American Jewish History. Dzieje amerykańskiego judaizmu:

Transkrypt

1 American Jewish History Dzieje amerykańskiego judaizmu:

2 Dzieje amerykańskiego judaizmu w latach to dramatyczna i skomplikowana historia: rozwoju postępującego zróżnicowania instytucjonalizacji twórczego wymyślania nowych form

3 Moses Mendelssohn, filozof, publicysta, ojciec żydowskiego oświecenia, uważany za pioniera kultury świeckiej w życiu żydowskiej społeczności, uczeń jesziwy w Berlinie, studiował hebrajski i niemiecki, ale też francuski, włoski, angielski, łacinę, grekę, matematykę, logikę i filozofię, przyjaźnił się z Immanuelem Kantem i Gottholdem Lessingiem, publikował eseje filozoficzne w duchu Leibnitza (racjonalizm), dostał nagrodę Pruskiej Akademii Nauk za jeden ze swych traktatów, przełożył Biblię na język niemiecki, działał na rzecz emancypacji Żydów, na rzecz tolerancji, był przeciwny wykluczaniu dysydentów religijnych, jego wnuk Felix przeszedł na protestantyzm, jest bohaterem powieści Lessinga, Natan Mędrzec.

4 A drawing of Moses Mendelssohn shown in the Jewish Museum, Berlin

5 Konteksty przemian: Haskala Haskala - oświecenie żydowskie od 1842 roku maskilim - oświeceni

6 Konteksty przemian - Great Awakening W XIX wieku, w czasie Great Awakening, jakiego doświadczyli chrześcijanie w USA, Żydzi poszli jakby w przeciwną stronę - zaczęli reformować judaizm. Great Awakening prowadziło do tego, co dzisiaj nazywamy fundamentalizmem.

7 Centrum reformowania judaizmu było w Niemczech. Być może dlatego, że tam najbardziej boleśnie przebiegały dyskusje na temat asymilacji, ale też asymilacja rodziła największe nadzieje. We Francji i w Anglii proces asymilacji przebiegał łatwiej. Tam nie pojawiły się dążenia do reformowania judaizmu.

8 Reformowanie judaizmu przebiegało z góry w dół, ruch został zapoczątkowany przez rabinów. Nie była to inicjatywa oddolna, spontaniczna. Wymóg, by każdy duchowny w Niemczech miał skończone studia uniwersyteckie: młodzi Żydzi zaczęli dowiadywać się na studiach o innych językach, z którymi nie mieli kontaktu, w tym o językach pre-semickich, które funkcjonowały wcześniej niż hebrajski; chodzili na wykłady z archeologii, historii, literatury. "That made them exposed to ideas which were in odd with traditional Jewish values." W rezultacie przeżyli emancypację intelektualną.

9 Przemiany "od góry" Nowi rabini zaczęli ruch reform w Niemczech, podważali dotychczasowe tradycje: intelektualne, polityczne, ideologiczne.

10 W USA przeciwnie, ruch reform był ruchem oddolnym (from the bottom up), został zainicjowany nie przez przywódców, lecz przez zwykłych ludzi. Reformy miały naturę praktyczną, nie intelektualną.

11 Wyjątek przypadek wspólnoty żydowskiej w Charleston, South Carolina, Inicjatorami ruchu byli zamożni członkowie, ludzie o wysokiej pozycji społecznej. Im jednak też nie chodziło o spory intelektualne, których nie byli świadomi, lecz o kwestie praktyczne. Ta pierwsza próba reform była nieudana. Reformatorzy, w większości Sefardyjczycy, odłączyli się, bo nie chciano słuchać ich postulatów. Utworzyli niezależnie Reformed Society of Israelites. [Sorin, 29]

12 Napływ rabinów z Niemiec w latach 60. XIX wieku Rabini przybywali nie po to by nieść reformy, lecz by służyć gminom tradycyjnym. Ale te gminy bardzo szybko zaczęły się reformować, nawet jeśli formalnie nie przybierały nazwy reformowanych.

13 Pionierzy zmian w amerykańskim judaizmie Isaac Leeser, Filadelfia stanowisko umiarkowane David Einhorn, Baltimore inicjator radykalnych reform Isaac Mayer Wise, Cincinnati stanowisko pośrednie

14 Leeser, Einhorn i Wise zostali w znacznym stopniu zmuszeni do wprowadzania zmian. Po prostu pracowali w gminach, w których wywierano na nich presję, w kierunku zmian. Wise i Einhorn opuszczali gminy, gdy żądania członków szły ich zdaniem za daleko. Wszyscy trzej zgadzali się co do tego, że judaizm musi przejść zasadniczą reorientację. Chodziło im o zabezpieczenie funkcjonowania judaizmu w Ameryce. Nie byli jednak zgodni, co do środków. Leeser uważał: "it is enough to turn a rabbi, so that he faces people."

15 W latach 1860-tych i 1870-tych seria spotkań tych trzech przywódców, którzy usiłowali się dogadać, lecz za każdym razem rozstawali się w awanturze.

16 Isaac Leeser, , hazan [kantor] w Mikveh Israel w Filadelfii, inicjator zmian w liturgii: tradycyjnie rabin zwrócony był w synagodze do arki, tyłem do ludzi; w Reformed rabin stoi twarzą do wiernych. rabin zachowuje się, jakby był świeckim przywódcą wspólnoty (the American way of doing that). władza świeckich, utrzymana nawet gdy był już obecny rabin. wprowadzenie kazań co tydzień, dawniej były dwa razy do roku. skrócenie modłów, bo były za długie. modlitwy indywidualne zastąpiono modlitwami wspólnymi. Przyczyna tego była nie teologiczna, lecz estetyczna. Uważano, że hałas, w którym każdy modli się odrębnie i głośno, robi złe wrażenie. wprowadzenie języka angielskiego.

17 Isaac Leeser

18 Inne zmiany: greater decorum, good behaviour żadnych rozmów w synagodze, żadnych dzieci, biegających w kółko, żadnych lamentów, płaczów, jęków, żadnego kiwania się, żadnego spluwania, rezygnacja z ławek dla wybranych rodzin, rezygnacja ze specjalnego stroju.

19 Chodziło o to, co pomyślą Amerykanie, którzy akurat wejdą do synagogi. W tym czasie Amerykanie, którzy nie mieli żydowskich korzeni, zaczęli odwiedzać synagogi. Traktowali je jako atrakcję turystyczną. Żydzi chcieli "dobrze wypaść" przed tą publicznością. W latach 1860-tych wydano pracę "Stranger in a synagogue", gdzie objaśniano symbolikę budynku i obrządku.

20 Dyskusja między różnymi odłamami judaizmu to dyskusja na temat tego, gdzie przebiegają granice. Jak dalekie zmiany można wprowadzić. Trzeba było przemyśleć na nowo główne zasady i wartości, które były w konflikcie z wartościami demokracji i nowoczesności, z odkryciami nauki.

21 Mając do wyboru sztywne trzymanie się tradycji, wielu Żydów wolało zmiany. We are happy in America. We do not wait for Messiah to change the world. Our Jerusalem is here.

22 Spory wokół zakresu reform prowadziły do rozłamów w gminach żydowskich. Często pęknięcia następowały wzdłuż granic regionu pochodzenia. Na przykład imigranci z Litwy byli skorzy do odłączania się i tworzenia własnych gmin. Te instytucje zaczęły szerokie debaty intelektualne i ideologiczne. Debaty toczyły się także na łamach pisma The Occident, które Leeser wydawał w Filadelfii.

23 David Einhorn, Baltimore, potem Nowy Jork, zm już w Europie był związany z reformowaniem judaizmu przybył do gminy w Baltimore, w której już wprowadzano daleko idące zmiany jego zdaniem wprowadzanie zmian to proces intelektualny "Judaism is to die out, if it is not reformed". "Religion is belief, not a behavior or law." To była nowość.

24 David Einhorn

25 Radykalizm Einhorna w życiu gminy język niemiecki jest odpowiedniejszy od hebrajskiego odrzucenie zasad religijnych sprzecznych z nowoczesnością i racjonalizmem odrzucenie koszerności i ograniczeń w szabat próba odarcia z judaizmu piętna "plemienności", etniczności, Żydzi to zbiorowość religijna, nie narodowa ograniczenie praw kobiet jest dysfunkcjonalne i szkodliwe

26 W tym czasie judaizm przejawiał się tym, co ludzie jedli, jak przygotowywali szabat, jak długo czekali między spożywaniem mięsa i mleka. Tak rozumiano religijność. Taki judaizm musiał przejść zasadniczą reorientację.

27 Isaac Mayer Wise, Cincinnati do Ameryki przybył z Czech. Twierdził, że został rabinem w Niemczech, ale krytycy mu wytykali, że nigdy nie zdołał tego udowodnić. Został rabinem gminy w Cincinnati: Kehilat Kadosh Bene Yeshurun (The holy congregation of the children of Jeshurun). Zajmował stanowisko pośrednie między radykalnymi reformatorami i zwolennikami ścisłego przestrzegania tradycji.

28 Isaac Mayer Wise

29 Wise obawiał się odejścia młodzieży od judaizmu. Na przykład, jeśli w synagodze będą się wszyscy modlić o powrót do ziemi obiecanej, to ci którzy czują się szczęśliwi w Ameryce, odłączą się od judaizmu. Uważał, że na czele gmin muszą stać rabini wykształceni w USA, którzy znają język angielski, znają lokalne zwyczaje i wartości, są nowocześni.

30 Wise i jego dzieło 1856 "Minhag America" (American Tradition) - modlitewnik który opublikował. Miał to być modlitewnik wspólny dla wszystkich Żydów w Ameryce Union of American Hebrew Congregations Hebrew Union College założył uczelnię, by kształcić na miejscu rabinów; Central Conference of American Rabbis Powołanie organizacji rabinów, którzy utożsamiali się z judaizmem reformowanym.

31 Wise był krytykowany przez Einhorna za zbyt zachowawczą postawę. Leeser (bardziej ortodoksyjny) krytykował go za zbyt dalekie odejście od podstawowych zasad judaizmu.

32 Różne gminy, różne zwyczaje W praktyce w małych miastach była na ogół jedna gmina, działająca w duchu reform. W większych miastach zróżnicowanie. Istniały gminy, w których liturgia miała teatralny przebieg: był chór, organy, wierni przychodzili bardzo elegancko, ale nowocześnie ubrani (np. cylindry). Po jednej takiej synagodze w: Baltimore, Nowym Jorku, Chicago

33 W takiej synagodze w Chicago w Torze były naniesione (dopisane) napisy, które ułatwiały prawidłowe odczytanie trudniejszych fragmentów. To znaczy, że prowadzący modły nie znał biegle języka hebrajskiego.

34 Reform Sinai Temple w Chicago rozłam w gminie Kehilath Anshe Ma'ariv (była o tym mowa) Część członków pod kierunkiem dr Bernharda Felsenthala założyła nową gminę: Reform Sinai Temple.

35 żądania reformatorów zbliżenie zwyczajów religijnych do zwyczajów chrześcijańskich, główna ceremonia religijna ma być w niedzielę, a nie w sobotę, mężczyźni i kobiety mają siedzieć razem w synagodze, wprowadzenie organów, wycofanie modlitw, które im nie odpowiadały

36 przypadki przeciwne w Washington Hebrew Congregation wprowadzono organy. Wtedy grupa temu przeciwna odeszła i założyła gminę Adas Israel. Ta grupa nazywała samą siebie Ortodox w Baltimore z Hebrew Congregation odłączyli się zwolennicy tradycji i utworzyli Chizuk Amuno. [Diner, A Time for Gathering, s. 123.]

37 jeszcze inny przypadek w Harlemie (Nowy Jork) powstała ortodoksyjna synagoga Congregation Hand-in-Hand, gdzie mężczyźni siedzieli podczas liturgii tam razem z kobietami. [Diner, A Time for Gathering, s ]

38 Pittsburgh Platform a conference of Reform rabbis. Inspiracje: niemiecka filozofia (idealizm), amerykański protestancki liberalizm (życie religijne).

39 To było ostatnie z serii formalnych spotkań rabinów reformatorów. Zwołane przez Kaufmanna Kohlera ( ), zięcia Einhorna i jego duchowego spadkobiercę. Einhorn i Leeser już nie żyli. Ustalenia Platformy to był rodzaj fuzji poglądów Wise'a i Leesera.

40 Główne reformy zasady takie, jak te odnoszące się do diety, nie są już potrzebne, uważamy się już nie za naród, lecz za wspólnotę wyznaniową, prawa mojżeszowe stosują się tylko w przypadku kwestii etycznych, spośród ceremonii, należy zachować tylko te, które uwznioślają i uświęcają życie

41 Powołanie Central Conference of American Rabbis ( z inicjatywy Wise'a): "All laws on everyday behavior belong to the past. Judaism is ethical system. Jews are to be on a side of social justice and progress"

42 dalsze reformy ogłoszone przez Central Conference of American Rabbis obrzezanie NIE jest warunkiem koniecznym do spełnienia przy przejściu na judaizm, dopuszczenie praktyki kremacji zwłok.

43 ciąg dalszy reform (Central Conference of American Rabbis) liberalizacja zasad dotyczących kontraktu małżeńskiego i rozwodu "Jewish legal codes were nothing more than 'religious literature'. " rezygnacja z celu, jakim jest ustanowienie państwa po roku 1903 wyrzucono syjonistów z Hebrew Union College.

44 Sprzeciw wobec Pittsburgh Platform Grupa sefardyjczyków odcięła się od reform. Na ich czele stał Sabato Morais.

45 Sabato Morais Rabbi Sabato Morais was born in 1823 in Italy. At the age of twenty-two Morais became the hazzan at the Bevis Marks congregation in London. Only five years later, he moved to the United States to become the hazzan of Mikveh Israel in Philadelphia. He remained at Mikveh Israel for forty-seven years, until his death in Morais quickly became a prominent leader in the Conservative Movement in the United States. Together with H. Pereira Mendes, Morais helped found the Jewish Theological Seminary (JTS) in Morais served as the President of JTS until his death

46 Judaizm reformowany, główne instytucje (założone przez Wise'a) Union of American Hebrew Congregations 1875 Hebrew Union College (Cincinnati) Central Conference of American Rabbis

47 1883 Treffa Banquet at the Hebrew Union College Przyjęcie wydane z okazji ukończenia studiów przez pierwszy rocznik studentów. Menu: ostrygi, żabie udka, zupa z żółwia, małże. Mięso podano razem z wyrobami mlecznymi. Chodziło o demonstrację, że w religii NIE chodzi o jedzenie. Część gości, urażona, wyszła. Rektor zrzucił winę na firmę, która przygotowała bankiet.

48 Judaizm konserwatywny - główne instytucje 1886 Jewish Theological Seminary of America (NYC) 1900 Rabbinical Assembly organizacja konserwatywnych rabinów 1913 United Synagogue in America federacja gmin konserwatywnych

49 Jewish Theological Seminary Założycielami byli zamożni Żydzi, urodzeni w USA. Pierwotnie była to szkoła ortodoksyjna. Potem podjęła próbę pośredniczenia między European Ortodoxy i American life. Stało się tak w obliczu obaw, że dzieci imigrantów z Europy Wschodniej będą stroniły zarówno od ortodoksyjnej synagogi, jak i od church like decorum of Reform. Miała to być szkoła amerykańska na zewnątrz i żydowska wewnątrz.

50 Znaczenie JTS 1902 Jacob Schiff i Louis Marshall zaprosili z Cambridge University światowej sławy uczonego, Salomona Schechtera, by pokierował JTS od tego momentu JTS przyjmował tylko absolwentów college'ów absolwenci JTS zostali rabinami na terenie całych Stanów Zjednoczonych, to oni założyli Rabbinical Assembly oraz United Synagogue of America (nurt konserwatywny)

51 Judaizm ortodoksyjny - główne instytucje 1897 Yeshiva, szkoła działała pod różnymi nazwami, były dwie takie szkoły w NYC 1929 Yeshiva College, początek dzisiejszego Yeshiva University 1889 Union of Ortodox Jewish Congregations krótki żywot organizacji 1902 Union of Ortodox Rabbis of the US wśród założycieli wielu rabinów tradycjonalistów z Europy Wschodniej

52 Początek ortodoksji w USA z Wilna przybywa do Ameryki rabin Jacob Joseph, razem z innymi rabinami, którzy mieli w USA stworzyć jego świtę. Miał zostać rabinem Stanów Zjednoczonych, nie udało się nawet zrobić go rabinem Nowego Jorku. Jego przyjazd to symboliczny początek ortodoksji w USA.

53 Reconstruction - dodatkowy odłam judaizmu Mordecai Kaplan - inicjator nowego nurtu. Jego ojciec przybył do USA w świcie rabina Jacoba Josepha. Mordecai Kaplan studiował w yeshivie w NYC, potem JTS. Został rabinem gminy ortodoksyjnej w Nowym Jorku. Został z niej usunięty przez wiernych, z powodu kontrowersyjnych poglądów. Został wykładowcą w JTS jego córka miała uroczystość Bat-Micwah założył Society for Advancement of Judaism. Eksperymentował z liturgią, np. w Kol Nidre (modlitwa na Yom Kippur) zmienił słowa, uznając że oryginalna treść jest obraźliwa dla nie-żydów.

54 Mordecai Kaplan - poglądy Reform is cold, theatrical, artificial, the theatre performance is more interesting. Conservatism is bankrupt, because it refuses itself to any committment, Ortodoxy is out of touch with American values.

55 Ortodoxy Forma religijności najbardziej tradycyjna. Bóg dał Mojżeszowi ponad 600 zasad postępowania (Torah) i tego należy przestrzegać, niezależnie od zmieniających się uwarunkowań. Przestrzeganie zasad, które nie wymagają wyrzeczeń jest nudne i mało ambitne. W latach 20. XX wieku, 80% religijnych Żydów w USA to byli zwolennicy ortodoksji. Ten nurt judaizmu może funkcjonować tylko w dobrze zorganizowanych skupiskach ludności żydowskiej. Faktycznie był on popularny w Nowym Jorku, Chicago i Baltimore.

56 Reform Początek w XIX wieku, gdy Napoleon poprzez swe wojny przyczynił się do emancypacji Żydów w Europie Zachodniej. Emancypacja zakładała opuszczenie getta, a poza nim trudno było przestrzegać zasad religii (ubiór, jedzenie, praca). Prawa Mojżesza nie są niezmienne, ani wieczne; miały one wyznaczyć zachowania w konkretnej sytuacji. Gdy sytuacja uległa zmianie, zasady też trzeba zmienić. Zarzucenie idei wspólnoty w duchu plemiennym, narodowym. Emancypacja zakładała asymilację, a nie trzymanie się odrębności.

57 Conservatism Nowi imigranci potrzebowali czegoś innego, niż ortodoksja religijna, ale ich zdaniem ruch reform szedł za daleko. Z drugiej strony dawni imigranci nie życzyli ich sobie w swych reformowanych gminach, ani klubach towarzyskich. Woleli, by utrzymana została tradycyjna religijność przybyszów. Pytanie, jak korzystać z dobrodziejstw nowoczesnego życia, bez odcinania się od tradycji. Praw boskich nie można zmieniać, ale można je nowelizować (tak jak konstytucje). Tora może być zinterpretowana w duchu współczesnego świata. Judaizm to nie tylko zbiór praw, ale wspólne odczuwanie.

58 Konserwatyści twierdzili, że reformatorzy zachowują się w stylu: We are bigger than law. Natomiast oni sami (swym zdaniem) przestrzegają prawa.

59 Reconstructionism Bóg nigdy nie mówił do Żydów. To byli prości ludzie, którzy musieli wymyślić jakąś historię, by uporządkować i wyjaśnić swoje rozumienie świata. Bóg to projekcja ludzkich ideałów. Judaizm to zmieniająca się, dynamiczna cywilizacja. Obecnie ludzie mogą zrobić dokładnie to samo, wyjaśnić świat, w którym żyjemy, w oparciu o zasady, które sami sformułujemy. Mała popularność tego nurtu, z powodu zbytniego intelektualizmu.

60 Kosher Food Ortodox teoretycznie obowiązują zasady kuchni koszernej, ale wg badań z połowy XX wieku: 25-60% ortodoksyjnych Żydów NIE kupuje regularnie koszernego mięsa 15-47% NIE ma dwóch kompletów naczyń w kuchni. Conservative teoretycznie tak samo jak Ortodox, w praktyce przestrzega się kuchni koszernej w domu, a poza domem nie. Reform nie przestrzega się koszerności.

61 Rytuał Ortodox bar-mitzvah dla chłopców wkroczenie w dorosłe życie (13 rok życia) obowiązek przestrzegania zasad religii. Conservative obrzęd dla chłopców i dla dziewcząt. Reform nie ma tego obrzędu (ale ostatnio powraca)

62 W synagodze Ortodox kobiety siedzą osobno, mężczyźni w jarmułkach i tałesach, modły tylko po hebrajsku, kantor, żadnych głosów żeńskich. Conservative kobiety siedzą razem z mężczyznami, jarmułki i tałes są w użyciu, modły trochę po hebrajsku, trochę po angielsku, kantor jako pomocniczy mistrz ceremonii (assistant stage manager). Reform kobiety siedzą z mężczyznami, żadnych tradycyjnych ubiorów, modły głównie po angielsku, chór mieszany, wyraźne głosy żeńskie, organy.

63 Szkoła w nurcie Ortodox musi to być Jewish daily school, są takie placówki podstawowe i średnie na ogół dziewczęta osobno, chłopcy osobno, ale w jednym budynku na ogół zajęcia z religii przedpołudniem (historia Żydów, liturgia, czytanie Tory), zajęcia świeckie popołudniu. "cultural schizofrenia" - stała debata na temat tego, czy w programie dominować mają przedmioty religijne, czy świeckie. Z Yeshivy (day school) na Brooklynie co roku w latach 60. około 6 absolwentów było przyjmowanych do Yale.

64 Obowiązek szkoły wyznaniowej służy ochronie dziecka przed "skażeniem" jego judaizmu. Chodzi także o to, by dzieci żydowskie razem przebywały. Często rodzice, którzy posyłają dzieci do takich szkół, sami nie są praktykujący, ale chcą im wpoić religijność w tradycyjnym wydaniu. Jedna z takich szkół podstawowych w latach 60. wymagała, by kontynuować naukę w średniej szkole wyznaniowej, a potem przed studiami świeckimi, by przez rok poświęcić się studiom religijnym (które uodpornią na pokusy świata zewnętrznego).

65 Szkoły w nurcie Conservative Też istnieją szkoły dzienne, podstawowe i średnie, ale jest ich znacznie mniej i są dość drogie. Dlatego są inne rozwiązania, na przykład: Talmud-Torah (od 1857), szkoły religijne, prowadzone przez gminy, nauka w wymiarze 6 godzin tygodniowo (2 popołudnia i 2 godziny w niedzielę rano). Jest koedukacja. W szkole dziennej więcej uwagi poświęca się historii i literaturze, niż czytaniu Tory. Po bar-mitzvah wiele dzieci przestaje chodzić na zajęcia. Obozy wakacyjne: zajęcia z religii, sport, koszerna kuchnia.

66 Szkoły w nurcie Reform Szkoły popołudniowe i niedzielne. Wszystkie gminy reformowane prowadzą kursy religii w niedziele, po 2-3 godzin. Szkoły te uczą debat intelektualnych. Uczniowie są motywowani do tego, by sami stawiali trudne pytania i szukali na nie odpowiedzi. Na przykład na temat teorii Darwina. Chodzi też o to, by uczyli się werbalizować swoje wątpliwości i by je sobie jak najwcześniej uświadamiali.

67 Konserwatyści wierzą w sens szkoły dziennej, ale zmuszeni są koncentrować się na szkole popołudniowej. Reformowani wierzą w sens szkoły popołudniowej, ale w sumie skupiają się raczej na szkołach niedzielnych.

68 Inne zwyczaje jarmułka Ortodox: mężczyźni noszą ją zawsze Conservative: w synagodze Reform: nie nosi się jej wcale peruka Ortodox: u kobiet czasem Conservative: nie Reform: nie małżeństwo nie ma właściwie małżeństw aranżowanych, ale w nurcie Ortodox randki służą narzeczeństwu, istnieje ograniczenia kontaktów fizycznych partnerów. w nurcie Ortodox kobieta ma być w domu i wychowywać dzieci.

69 W sumie w nurcie Ortodox wierni łamią zasady i mają poczucie winy, a w nurcie Reform, uważa się to za naturalne. What is the distance between Ortodox and Reform Jew? About three blocks.

70 Mimo różnicy zdań co do zmian w judaizmie, większość imigrantów żydowskich postrzegała swą grupę etniczną jako jedność. Wspólnie działano przeciw dyskryminacji i w obronie własnych interesów.

71 Proporcje poszczególnych nurtów judaizmu według danych z 1965 roku 1600 gmin ortodoksyjnych centrum w Nowym Jorku i Baltimore 800 gmin konserwatywnych 600 gmin reformowanych 10 gmin w nurcie rekonstrukcji (1968) [James Yaffe, s. 88]