofaunę, wypełniających holoceńskie starorzecze, w znaczącym stopniu uzupełniają wiedzę o budowie i geologicznych warunkach ewolucji podłoża w Narwiańskim PN. Wraz z opisanymi przez R. Gradzińskiego (2001) cechami środowiska, uwarunkowanymi funkcjonowaniem anamostomozującej rzeki, decydują one o naturalnych walorach parku narodowego, który zarówno w skali krajowej jak i międzynarodowej jest unikalnym przykładem specyficznego typu środowiska, nieznacznie zmienionego przez człowieka, a uwarunkowanego zarówno przebiegiem procesów geologicznych jak i warunkami rozwoju roślinności. SUMMARY Landscape and peatlands of the Narew National Park Numerous river channels of various size divided by wet interchannel areas forming the irregular anastomosing system and large peatlands on the alluvial plain are main features of the landscape still preserved in the meridional segment of the Narew River Valley in NE Poland (Fig. 1). The valley bottom between Suraż and Żółtki (about 25 km SE of Białystok) is almost completely covered with organic sediments represented by peat 1-2 m thick, locally up to 5 m (Okruszko, Oświt 1973, Oświt 1991). Detail studies on the network of many river channels was carried out few years ago (Gradziński et al. 2000, Gradziński 2001). Willow peat overlain by reed peat and sedge peat is most widespread (Fig. 2). These deposits were dated with the radiocarbon method and are of the age from 1300 ± 50 PB up to 3200 ± 90 BP being locally some older (Gradziński et al. 2000). Oldest ones have been found near Kurowo and are of Early Holocene age (9727 ± 294 BP). Peat-like mud and calcareous gyttja with numerous shells of snails and bivalves were found in the bore-hole 1 (E-l) situated near Kurowo on the depth 2,84-2,98 m (Fig. 2). They rest on sand and gravel and are covered 16

16 with willow peat. Species typical of temporary water bodies and of permanent water basins dominate in assemblages of molluscs (Tab. 1, Fig. 3). These lake sediments and fauna are connected with the ancient ox-bow gradually growing up and transformed into a peatland during the climatic optimum of the Holocene. The rate of peat accumulation was estimated according to results of 14 C dating: the youngest peat grew 0,78-0, 84 mm/yr., will the older one about 0,61 mm/yr. The anastomosing system of the Narew River is the best example of such environment in Poland forming the unique, natural landscape less transformed by human activity. To preserve it the Narew Landscape Park was created at 1985 and eleven years later (1996) the Narew National Park was appointed. PIŚMIENNICTWO Alexandrowicz S.W Molluscan assemblages of the lacustńne sediments in the ancient melt-lake Orle. Folia Quaternaria 58: Alexandrowicz S.W Zespoły mięczaków w czwartorzędowych osadach jeziornych północnej Polski. Studia i Mat. Oceanolog. 56: Alexandrowicz S.W Both malacofauna and age of the lacustńne chalk occuńng in the Niepołomice Forest. Geogr. Stud., Spec. Iss. 6: Alexandrowicz S.W Bithynia tentaculata (Linnaeus, 1758) as an indicator of age and deposition environment of Quaternary sediments. Folia Malacologica 7: Alexandrowicz S.W., Tchorzewska D Kreda jeziorna w osadach czwartorzędowych Środkowego Pomorza. Kwart. AGH, Geologia 7, 4: Alexandrowicz S.W., Żurek S Jeziorne osady holocenu w środkowym pasie bagien Puszczy Kampinoskiej. Kwart. AGH, Geologia 24: Banaszuk H Paleogeografía, naturalne i antropogeniczne przekształcenia górnej Narwi. Wyd. Ekonomia i Środowisko, Białystok, pp Falkowski E Histońa i prognoza rozwoju układu koryta wybranych odcinków rzek nizinnych Polski. Biul. Geol. Uniw. Warsz. 12: Gradziński R Narew - rzeka anastomozująca. Wyd. Narwiańskiego Parku Narodowego, Kurowo. Gradziński R., Baryła J., Danowski W., Doktor M., Gmur D., Gradziński M., Kędzior A., Paszkowski M., Soja R., Zieliński T., 17

17 Żurek S Anastomosing system of the Upper Narew River, NE Poland. Annal. Soc. Geol. Pol. 70: Kondracki J., Pietkiewicz S Czwartorzęd północno -wschodniej Polski. W: R. Galon, J. Dylik (red.). Czwartorzęd Polski. PWN Warszawa, Mojski J.E Nizina Podlaska. W: R. Galon (red.). Geomorfologia Polski, T. 2- Niż Polski. PWN Warszawa, Musiał A Studium rzeźby glacjalnej północnego Podlasia. Rozprawy Uniwersytetu Warszawskiego 403, pp Okruszko H., Oświt J Przyrodnicza charakterystyka doliny górnej Narwi jako podstawa melioracji. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 134: Oświt J Warunki rozwoju torfowisk w dolinie Dolnej Biebrzy na tle stosunków wodnych. Rocz. Nauk Roi., ser. D, Monografie 143, pp. 80. Oświt J Roślinność i siedliska zabagnionych dolin rzecznych na tle warunków wodnych. Rocz. Nauk Roi., ser. D, Monografie 221, pp Piasecka J.E Zmiany hydrograficzne doliny Warty w ostatnich 200 latach. Czasop. Geogr. 45: Pilipowicz W Zmiany stanu rezerwatów przyrody i parków narodowych dokonane w 1996 r. Chrońmy Przyr. Ojcz. 53, 2: Solon J., Bartoszuk H., Kłoszewska E Roślinność rzeczywista doliny Narwi w granicach Narwiańskiego Parku Narodowego. Nauka i Praktyka, Ośr. Bad. Nauk. w Białymstoku, 1: Sołtysik R Wpływ czynnika tektonicznego na formowanie zabagnień w strefach przedprzełomowych dolin rzecznych Gór Świętokrzyskich i ich obrzeżenia. Prace Inst. Geogr. WSP w Kielcach 4: Żurek S Warunki przyrodnicze rozwoju torfowiska Wizna. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 83: Żurek S Geneza zabagnień Pradoliny Biebrzy. PAN IGiPZ, Prace Geograficzne 110, pp Żurek S Szybkość akumulacji torfu i gytii w profilach torfowisk i jezior Polski (na podstawie danych C). Przegl. Geograf : Żurek S Związek procesów zatorfienia z elementami środowiska przyrodniczego wschodniej Polski. Rocz. Nauk Roi., ser. D, Monografie 220, pp

18 ELŻBIETA MACHANIEC*, BARBARA ZAPAŁOWICZ-BILAN", AGNIESZKA LESZCZYŃSKA" *Instytut Nauk Geologicznych UJ, Kraków, ul Oleandry 2a "Wydział Geologii, Geofizyki i Ochrony Środowiska AGH, Kraków, al Mickiewicza 30 Stanowisko górnokredowych pstrych margli (jednostka podśląska, polskie Karpaty fliszowe) w poprzeczni Kunegunda" Kopalni Soli w Wieliczce Wstęp Wieliczka położona jest na samym brzegu Karpat Zewnętrznych, które w środkowym miocenie zostały sfałdowane i w postaci płaszczowin nasunięte od południa ku północy. Ruchy te doprowadziły do powstania skomplikowanej struktury płaszczowinowej Karpat zewnętrznych zwanych też fliszowymi. Płaszczowiny stanowiące główne jednostki strukturalne Karpat Fliszowych zostały nasunięte kilkadziesiąt kilometrów na utwory miocenu wypełniające rów przedgórski. W Karpatach wyróżnia się od południa kolejno płaszczowiny: magurską, śląską, podśląska i skolską. W części zachodniej brzeg Karpat Fliszowych buduje jednostka podśląska. Seria marglista jednostki podśląskiej wykształcona jest w trzech odmianach facjalnych: margli węglowieckich, żegocińskich oraz ftydeckich. Pstre margle górnokredowe stanowią najbardziej charakterystyczny kompleks warstw jednostki podśląskiej (Książkiewicz 1951). Osady te, poza obszarem stratotypowym (okno tektoniczne Węglówki) stanowią najczęściej spotykaną fację w 19

19 oknach tektonicznych strefy lanckorońsko-żegocińskiej oraz w oknie tektonicznym Wiśniowej (Machaniec i in. 2001, Leśniak, Machaniec 2001). Usytuowanie sub-basenu podśląskiego stwarzało dogodne warunki na powstanie osadów z bogatym, zróżnicowanym zespołem otwornic planktonicznych i bentonicznych zarówno wapiennych jak i aglutynujących. W senonie na częściowo wyniesionym grzbiecie podwodnym powyżej poziomu kompensacji węglanu wapnia i poza zasięgiem prądów zawiesinowych deponowane były osady pelagiczne. Dominacja czerwonego zabarwienia łupków i margli oraz liczne i duże zróżnicowanie otwornic bentonicznych wskazują, iż depozycja osadów odbywała się w dobrze natlenionym środowisku, o małej zawartości materii organicznej. Rye. 1. Przekrój poziomy (A) i pionowy (B) przez południowo-zachodnią część poziomu II wyższego poprzeczni Kunegunda" w Kopalni Soli w Wieliczce (wg Skoczylas-Ciszewska, Poborski 1962, zmodyfikowane). Ramka obejmuje przybliżony zasięg mapki na ryc złoże bryłowe, 2 - kredowe margle pstre, 3 - mioceńskie iły bezsolne - Horizontal (A) and vertical (B) sections in the S-W part of the 'Kunegunda' drifts in the Wieliczka Salt Mine. (acc. Skoczylas-Ciszewska, Poborski 1962, modified). The frame désignes approximative extent of the map presented in fig block of halite rocks, 2 - Cretaceous variegated marls, 3 - Miocene clays. 20