Wybrane aspekty analiz i strategii podmiotów gospodarczych we współczesnych czasach

Transkrypt

1

2 Wybrane aspekty analiz i strategii podmiotów gospodarzych we współczesnych czasach Red. naukowa Prof. dr hab. Jerzy Olszewski Szczecin 2013

3 Tytuł monografii naukowej: Wybrane aspekty analiz i strategii podmiotów gospodarczych we współczesnych czasach Redaktor Naukowy: Prof. dr hab. Jerzy Olszewski UE w Poznaniu Autorzy: Dr Arkadiusz Malkowski Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie, Dr Agnieszka Malkowska Uniwersytet Szczeciński w Szczecinie, Dr Małgorzata Niklewicz Pijaczyńska Uniwersytet Wrocławski, Mgr Paulina Szulc Uniwersytet Gdański, Mgr Agnieszka Rak Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Mgr Wojciech Wojaczek, Dr Elżbieta Twardowska Uniwersytet Łódzki, Mgr Tomasz Buchwald Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Mgr inż. Katarzyna Iwaniuk Akademia Górniczo-Hutnicza imienia Stanisława Staszica w Krakowie Komitet Naukowy: Prof. UG dr hab. Sylwia Pangsy- Kania Prof. dr hab. Włodzimierz Szpringer Prof. zw. dr hab. Jerzy Kisielnicki Prof. UW dr hab. Grzegorz Karasiewicz Prof. UZ dr hab. Arkadiusz Świadek Uniwersytet Zielonogórski Prof. zw. dr hab. Andrzej Wiatrak Uniwersytet Warszawski Recenzenci Naukowi: Prof. zw. dr hab. Andrzej Wiatrak Uniwersytet Warszawski Prof. UE dr hab. Andrzej Kaleta Prof. UZ dr hab. Arkadiusz Świadek Uniwersytet Zielonogórski Prof. zw. dr hab. Elżbieta Gołembska Wydawca: Wydawnictwo naukowe Naukowe Wydawnictwo IVG biuro@wydawnictwoivg.pl Miejsce i Rok Wydania: Szczecin 2013 rok Printed in Poland by Naukowe Wydawnictwo IVG Szczecin 2013 rok Groupivg.com Copyright All rights reserved. Published by arrangement with the original publisher Groupivg.com/ Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część niniejszej książki nie może być reprodukowana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób bez pisemnej zgody wydawcy. Ark. druk. 8, str. 115, Format B-5 ebook

4 Przedmowa Prezentujemy Państwu nową książkę naukową pod tytułem Wybrane Aspekty analiz i strategii podmiotów gospodarczych we współczesnych czasach. Książka prezentuje wiedzę teoretyczną oraz praktyczną, stanowi prezentację badań, analiz, strategii oraz diagnoz poświęconej problematyce wybranych aspektów z Nauk Zarządzania i Organizacji podmiotami gospodarczymi we współczesnych czasach. Książka naukowa została przygotowana przez Pracowników Naukowych głównie z Wydziałów Nauk Ekonomii i Zarządzania w Polsce. Autorzy artykułów przedstawiają swoje osiągnięcia naukowe, dzięki którym otrzymujemy ciekawe analizy, bogaty zasób wiedzy, także nową wiedzę, jak i również nowe rozwiązania dotyczące szerokich aspektów wybranych analiz i strategii podmiotów gospodarczych. Nieobecne dotąd w publikowanych innych pozycjach wydawniczych niniejsze badania naukowe mają charakter uwzględniający osiągnięcia badawcze wielu dyscyplin naukowych, takich jak: ekonomii, zarządzania, systemów informacyjnych, innowacji. Monografię naukową adresujemy praktycznie do wszystkich zainteresowanych aspektami ekonomii i zarządzania. Jak i również dla tych, którym jest niezbędna nowa wiedza z tego obszaru badawczego do kontynuacji dalszych badań naukowych. Liczymy, że odnajdą Państwo w naszej książce Wybrane Aspekty analiz i strategii podmiotów gospodarczych we współczesnych czasach inspiracje dla własnej praktyki zawodowej oraz naukowej. Słowa kluczowe: zarządzanie rozwojem lokalnym, strategia zrównoważonego rozwoju, konkurencyjność, wieloletnia prognoza finansowa, Internet, społeczności, Facebook, komunikacja marketingowa, wizerunek, konsument, klient, relacja, lojalność, monopol, klastry, marka, innowacyjność pracowników, rozwój mieszkalnictwa, wsparcie unijne, strategia, zarządzanie strategiczne, przewaga strategiczna, konkurencyjność, logistyka

5 Spis treści Przedmowa 3 Dr Arkadiusz Malkowski Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Dr Agnieszka Malkowska Uniwersytet Szczeciński w Szczecinie I Wieloletnia prognoza finansowa jako element budowania konkurencyjności powiatu goleniowskiego wyniki badań 7 Wprowadzenie Cel i metoda badań Wieloletnia Prognoza Finansowa Wieloletnia Prognoza Finansowa w Powiecie Goleniowskim Wyniki i dyskusja 14 Podsumowanie 18 The many years' financial prognosis as element of building the competitiveness of the goleniowski district - the results of investigations 19 Bibliografia 19 Dr Małgorzata Niklewicz Pijaczyńska Uniwersytet Wrocławski II Monopol a wyłączność patentowa. Wybrane aspekty ekonomiczne i prawne 21 Wprowadzenie Monopol w ujęciu ekonomicznym Monopol w ujęciu prawnym monopol patentowy 25 Podsumowanie 27 Bibliografia 29 Mgr Paulina Szulc Uniwersytet Gdański III Rozwój klastrów w Polsce 30 Wstęp Pojęcie i istota klastra Korzyści funkcjonowania klastrów Klastry w Polsce Polityka klastrowa 36 Podsumowanie 37 Cluster Development in Poland 37 Bibliografia 37

6 Mgr Agnieszka Rak Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu IV Social media znaczenie w biznesie 39 Streszczenie 39 Wprowadzenie Konsument w social media Marka w social media Obcowanie konsumentów z marką Tworzenie więzi konsument marka online 44 Podsumowanie 46 Social media signification in business 46 Bibliografia 47 Mgr Wojciech Wojaczek V Wpływ czynników poznawczych oraz innowacyjności na poziom intencji przedsiębiorczych pracowników organizacji 49 Wprowadzenie Przegląd literatury oraz opis modelu badawczego Opis metody badawczej oraz statystyczna weryfikacja modelu Interpretacja wyników badań 55 Podsumowanie 57 Bibliografia 58 Dr Elżbieta Twardowska Uniwersytet Łódzki VI Wpływ środków unijnych na rozwój mieszkalnictwa w Polsce 60 Streszczenie 60 Wprowadzenie Uwarunkowania prawne Stan mieszkalnictwa w Polsce Udział środków unijnych w rozwoju mieszkalnictwa w Polsce w latach Wsparcie unijne w nowej perspektywie na lata Działania rozwojowe podejmowane na szczeblu samorządowym Działania w zakresie rozwoju mieszkalnictwa w województwie łódzkim 69 Podsumowanie 70 Bibliografia 71

7 Mgr Tomasz Buchwald Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu Mgr inż. Katarzyna Iwaniuk Akademia Górniczo-Hutnicza imienia Stanisława Staszica w Krakowie VII Charakterystyka Oceny Cyklu Życia, opis i ocena oprogramowania wspomagającego na przykładzie programu SimaPro 73 Streszczenie 73 Wstęp Charakterystyka Oceny Cyklu Życia (LCA) Charakterystyka oprogramowania SimaPro Ocena oprogramowania i przykłady zastosowania 88 Podsumowanie i wnioski 90 Bibliografia 91 Mgr Tomasz Buchwald Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu VIII Logistyka w strategiach konkurencyjnych firm 93 Wstęp Strategie firm a strategie logistyczne Decyzje logistyczne 95 Zakończenie 102 Bibliografia 103 Wykaz Bibliografii 104

8 Dr Arkadiusz Malkowski Dr Agnieszka Malkowska I Wieloletnia prognoza finansowa jako element budowania konkurencyjności powiatu goleniowskiego wyniki badań Słowa kluczowe: zarządzanie rozwojem lokalnym, strategia zrównoważonego rozwoju, konkurencyjność, Wieloletnia Prognoza Finansowa Wprowadzenie Koniec XX i początek XXI wieku można nazwać przełomowym okresem w historii świata. Wyraźnie zmienia się rzeczywistość, w której przychodzi funkcjonować państwom narodowym. Można wręcz zaryzykować twierdzenie, że tworzony jest nowy porządek międzynarodowy. Polskie regiony stoją przed głęboką, nieuchronną przemianą. W najbliższych latach czekają je często niezwykle radykalne przeobrażenia, będące wynikiem wielu różnorodnych procesów. Zmianie ulega postrzeganie takich procesów jak: globalizacja, regionalizacja. Zupełnie nowego znaczenia nabiera pojęcie lokalizmu i rozwoju lokalnego. Według Borodo [2008, s. 39]. Rozwój lokalny jako specyficzna kategoria rozwoju społeczno-gospodarczego nie jest czymś, co posiada długoletnią tradycję, ugruntowaną teorię i metodologię oraz znaczący i jednoznacznie pojmowany, szczególnie w warunkach polskich, dorobek. Trudno jednak powiedzieć, że jest czymś całkowicie nowym, bowiem zawsze w naturze działalności samorządowej, samopomocowej, samoorganizującej, samokształceniowej i innej, tkwiły inicjatywy działań na rzecz miejsca zamieszkania i społeczności lokalnych, a związane z poprawą bytu, wykorzystaniem zasobów, poszukiwaniem efektywnych rozwiązań, nowoczesnych metod gospodarowania, itp. Nikt tych działań nie nazywał jednak rozwojem lokalnym, a traktowane były one, co najwyżej, jako forma tzw. pracy organicznej. Obserwując dynamikę wydarzeń na arenie międzynarodowej, a także silną tendencję do akcentowania swojej konkurencyjności, także w skali lokalnej, zauważyć trzeba, iż zagadnienie rozwoju lokalnego straciło swój pierwotny lokalny charakter i coraz częściej utożsamiane jest ze zjawiskiem budowania konkurencyjności wykraczającej poza ramy lokalności. Niewątpliwie wpływ na to mają postępujące procesy globalizacyjne, prowadzące do wzrostu konkurencji w skali światowej. Na konkurencyjność można spojrzeć z wielu punktów widzenia. Dla Klasika [2001, s ] jest to przewaga nad innymi regionami będącą wypadkową atrakcyjności oferty usługowej kierowanej do obecnych i potencjalnych użytkowników regionu,

9 którymi są mieszkańcy, firmy, inwestorzy, goście; jej źródłem jest nowoczesna infrastruktura materialna, instytucjonalna i intelektualna regionu. Proces globalizacji w nierozerwalny sposób związany jest także z pojęciem konkurencyjności. Mimo, że zagadnienia związane z konkurencyjnością regionalną leżą u podstaw współczesnej ekonomii [Winiarski 1999, s. 48] to nadal nie doczekało się ono ogólno akceptowalnej definicji. Wydaje się że zaproponowane przez Winiarskiego ujęcie, wskazujące na konkurencyjność jako zdolność regionu do osiągnięcia sukcesu w gospodarce rynkowej [Klamut 1999], najlepiej oddaje istotę tego pojęcia. Synonimem takiego sukcesu jest osiągnięcie przewagi nad innymi regionami, poprzez wykreowanie podstaw trwałego i zrównoważonego rozwoju. W konsekwencji współczesne podejście do globalizacji, wskazuje na doniosłą rolę jaką w tym procesie regiony. M. Porter [2001] w swoich rozważaniach nad konkurencyjnością, stwierdził iż jest ona budowana lokalnie Jednocześnie coraz większa liczba autorów zaczęła dostrzegać fakt, że współczesna globalizacja nie oznacza destrukcji lokalności. Pojawiła się nowa kategoria społeczno-ekonomiczna glokalizacja. Jednym z pierwszych, który to zauważył, był Roland Robertson, który uważał, iż zjawisko glokalizacji utożsamiać należy z tymi wszystkimi procesami, które dotyczą lokalnych społeczności, w warunkach globalizacji, w tym także wpływem i sposobem oddziaływania społeczności lokalnych na zjawisko globalizacji. Bauman [2000] definiuje glokalizację, jako proces koncentracji kapitału i innych skutecznych środków finansowych oraz proces koncentracji swobody poruszania się i działania. Glokalizacja w pewnym sensie wymusza i jest wynikiem decentralizmu, wprowadzanego w państwach narodowych, w celu poprawy efektywności sprawowania władzy państwowej, czy też bardziej efektywnego wykorzystania zasobów drzemiących w społecznościach lokalnych.

10 1.1. Cel i metoda badań Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie istoty planowania strategicznego, opartego na stworzeniu i realizacji Wieloletniej Prognozy Finansowej na przykładzie Powiatu Goleniowskiego. Artykuł ma charakter empiryczny i opiera się na badaniach przeprowadzonych przez autorów na obszarze powiatu, będącego jednym z najprężniej rozwijających się jednostek samorządowych w województwie zachodniopomorskim [Malkowski i Malkowska 2011, s ]. Ważnym bodźcem skłaniającym do prowadzenia badań na tym obszarze, jest fakt, iż powiat goleniowski jest jednym z powiatów przygranicznych. Rozwój strefy pogranicza polsko-niemieckiego jest przedmiotem długoletnich badań autorów. Wynika z nich jasno, iż sam fakt przygranicznego położenia, nie jest kluczowym czynnikiem rozwoju danej jednostki terytorialnej. Aby osiągnąć satysfakcjonujący społeczność lokalną poziom rozwoju, oraz zdobyć przewagę konkurencyjną nad innymi regionami, niezbędne są działania pro-rozwojowe podejmowane przez samorząd terytorialny. Dotyczą one szerokiego spektrum działań i problemów, które jest w stanie podjąć jedynie samorząd terytorialny. Od jakości tych działań i zaangażowania społeczności lokalnej, zależy rozwój jednostki terytorialnej jej konkurencyjność w ujęciu międzynarodowym, w zdecydowanie większym stopniu, niż sam fakt posiadania np. dostępu do przejścia granicznego, obfitości jezior i lasów, itp. Przystępując do gromadzenia informacji dotyczących Wieloletniej Prognozy Finansowej (WPF), przygotowano szczegółową ankietę diagnostyczną, umożliwiającą dokonanie rzetelnej oceny działań goleniowskiego samorządu. Przeprowadzone we wrześniu 2011 roku badania ankietowe, realizowane były w ramach prac nad stworzeniem Wieloletniej Prognozy Finansowej dla Powiatu Goleniowskiego. Dokumentu, który w zamyśle jego twórców ma wprowadzić większą przejrzystość, a także większą racjonalność wydatkowania środków publicznych. Jednocześnie z badaniami ankietowymi prowadzono badania ilościowe, umożliwiające wnioskowanie o całej populacji, w oparciu o wyniki uzyskane w trakcie badań na wybranej próbie. Równocześnie z prowadzonymi badaniami na obszarze poszczególnych gmin tworzących powiat, umieszczono kwestionariusz ankiety na stronie internetowej projektu tj. Uzupełnieniem badań terenowych były także dwa spotkania z podmiotami życia społecznogospodarczego, które odbyły się w siedzibie Starostwa Powiatowego w Goleniowie w dniu i roku. W trakcie spotkań istniała możliwość wypełnienia ankiety i podzielenia się swoimi opiniami w zakresie WPF. W wyniku przeprowadzonych badań zgromadzono bogaty materiał badawczy w postaci 200 ankiet, obejmujących swoim zasięgiem cały obszar powiatu goleniowskiego. W badaniach wzięło udział 111 mężczyzn i 89 kobiet ( zob. Tab. 1).

11 Tab.1 Podstawowe dane o badanej próbie Płeć Goleniów Nowogard Stepnica Maszewo Przybiernów Osina RAZEM Kobieta Mężczyzna RAZEM Wiek Goleniów Nowogard Stepnica Maszewo Przybiernów Osina lat lat lat lat powyżej 60 lat Wykształcenie Goleniów Nowogard Stepnica Maszewo Przybiernów Osina PODSTAWOWE GIMNAZJALNE ŚREDNIE ZASADNICZE ZAWODOWE WYŻSZE Miejsce zamieszkania Goleniów Nowogard Stepnica Maszewo Przybiernów Osina wieś miasto Źródło: badania własne Najliczniejszą grupę wśród badanych stanowiły osoby w wieku lat. Aż 43% ankietowanych stanowiły osoby legitymujące się średnim wykształceniem, 16% deklarowało wykształcenie zawodowe, a 34% wyższe. Spośród respondentów, 53% stanowili mieszkańcy wsi, a 47% zamieszkiwało miasta powiatu goleniowskiego. Wybrana próba badawcza miała charakter losowy, choć ze względu na potrzebę dokonania badań we wszystkich gminach powiatu goleniowskiego, zdecydowano o podziale ankiet w zależności od ilości mieszkańców poszczególnych gmin. Tym samym udało się uzyskać wiarygodne i statystycznie istotne informacje, dotyczące całego obszaru powiatu goleniowskiego Wieloletnia Prognoza Finansowa Jedną z najnowszych, a jednocześnie najbardziej poważnych zmian przyjętych w ustawie o finansach publicznych, było wprowadzenie nowego dokumentu i zarazem nowej jakości w publicznych finansach. Nowym dokumentem, a zarazem nowym wyzwaniem dla wielu samorządów lokalnych, jest Wieloletnia Prognoza Finansowa dla jednostki samorządu terytorialnego. W zamyśle ustawodawcy, dokument ten ma stać się podstawą kształtowania polityki finansowej jednostek samorządu terytorialnego w dłuższej, niż dotychczas perspektywie. Nowa jakość w finansach jednostek samorządu terytorialnego została wprowadzona w art. 122 ust. 2 ustawy o finansach publicznych z dnia 27 sierpnia 2009 r. Wymusza ona na organach samorządowych tworzenie dokumentów finansowych o charakterze strategicznym, które wyznaczać mają ramy finansowe funkcjonowania jednostki samorządowej w perspektywie najbliższych lat. Ustawodawca wychodził z założenia,

12 iż uchwalenie WPF pozwoli samorządom bardziej racjonalnie gospodarować środkami, wprowadzi zdecydowanie większą przejrzystość w finansach publicznych szczebla samorządowego, przyczyni się do większej dyscypliny finansowej, pomoże samorządom w bardziej ostrożnym podejściu do wydatków publicznych, a dodatkowo wprowadzi zasady od dawna promowane przez Unię Europejską. Okres prognozowania dochodów i wydatków jednostki samorządu terytorialnego, według zapisów ustawy, nie może być krótszy niż 3 lata. Wprowadzony w 2009 roku wymóg planowania wieloletniego, także w zakresie finansów publicznych, daje samorządom kolejne narządzie możliwe i konieczne do wykorzystania w nowoczesnym zarządzaniu finansami publicznymi. Zalety strategicznego podejścia do finansów opisywane są w raportach zarówno Banku Światowego, jak i Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD). Planowanie wieloletnie jest zazwyczaj kojarzone z poziomem budżetu centralnego, jako jeden z istotniejszych mechanizmów racjonalizowania wyborów w polityce finansowej państwa [Stęszewski 2009]. Dobrze opracowana i przemyślana WPF staje się dla samorządu podstawą, nie tylko jego bieżącej działalności, ale także wyznacza podstawy funkcjonowania w dłuższej perspektywie czasowej w tym finansowania działań zmierzających do poprawy konkurencyjności jednostki terytorialnej. Nie chodzi tu o dokument, który musi powstać, bo tak stanowi ustawa. WPF powinien stać się realnym narzędziem zarządzania jednostką samorządu terytorialnego. Zapisy ustawy w art. 226, wskazują jednoznacznie, że WPF musi być oparty na realnych przesłankach i określać dla każdego roku objętego prognozą przynajmniej: - dochody bieżące oraz wydatki bieżące budżetu jednostki samorządu terytorialnego, w tym na obsługę długu, gwarancje i poręczenia; - dochody majątkowe, w tym dochody ze sprzedaży majątku oraz wydatki majątkowe budżetu jednostki samorządu terytorialnego; - wynik budżetu jednostki samorządu terytorialnego; - przeznaczenie nadwyżki albo sposób sfinansowania deficytu; - przychody i rozchody budżetu jednostki samorządu terytorialnego, z uwzględnieniem długu zaciągniętego oraz planowanego do zaciągnięcia; - kwotę długu jednostki samorządu terytorialnego; Tworzenie planów strategicznych ma niezwykle głęboki sens. Trudno dziś znaleźć jednostkę samorządu terytorialnego w Polsce, która nie miałaby doświadczeń związanych z procesem tworzenia, a następnie realizacji Wieloletnich Planów Rozwoju, Wieloletnich Programów Inwestycyjnych, czy też długoterminowych strategii rozwoju. Proces integracji Polski ze strukturami UE, wymusił na samorządach opracowywanie takich dokumentów, które stawały się głównym dokumentem uwiarygodniającym starania się o dotacje z funduszy przedakcesyjnych, czy następnie z funduszy strukturalnych. Trudno oczywiście jednoznacznie stwierdzić, czy dokumenty te potrzebne były jedynie dla uzyskania środków unijnych. Przede wszystkim powinny one służyć tworzeniu ram sprawnego zarządzania jednostkami samorządu i racjonalizacji wykorzystania potencjału, jaki każda wspólnota samorządowa posiada. Plany strategiczne, w tym te o charakterze finansowym, pozwalają

13 samorządom określić ścieżkę, którą powinna się dana jednostka rozwijać, aby budować swoją konkurencyjność. Przygotować się do realizacji inwestycji, które w największym stopniu wpłyną na zmianę wizerunku gminy, powiatu czy województwa w oczach mieszkańców i potencjalnych inwestorów.. Dokumenty te muszą wziąć pod uwagę zarówno szanse i mocne strony jednostki samorządowej oraz wszelkie zagrożenia i słabości, które mogą nie pozwolić jej na rozwijanie się w założonym kierunku. Nie do przecenienia jest także fakt, iż dokumenty te stanowią swoisty konsensus, między wieloma potrzebami i często różnymi interesami grup społecznych, tworzących wspólnotę samorządową, a ograniczeniami prawnymi czy możliwościami finansowymi jednostki Wieloletnia Prognoza Finansowa w Powiecie Goleniowskim Zwiększenie skuteczności działania jednostek samorządowych w budowaniu konkurencyjności, wymaga przede wszystkim wyposażenia ich w niezbędne narzędzia o charakterze organizacyjnym i finansowym. Dlatego tak ważne jest, aby każdemu działaniu podejmowanemu przez samorząd terytorialny, towarzyszyło gruntowne zastanowienie się nad jego celowością i społeczną użytecznością. Niewątpliwie przydatne są w tym celu opracowywane przez władze strategie i programy. Strategiczne podejście do planowania rozwoju jest wymogiem efektywnego zarządzania jednostką samorządu terytorialnego. W powiecie goleniowskim opracowano strategię rozwoju i powiązany z nim Wieloletni Program Inwestycyjny. Jednocześnie analizując dotychczasowe funkcjonowanie powiatu stwierdzono, iż istnieje potrzeba usprawnienia gospodarowania środkami publicznymi oraz kontynuowania działań zmierzających do przejrzystości i przewidywalności prowadzonej polityki finansowej. Założono, że Wieloletnia Prognoza Finansowa Powiatu Goleniowskiego, uwzględniająca dochody, wydatki oraz dług publiczny jednostki w perspektywie co najmniej najbliższych trzech lat (oraz bieżącego roku budżetowego), zapewni zwiększenie transparentności i czytelności budżetu jednostki oraz przyczyni się do poprawienia efektywności gospodarowania środkami publicznymi i wzrostu dyscypliny finansów publicznych. Kluczową przesłanką rozpoczęcia prac nad WPF było przekonanie, że dzięki opracowaniu tego dokumentu, zapewniona zostanie realizacja wpisanych w Strategie rozwoju Powiatu Goleniowskiego na lata Priorytetów i kierunków działań ważnych dla jego rozwoju społeczno-gospodarczego. Podstawowym obowiązkiem samorządu powiatowego jest tworzenie warunków dla długotrwałego i zrównoważonego rozwoju społeczno-gospodarczego. Zarządzanie powiatem jest zjawiskiem złożonym, na które składają się między innymi: analiza, planowanie, wyznaczanie obszarów działania, określanie celów i kierunków działań publicznych, ale także kontrola stopnia realizacji wcześniej podjętych działań. Silne powiązanie planowania strategicznego, (którego elementem są zarówno strategia rozwoju powiatu, jak i wieloletnia prognoza finansowa) z uwarunkowaniami lokalnymi, wskazało na konieczność poddania zaproponowanych rozwiązań pod konsultacje społeczne. Umożliwiło to dostosowanie podejmowanych działań do potrzeb lokalnej społeczności Sama próba stworzenia WPF przyczyniła się do: zwiększenie efektywności prowadzonej polityki budżetowej poprzez opracowanie wieloletniej prognozy finansowej dla Starostwa Powiatowego w Goleniowie. zwiększenia efektywności konsultacji społecznych w zakresie strategicznego planowania i innych ważnych dla powiatu spraw dzięki utworzeniu Społecznego Forum Strategii.

14 weryfikacji procesu wdrażania Strategii rozwoju powiatu goleniowskiego na lata , pod katem realizacji sformułowanych w niej celów w odniesieniu do planowanych zmian budżetowych. poszerzenia wiedzy pracowników Starostwa Powiatowego w Goleniowie. Z punktu widzenia poprawy efektywności zarządzania powiatem poza opracowaną WPF niewątpliwie niezwykle istotnym stało się wdrożenie zintegrowanego programu konsultacji społecznych w zakresie tworzenia samego WPF oraz ewaluacji powiązanych z nim innych dokumentów strategicznych. Przystępując do opracowywania nowego modelu finansowania usług publicznych w Powiecie Goleniowskim, władze samorządowe zdecydowały o potrzebie przeprowadzenia wnikliwych analiz, obejmujących swym zasięgiem finanse powiatu, ocenę jego dotychczasowej działalności oraz ewaluację strategii rozwoju. Sprawne działanie Starostwa Powiatowego w Goleniowie, w warunkach gospodarki rynkowej, wymaga zwiększenia potencjału jednostki w zakresie prowadzenia polityki budżetowej i administracyjnej, a także wzmocnienie działań zmierzających do realizacji strategicznych programów, w tym przede wszystkim związanych z realizacją usług publicznych [Malkowski 2012]. Uzyskaniu wiarygodnych danych odnośnie oceny dotychczasowych działań samorządu oraz planowanych przedsięwzięć, służyć miały konsultacje społeczne. Według definicji, konsultacje społeczne to proces informowania i zasięgania opinii obywateli podczas podejmowania najważniejszych decyzji [Ferenski i in. 2010, s. 13]. Konsultacje społeczne są jedną z form dialogu społecznego przyjętych w dokumencie programowym Rady Ministrów z dnia 22 października 2002 roku. Podstawą prawną do przeprowadzenia konsultacji społecznych na terenie powiatu jest ustawa o samorządzie powiatowym z 5 czerwca 1998 roku. Konsultacje społeczne to proces, w którym przedstawiciele władz przedstawiają obywatelom swoje zamierzenia bezpośrednio lub pośrednio ich dotyczących.[zychowicz 2011, s.7]. Konsultacje służą uspołecznieniu procesu podejmowania ważnych dla społeczeństwa decyzji, są wyrazem budowania społeczeństwa obywatelskiego, które nie tylko poprzez udział w wyborach, ale także poprzez możliwość bieżącego wygłaszania opinii, ma możliwość wpływania na funkcjonowanie samorządów terytorialnych. Według Probosza i Sadura [2011, s. 6]. konsultacje społeczne mają swój szerszy kontekst, wyznaczany przez kwestię partycypacji obywatelskiej i nowej filozofii sprawowania władzy, określanej mianem współrządzenia. Jest to więc nie tylko konsultowanie wyjętego z rzeczywistości dokumentu, lecz także całościowe podejście do współpracy z obywatelami. Najczęściej wybieraną formą konsultacji jest udostępnianie konsultowanych dokumentów w siedzibie samorządu. Z jednej strony jest on najmniej absorbujący dla samorządu a jednocześnie daje najmniejszą szansę na przekazanie szeregu ważnych informacji społeczeństwu, nie wspominając już o pozyskaniu informacji zwrotnej. Pierwszym etapem tworzenia konsultacji społecznych wokół WPF w Goleniowie, było opracowanie ankiety i umieszczenie jej na stronie internetowej ( przybliżającej mieszkańcom założenia projektu. Każda osoba zainteresowana wypowiedzeniem się odnośnie realizowanej od 2007 roku Strategii Powiatu Goleniowskiego mogła to zrobić wypełniając ankietę. Strona internetowa zawierała także artykuły z zakresu objętego projektem, które pozwalały pogłębić wiedzę mieszkańców i które mogły być

15 przydatne w dyskusji nad WPF. Przekazywaniem informacji oraz zbieraniem opinii mieszkańców zajmowali się także animatorzy Konsultacji Społecznych, którzy w okresie od sierpnia do grudnia 2011 roku spotykali się z mieszkańcami, przedstawiając główne założenia strategii tłumacząc, czym jest WPF i jakie korzyści osiągnie powiat tworząc taki strategiczny plan wydatków. Temu celowi mały także służyć spotkania z przedsiębiorcami z powiatu Goleniowskiego oraz cykl artykułów prasowych i audycji radiowych. Dzięki temu możliwe było stworzenie platformy wymiany poglądów z zakresu rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu goleniowskiego. Tak przygotowane konsultacje spełniały wymogi określone przez Komisję Europejską, według której należy: - właściwie, konkretnie i rzeczowo informować a informacja powinna być przekazywana każdemu uczestnikowi konsultacji; - konsultacjami objęte powinny być wszystkie grupy docelowe; - konsultacje powinny być prowadzone za pośrednictwem środków komunikacji dostosowanych do celów konsultacji i oczekiwań ich uczestników; - konsultacje winny doprowadzić do publikacji raportu opisującego wyniki konsultacji oraz sposobu ich wykorzystania w trakcie dokonywania oceny skutków konsultowanych regulacji Wyniki i dyskusja Prowadząc badania nad kształtem Wieloletniej Prognozy Finansowej oraz oceną poziomu realizacji Strategii Rozwoju Powiatu Goleniowskiego, zwrócono szczególną uwagę na poznanie opinii mieszkańców w zakresie oceny i wyboru najistotniejszych celów dla rozwoju powiatu goleniowskiego (zob. Rys. 1). W opinii mieszkańców najistotniejszym dla rozwoju powiatu jest realizacja celu II Rozwój infrastruktury technicznej, a drugim co do ważności jest cel III Rozwój w obszarze oświaty i edukacji. Badani uznali także, że na przestrzeni trzech ostatnich lat, w największym stopniu na terenie powiatu goleniowskiego poprawiły się warunki edukacyjne. Tego zdania było 23% ankietowanych. 20% badanych wskazało, iż istotnej poprawie uległo bezpieczeństwo i poprawiła się jakość komunikacji. Najbardziej krytycznie respondenci odnieśli się do poprawy atrakcyjności turystycznej powiatu. Rys. 1. Co Pani/Pana zdaniem jest najistotniejsze dla rozwoju powiatu goleniowskiego? 19% 20% Rozwój w obszarze polityki społecznej z uwzględnieniem bezpieczeństwa ogólnego i socjalnego Rozwój infrastruktury technicznej 15% 22% 24% Rozwój w obszarze oświaty i edukacji Rozwój w zakresie współpracy z organizacjami pozarządowymi Promocja powiatu oraz rozwój turystyki i ochrony środowiska Źródło: badanie ankietowe

16 Zważywszy, iż od 2008 roku realizowana była strategia rozwoju powiatu, uznano iż należy poznać opinię mieszkańców w zakresie sytuacji społeczno-gospodarczej w której znajduje się powiat. Pozwoliło to na generalną ocenę dotychczas podejmowanych przez samorząd terytorialny działań. (zob. Rys.2.). Rys. 2. Jak Pani/Pan ocenia obecną sytuację społeczno-gospodarczą powiatu goleniowskiego- w porównaniu ze stanem sprzed 2008 roku? 7% 13% Jest znacznie lepiej. 28% Sytuacja nieznacznie się poprawiła. Nic się nie zmieniło. Jest tak jak było. 52% Jest coraz gorzej. Źródło: badanie ankietowe Ponad połowa ankietowanych wskazała, iż w porównaniem z rokiem 2008, sytuacja społeczno-gospodarcza, w której znajduje się Powiat Goleniowski nieznacznie się poprawiła. Aż 13% respondentów było zdania, że jest znacznie lepiej, a tylko 7% wskazało, że jest coraz gorzej. Jednak dla 28% badanych nic się nie zmieniło w poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego Powiatu Goleniowskiego. Wskazania respondentów uznać należy za duży sukces, gdyż 65% ankietowanych widzi pozytywne zmiany w rozwoju jednostki, co jest głównym celem działań starostwa. Kluczowym problemem, z którym borykał się samorząd powiatowy w minionych latach, było niewątpliwie zjawisko bezrobocia wśród mieszkańców. Kwestiom tym poświęcono wiele miejsca w strategii, a tym samym w Wieloletniej Perspektywie Finansowej. Dlatego też prowadząc badania dużo miejsca poświęcono kwestiom związanym z realizacją polityki społecznej oraz podniesieniem poziomu bezpieczeństwa. Cel I strategii powiatu goleniowskiego: Rozwój w obszarze polityki społecznej z uwzględnieniem bezpieczeństwa ogólnego i socjalnego, został opisany przez szereg działań i programów, które przyczynić się miały do istotnego wzmocnienia poczucia bezpieczeństwa mieszkańców oraz poprawy efektywności dotychczasowych działań, związanych z kształtowaniem przez powiat polityki społecznej. Na terenie powiatu podjęto szereg inicjatyw zmierzających do realizacji celu w obszarach objętych wskazanymi wyżej działaniami. Jednocześnie, jak wykazały badania ilościowe, niektóre z nich nadal nie zostały spełnione lub stopień zaawansowania ich realizacji jest niezadowalający. Dlatego też ważnym aspektem było zbadanie opinii mieszkańców powiatu w zakresie oceny jaką wystawiają oni samorządowi powiatowemu za 3 lata realizacji zapisów strategii. Zdecydowano się zadać respondentom następujące pytanie: Jednym z programów należących do Strategii Rozwoju Powiatu Goleniowskiego jest program Zwalczanie bezrobocia

17 i aktywizacja osób pozostających bez pracy. Czy uważa Pan/Pani, że w ciągu ostatnich trzech lat nastąpiła poprawa w tym obszarze? Rys. 3. Opinie mieszkańców w zakresie zwalczania bezrobocia i aktywizacji osób pozostających bez pracy. 15% 13% 34% 35% 3% Zdecydowanie tak tak Raczej nie Zdecydowanie nie Nie mam zdania albo nie dotyczy Źródło: Badania ankietowe Badaniem objęto 200 respondentów we wszystkich 6 gminach powiatu goleniowskiego. Analiza odpowiedzi wskazuje, że 3% ankietowanych widzi zdecydowaną poprawę w zakresie realizacji celu, 36 % wskazało, iż taka sytuacja jest zauważalna. Jednak 49% respondentów uznało, iż działania te nie przynoszą spodziewanych efektów. Ponad jedna trzecia pytanych wskazała, że raczej nie widzi poprawy w omawianym zakresie, a 15% ankietowanych stwierdza kategorycznie, że zdecydowanie nie widzi takich zmian. Jednocześnie 13% badanych wskazało, iż nie ma zdania na ten temat albo zagadnienie ich nie dotyczy. Rozkład odpowiedzi wskazuje, iż mimo wielu sukcesów w realizacji programów związanych ze zwalczaniem bezrobocia i aktywizacją osób pozostających bez pracy, nadal dla wielu mieszkańców pozytywne efekty tych działań są niedostrzegalne. Kolejne pytanie miało być próbą uzyskania informacji odnośnie istotności dwóch głównych kierunków działań zmierzających do realizacji programu Zwalczanie bezrobocia i aktywizacja osób pozostających bez pracy patrz Rys. 4. Rys. 4. Co Pani/Pana zdaniem jest najistotniejsze dla rozwoju powiatu goleniowskiego z zakresu objętego programem: Zwalczanie bezrobocia i aktywizacja osób pozostających bez pracy? Źródło: Badania ankietowe

18 Mimo nadaniu rang poszczególnym odpowiedziom okazało się, że w opinii mieszkańców powiatu oba kierunki działań są w równym stopniu istotne. Stąd powiat nadal z równą determinacją powinien realizować oba typy działań. Dokonano także badania zmierzającego do poznania oceny efektywności realizacji poszczególnych programów i zadań w ramach celu głównego. Ankietowanym mieszkańcom powiatu goleniowskiego zadano pytanie: Jak ocenia Pan/Pani efektywność realizacji poszczególnych programów w ramach postawionego celu? Poniżej przedstawiono wyniki badań z uwzględnieniem poszczególnych kategorii zadań wpisanych do strategii. Współczesne doktryny ekonomiczne i polityczne wskazują, iż to państwo powinno prowadzić politykę zmierzającą do pełnego i produktywnego zatrudnienia. Bardzo ważne jest więc wspieranie i pomoc osobom bezrobotnym. W tym celu organizowane są programy zwalczania bezrobocia, szkolenia zawodowego, robót publicznych i prac interwencyjnych. Analiza działań podejmowanych przez polskie instytucje rynku pracy wskazuje, że w dużej mierze kładą one nacisk na aktywizację osób pozostających bez pracy. Zrównoważony rozwój społeczno-gospodarczy powiatu goleniowskiego nie jest możliwy bez działań służących rozwiązywaniu problemu bezrobocia. Rys. 5. Jak ocenia Pan/Pani efektywność realizacji poszczególnych programów w ramach postawionego celu Zwalczanie bezrobocia i aktywizacja osób pozostających bez pracy? 0% 34% 12% 16% 38% 5- Bardzo wysoko 4- Wysoko 3- Przeciętnie 2- Nisko 1- Bardzo nisko Źródło: Badania ankietowe Dlatego też pod osąd społeczny poddano efektywność zadania Zwalczanie bezrobocia i aktywizacja osób pozostających bez pracy. Analiza wskazań respondentów ukazała, iż krytycznie podchodzą oni do realizacji tego zadania. 34% badanych dotychczasowe działania w tym kierunku ocenia nisko, a kolejne 12% bardzo nisko. Kolejnych 38% ankietowanych uznało, iż działania te zasługują na ocenę przeciętną. Wysoko tę aktywność ocenia tylko 16% badanych.

19 Respondentów poproszono także o ocenę, która z licznych programów związanych z realizacją Polityki społecznej z uwzględnieniem bezpieczeństwa ogólnego i socjalnego oraz aktywizacji osób pozostających bez pracy w największym stopniu wpływa na rozwój powiatu goleniowskiego. Pytanie to jest bardzo zasadne w kontekście przygotowywanej ewaluacji zapisów strategii oraz Wieloletniej Prognozy Finansowej. Przeprowadzone badania ankietowe wykazały, iż wszystkie realizowane działania i zadania są w opinii mieszkańców równie istotne. Różnice w odpowiedziach, mimo zastosowania kryterium rangowego nie okazały się w większości przypadków zbyt wielkie. W opinii mieszkańców powiatu goleniowskiego, z punktu widzenia rozwoju jednostki, najistotniejsze jest Zwalczanie bezrobocia i aktywizacja osób pozostających bez pracy (15% wskazań). O dwa punkty procentowe niżej ocenione zostało zadanie Rozwiązywanie problemów społecznych i zdrowotnych. Za najmniej istotne z punktu widzenia wpływu na rozwój powiatu ankietowani uznali Zapewnienie funkcjonowania administracji publicznej w warunkach zaniku lub ograniczonych dostaw energii elektrycznej (8% wskazań). Podsumowanie Artykuł prezentuje wybrane wyniki badań prowadzonych pod koniec 2011 roku w powiecie goleniowskim. Dzięki ich realizacji, udało się zrealizować szereg działań o charakterze praktycznym i naukowym. Zgromadzony materiał empiryczny wskazuje, iż zagadnienia związane z zarządzaniem strategicznym na szczeblu samorządowym, czy też problem tworzenia wieloletnich programów finansowych związanych z realizacją celów stawianych sobie przez samorząd, nie są w pełni rozumiane przez społeczność lokalną. Dzięki konsultacjom społecznym, których częścią były przeprowadzone badania, udało się przekazać sporej grupie mieszkańców powiatu goleniowskiego podstawowe informacje z zakresu Wieloletniej Prognozy Finansowej. Możliwe stało się także poznanie opinii społecznej w zakresie oceny dotychczasowych działań podejmowanych przez samorząd. Starostwo powiatowe uzyskało szereg cennych informacji m.in. w zakresie realizacji polityki zwalczania bezrobocia i aktywizacji zawodowej. Możliwe stało się przeprowadzenie ewaluacji dotychczas realizowanej strategii rozwoju. Wnioski płynące z przeprowadzonych badań zostały wykorzystane w pracach nad stworzeniem Wieloletniej Prognozy Finansowej dla Powiatu Goleniowskiego.

20 The many years' financial prognosis as element of building the competitiveness of the goleniowski district - the results of investigations Summary The article was based on empirical investigations conducted in 2011 year on terrain the goleniowski district. The article presents the chosen results of investigations. This district is strongly economically developed. The realization of project aiming to study of Many years' Financial Prognosis permitted to examine occupants' opinion about workings local masterships. Bibliografia Bauman Z., 2000, Globalizacja. I co z tego dla ludzi wynika, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa. Borodo A., 2008, Samorząd terytorialny, Ustrój, organizacja i zadania samorządu terytorialnego, Wyd. PWN Warszawa. Ferens A., Kondas R., Matysiak I., Rzeźnik G., Szyrski M., 2010, Jak prowadzić konsultacje społeczne w samorządach?, FRDL, Warszawa. Klasik A., 2001, Konkurencyjność województwa śląskiego na tle innych regionów. Ujęcie syntetyczne, [w:] Województwo śląskie. Integracja, konkurencyjność, nowe inicjatywy. II Śląskie Forum Rozwoju Lokalnego i Regionalnego. AE i Górnośląska Wyższa Szkota Przedsiębiorczości im. K. Goduli, Katowice. Malkowski A., 2012, Raport z ilościowych i jakościowych badań ankietowych dotyczących opinii społecznych na temat realizacji działań Strategii Rozwoju Powiatu Goleniowskiego na lata , [dostęp ]. Malkowski A., Malkowska A., 2011, Konkurencyjność obszarów peryferyjnych na przykładzie pogranicza polsko-niemieckiego, w: Journal of Agribusiness and Rural Development 2(20) 2011, Wyd. Uniw. Przyrod. w Poznaniu, Poznań. Porter M., 2001, Porter o konkurencyjności, PWE, Warszawa. Probosz S., Sandur P., 2011, Konsultacje społeczne w społeczności lokalnej: planowanie, przygotowanie, prowadzenie konsultacji społecznych, Instytut Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Stęszewski M., 2009, Wieloletnia prognoza finansowa jednostki samorządu terytorialnego, Biuletyn Skarbowy nr 12. Winiarski B., 1999, Czynniki konkurencyjności regionów, [w:] Klamut M., Konkurencyjność regionów, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej, Wrocław.

21 Zychowicz Z. (red.), 2011, Przeprowadzanie konsultacji społecznych w samorządzie, Instytut Rozwoju Regionalnego, Szczecin. Informacja o autorze: Dr Arkadiusz Makowski Adiunkt. Wdział Ekonomiczny, Katedra Marketingu, Pracownia Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych, Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Dr Agnieszka Malkowska Adiunkt. Wydział Zarządzania i Ekonomiki Usług, Uniwersytet Szczeciński w Szczecinie

22 Dr Małgorzata Niklewicz Pijaczyńska II Monopol a wyłączność patentowa Wybrane aspekty ekonomiczne i prawne Wprowadzenie Rynek to skomplikowana zależność decyzji i działań podmiotów występujących po różnych stronach transakcji, przedsiębiorców, dostawców, konsumentów. Decyzje te różnią się w czasie i nie pozbawione są błędów. Istota rynku powiązana jest z koordynacją i weryfikacją tychże decyzji oraz istniejącą pomiędzy uczestnikami rynku konkurencją. Jednak współczesna, globalna gospodarka opiera się na konkurencji o zasięgu i sile dotychczas niespotykanej. Dynamika zmian zachodzących na rynku, w zakresie oferowanego produktu, możliwości technologicznych, marketingu sprawia, że każda możliwość oferowana teraz na rynku jest bardziej atrakcyjna niż ta proponowana w poprzednim okresie to znaczy, jest ona przedstawiana z uwzględnieniem innych dostępnych możliwości, z którymi trzeba konkurować [Kirzner 2010, s. 20]. Tym samym ( ) człowiek podejmujący decyzję wie, iż nie może zrealizować postanowienia, które oferowałoby rynkowi mniej atrakcyjne warunki niż przedstawione przez jego konkurentów. ( ) Zatem w procesie rynkowym uczestnicy ciągle sprawdzają swoich przeciwników, idąc krok dalej w nadaniu swojej ofercie walorów atrakcyjności. Natomiast konkurenci, kiedy zdadzą sobie sprawę, z czym się mierzą, będą wprowadzać ulepszone kontroferty i tak dalej. W tej walce o zdobycie przewagi nad konkurencją (ale jednocześnie wystrzegając się nadania ofertom nadmiernej atrakcyjności), uczestnicy rynku zbliżają się coraz bliżej do granicy opłacalności uczestniczenia w rynku [Kirzner 2010, s. 21]. Trudno się zatem dziwić, że w tym szaleńczym rynkowym wyścigu, przedsiębiorcy starają się zgarnąć dla siebie jak najwięcej potencjalnych i rzeczywistych korzyści, odcinać kupony od wartości dodanej i torpedować działania konkurencji, niwecząc jej wysiłki lub co najmniej je opóźniając. Taką współczesną bronią umożliwiającą zdobycie i umocnienie pozycji na rynku oraz uzyskanie dodatkowych profitów z własnej przedsiębiorczości, kreatywności i sumy podjętego ryzyka jest system ochrony praw własności przemysłowej, z systemem patentowym jako jego fundamentem. Otrzymanie patentu kreuje jednak w sytuację, w której potencjalnie może dojść do uzyskania pozycji monopolistycznej gwarantowanej instytucjonalnie. Tym samym patent stał się swoistą barykadą, gdzie po jednej stronie stoją zwolennicy jego utrzymania, w przeważającej mierze są to prawnicy strażnicy wszelkiej własności, po drugiej zaś ekonomiści, dla których wyłączność patentowa stanowi synonim zakłóceń efektywności procesów gospodarczych. W znakomitej większości stoją oni bowiem na stanowisku, iż długoterminowy monopol stanowi opozycję wobec wolnej konkurencji stanowiącej sedno i priorytet współczesnego rynku. Celem artykułu, poprzez analizę porównawczą monopolu w aspekcie ekonomicznym i prawnym (ze szczególnym uwzględnieniem przepisów publicznego prawa konkurencji) jest prezentacja istoty monopolu patentowego oraz kontrowersji w jego ocenie. Stawiana jest teza, że monopol patentowy, po pierwsze nie

23 zawsze stanowi zaprzeczenie konkurencji, po drugie może wręcz być bodźcem prowokującym konkurencję do podjęcia aktywnych działań i wyrwania z marazmu swoistego status quo Monopol w ujęciu ekonomicznym W swoich rozważaniach dotyczących ustalania się równowagi rynkowej i jej zakłóceń prowadzących do powstania monopolu, A. Smith wychodził od wielowymiarowego określenia współzawodnictwo [Blaug 2000, s. 62]. Przy czym pojęcie tego używał raczej w odniesieniu do działań behawioralnych, a nie stanu czy sytuacji. Współdziałanie Smitha zakładało pewien dynamizm, przedsiębiorstwa ścigają się pomiędzy sobą w dostępie do ograniczonych środków wytwórczych lub w sprzedaży nadwyżek towarowych. Jest więc tym mechanizmem, który zmusza podmioty do obniżania cen i ustalania zysków na możliwie najniższym poziomie opłacalności. Możliwe jest to wówczas, gdy nie istnieją ograniczenia, bariery wejścia na rynek i podjęcia gospodarczej aktywności. Stąd monopol (i konkurencja) w rozważaniach Smitha nie był powiązany z liczbą podmiotów na rynku. Jego zdaniem, monopol oznaczał, że mobilność czynników jest mniej niż doskonała, a zatem podaż jest nieelastyczna [Blaug 2000, s. 63]. A. Smith jako jeden z pierwszych, uwzględniał w swoich rozważaniach także monopol szczególnego rodzaju wynikający z przyznanego patentu. Jego poglądy odzwierciedlały istniejące na gruncie teorii przekonanie, że monopol tego rodzaju, mimo, iż sam w sobie jest zły, przynosi jednak określone korzyści gospodarcze. Zdaniem Smitha istnienie monopolu patentowego i owszem ma swoje uzasadnienie, jest nim głównie funkcja jaką ma on do spełnienia napędzanie gospodarki i kierowanie ja na drogę postępu. Zawsze jednak należy podchodzić do niego zdecydowanie restrykcyjnie. Natomiast w zamian za użyteczność wynalazku, jego twórcy należy się stosowne wynagrodzenie. Stosowne, czyli adekwatne do [Szczepanowska-Kozłowska 2003, s. 20]. Kwestią monopolu w czystej postaci zajmował się A. Cournot, który zdefiniował obiektywnie daną dla monopolisty funkcję popytu, łącznego utargu oraz utargu krańcowego. Funkcje utargu po zestawieniu z funkcjami kosztów całkowitych i krańcowych wykazuje sytuację, w której zysk osiąga swoje maksimum. Powyższą prawidłowość Cournot udowadniał przy użyciu rachunku różniczkowego pierwsza pochodna funkcji zysku całkowitego równa się zero, druga pochodna zaś jest ujemna [Blaug 2000, s. 323]. Współczesne postrzeganie monopolu zdeterminowała jednak przede wszystkim definicja A. Marshalla, który stwierdził, że monopolistą jest jedyny sprzedawca towaru przy ograniczonej liczbie substytutów. Monopolista ma zatem kontrolę nad poziomem podaży, a w konsekwencji także ceną oferowanego produktu. Tym samym Marshall ignorował okoliczność posiadanej przez przedsiębiorców siły rynkowej wynikającej z sytuacji wewnętrznych (technologia) lub zewnętrznych (ustawodawstwo) względem przedsiębiorstwa. Zdaniem Marshalla monopol dąży do maksymalizacji przychodu ustalając ceny tak, by osiągnąć wolumen sprzedaży, przy którym cenowa elastyczność podaży równa się jeden. Jednocześnie zwracał uwagę na fakt, że monopolista nie zawsze ogranicza podaż i podwyższa cenę na oferowane przez siebie dobro. Może się bowiem zdecydować na krótkookresowe straty, w celu maksymalizacji przyszłych, długookresowych zysków [Blaug 2000, s. 424 ].

24 Wiele uwagi kwestii monopolu poświęcali przedstawiciele austriackiej szkoły ekonomicznej, m.in. L. von Misses. W swoich rozważaniach skoncentrował się on przede wszystkim na kwestii ceny, a dokładniej ceny monopolistycznej. Monopolista uzyskuje ją, ponieważ mając swobodę działania, ogranicza wielkość podaży poniżej poziomu równowagi rynkowej, a tym samym podnosząc cenę oferowanego przez siebie dobra. Warunkiem jest jednak, by w danym zakresie cenowym krzywa popytu na produkt była nieelastyczna, a monopolista faktycznie kontrolował całą podaż. Powodem powstawania monopoli są przede wszystkim określone przywileje nadawane odgórnie przez państwo i jego instytucje, na przykład koncesje, zezwolenia, instrumenty ochronne w postaci ceł, a także patenty, licencje i sublicencje. Sytuacje te wykluczają istnienie wolnego rynku, w którym wszelkie próby osiągania zysku nadzwyczajnego, byłyby neutralizowane sprzeciwem konsumentów oraz reakcją konkurentów. Monopole na wolnym rynku mogłyby powstać tylko wyjątkowo na przykład jako efekt monopolu surowcowego czy geograficznego. Zdaniem Missesa i odwrotnie niż w powyżej zaprezentowanych założeniach czystego monopolu, monopolista nie zna kształtu krzywej popytu na swoje wyroby, ponieważ nie jest w stanie dokładnie przewidzieć jak konsumenci zareagują w momencie podwyższenia przez niego ceny, działa on niejako po omacku, opierając się raczej na metodzie prób i błędów (stanowiącej sumę prognoz na podstawie zdarzeń z przeszłości, intuicji) [Blaug 2000, s. 424 ]. Jednocześnie monopol taki nie stanowi realnego zagrożenia dla rynku, ponieważ w sytuacji, w której wszystkie przemysły usiłowałyby ograniczyć produkcję po to, by żądać wyższych cen, uwolniłyby tym samym pracę i kapitał, które ponieważ byłyby dostępne po niższych cenach dostarczyłyby silnego bodźca do tworzenia nowych przedsiębiorstw, które zniszczyć musiałyby monopolistyczną pozycję pozostałych [Misses 2001, s. 128]. Z kolei I. Kirzner definiował pojęcie monopolu w ścisłym powiązaniu z przedsiębiorczością. Wyszedł on z założenia, iż niemożliwy jest tzw. monopol nad przedsiębiorczością (przedsiębiorczość sama z siebie nie jest determinowana dostępem do surowców, produktów czy usług, nie występują więc w jej przypadku bariery wejścia), jednak ograniczony dostęp do czynników produkcji może skutecznie uniemożliwić odkrycie niewykorzystanych okazji zysku nie dlatego, że monopol nie pozwolił dostrzec tych możliwości, ale dlatego, że monopol te możliwości zlikwidował [Kirzner 2010, s. 102]. Monopol na rynku wolnym od odgórnych, rządowych ograniczeń, oznacza tylko taką sytuację, gdy sprzedawca, producent sprawuje wyłączną kontrolę nad danymi czynnikami produkcji, skutecznie blokując wejście konkurentów na rynek. Nie można więc nazwać monopolistą takiego przedsiębiorcę, który nie posiadając kontroli nad surowcami, przypadkiem jest jedynym producentem dobra. To, że producent nie będący monopolista surowcowym postrzega dotyczącą go krzywą popytu jako odnoszącą się do całego rynku na dany produkt, oznacza jedynie, że uważa on, iż odkrył możliwość sprzedawania temu rynkowi wcześniej niż ktokolwiek. Jako, że nie posiada monopolu na przedsiębiorczą czujność, konkurencyjny proces nie zostanie zahamowany przez skierowaną w dół krzywą popytu dotyczącą tego producenta w tym momencie [Kirzner 2010, s ]. Monopolista sprawujący wyłączną kontrolę nad surowcem, uzyskuje rentę monopolistyczną, która odzwierciedla zdolność zatrzymania części surowca poza rynkiem. Kirznerowski monopolista może więc zdecydować się na odsprzedaż części kontrolowanego przez siebie surowca osobom trzecim, może też osobiście zaangażować się w produkcję z udziałem tegoż surowca,

25 w każdym z przypadku uzyska rentę monopolistyczną, która wynika z pobierania za surowiec lub produkt ceny wyższej od ceny równowagi [2010, s. 103]. Z kolei Rothbard, zdecydowanie odrzuca założenie, że monopolista jest jedynym dostawcą dobra na rynek i iluzję ceny monopolistycznej. W przypadku pierwszym ze względu na niemożność określenia czy towary oferowane na danym rynku (np. rynek nieruchomości, rynek zegarów czy samochodów) są względem siebie substytucyjne czy też nie, w dużej mierze ocena ta zależy subiektywnie od oceny konsumentów danym towarem zainteresowanych. Cechy fizyczne nie są więc jedyną wytyczną w tym zakresie, ponieważ można na przykład mieć monopol na produkcję zegarów z motywem, powiedzmy, kaszubskim, ale nie na produkcję zegarów jako takich. Tezę o istnieniu ceny monopolowej zaś odrzuca, ponieważ nie istnieje coś takiego jak cena konkurencyjna, podstawa w oparciu, o którą możemy stwierdzić, że cena od niej wyższa nosi znamiona ceny monopolowej czy jest po prostu ceną rynkową skalkulowaną na podstawie przewidywanego przez siebie kształtu krzywej popytu (możliwie najbardziej elastycznego) oraz odpowiadającej mu wielkości podaży. Zgodził się natomiast Rothbard z tezą, że monopol występuje jako efekt specyficznych przywilejów nadanych przez państwo jednostce lub grupie w danym obszarze gospodarczej aktywności. Nadany przywilej zmniejsza elastyczność krzywej popytu zamykając konsumentom możliwość wyboru. Ta wymuszona odgórnie modyfikacja krzywej popytu nie ma nic wspólnego z wolnym rynkiem, sytuacją porozumienia między obiema stronami transakcji. Rothbard nazywa tę sytuację dosadnie przemocą względem konsumentów. Od całkowitej krytyki działań monopolistycznych powstrzymywał się J. S. Mill, uznając, że niektóre z nich mogą być społecznie i ekonomicznie użyteczne. ( ) duże oszczędności w nakładach pracy można byłoby osiągnąć, gdyby Londyn był zaopatrywany przez jednego dostawcę gazu oraz wody, a nie wielu dostawców, jak obecnie. Gdyby było tylko jedno przedsiębiorstwo, mogłoby obniżyć opłaty, osiągając taką samą stopę zysku jak firmy działające obecnie [Borkowska 2009, s.14]. Konieczność akceptacji monopolu i władzy rynkowej postulował także J. Schumpeter uznając, że stanowi on raczej sposób działania konkurencji niż jej ograniczenie. Schumpeter odnosił się w tym względzie do bardzo ważnego aspektu- innowacyjności podmiotów. W swoich rozważaniach wielokrotnie podkreślał, że właśnie dominacja jest często tym czynnikiem, który warunkuje wprowadzenie innowacji na rynek [Schumpeter 1964, s.101].

26 2.2. Monopol w ujęciu prawnym monopol patentowy Rozważania na temat praktyki i teorii monopolu z punktu widzenia ekonomii to oczywiście niejedna możliwa perspektywa. Kwestie monopolu wiążą się bowiem ściśle również z pełnym spektrum problemów o charakterze prawnym. Natomiast elementami łączącymi obie płaszczyzny są skutki, jakie monopol może za sobą pociągać pod postacią ograniczeń handlu i kontroli rynku. Zależność tu istniejąca jest tego rodzaju, że kontrola rynku ma wpływ na swobodę wymiany handlowej w postaci jej ograniczenia. Jednocześnie jednak jak wspomniano wcześniej, obie dziedziny podchodzą do kwestii monopolu odmiennie. E. Mason stwierdził, że różnica w podejściu polega na tym, że ekonomia rozpatruje kwestię monopolu jako narzędzia analiz odnoszących się do sytuacji rynkowej kontroli i siły rynkowej przedsiębiorstwa. Natomiast prawo interesuje raczej kiedy i w jakim stopniu siła i kontrola ma na celu ograniczenie funkcjonowania konkurencji [Mason 1937, s ]. Z kolei A. Papandreou granice interpretacji poprowadził odmiennie, z punktu widzenia ekonomii istotne są głównie zależności pomiędzy siłą rynkową posiadaną przez dany podmiot, a sposobem jej wykorzystania przy alokacji dóbr. Natomiast prawo zajmuje się przede wszystkim stosunkami pomiędzy podmiotami gospodarującymi posiadającymi określoną siłę rynkową, a sposobami w jaki starają się one wywrzeć wpływ na działanie konkurencji [Papandreou 1949]. Również źródło monopolu może mieć różne podstawy. Pierwotnym impulsem do jego pojawienia się mogą być przyczyny stricte ekonomiczne (na przykład bariery wejścia na rynek o charakterze finansowym czy technologicznym), jak i prawne (bariery administracyjne). Monopolem, którego źródło bez wątpienia leży w regulacji prawnej, jest monopol patentowy, związany z przyznanym prawem wyłącznym. Jednocześnie skutki jego istnienia mają charakter stricte ekonomiczny. Nawiązując do wcześniejszych rozważań na temat ekonomicznych teorii monopolu, warto zauważyć, że o ile ekonomiści skłonni są przyznać, że monopol nie jest realnym zagrożeniem dla gospodarki, gdyż sprawny mechanizm rynkowy jest w stanie go wyeliminować o tyle natomiast prawie jednomyślnie sprzeciwiają się monopolowi patentowemu. Argumentacja podnoszona w tym zakresie najczęściej oparta jest na jego źródle - jest to monopol gwarantowany odgórnie prze państwo w drodze regulacji prawnej, a więc niezwykle trwały i wyłączony (w pewnym zakresie) spod działania mechanizmów rynkowych. Stanowi on swoisty argument siły wyraz przemocy państwa nadających przywileje mniejszości kosztem zbiorowości. Co więcej, jak twierdzi D. Friedman w rzeczywistości wszystkie monopole są stworzone przez rząd i nie mogłyby istnieć w ramach instytucji całkowicie prywatnej własności [1989, s. 45]. Czym zatem jest patent i związany z nim monopol patentowy? Patent to prawo ochronne na wynalazek przyznawane przez właściwy urząd patentowy. Jednak nie każdy wynalazek może go otrzymać, ponieważ zgodnie z założeniem ustawodawcy musi on spełniać określone warunki, być nowy, posiadać tzw. poziom wynalazczy i nadawać się do przemysłowego stosowania. Wynalazki po opracowaniu i komercjalizacji stają się innowacjami, a więc znajdują się wysoko na liście priorytetów współczesnych gospodarek dążących do osiągania przewagi konkurencyjnej na drodze postępu technologicznego. Natomiast monopol patentowy oznacza możliwość wyłącznego wyzyskiwania siły zarobkowej (dochodowej), jaka tkwi w nowym wynalazku

27 przemysłowym. [Zoll 1935, s. 3]. Obecnie jest on prawem podmiotowym, dającym uprawnionemu możliwość wyłącznego (monopolistycznego) korzystania z wynalazku w sposób zawodowy i zarobkowy na wszystkich polach jego eksploatacji (także internetu) na całym obszarze Rzeczpospolitej Polskiej, prawem cywilnym o charakterze majątkowym [Szewc i Jyż 2003, s.143]. Nie ulega wątpliwości, że głównym zadaniem patentu jest zapewnienie niezakłóconego korzystania z wynalazku przez jego twórcę oraz osoby uprawnione, a wszelkie ograniczenia mają charakter jedynie wyjątkowy. Z samej definicji patentu wynika zatem, iż podmiot uprawniony z tytułu praw wyłącznych może prowadzić ekonomiczną eksploatację (rozporządzać nim w sposób dowolny) opatentowanego wynalazku w sposób zawodowy i zarobkowy, wykorzystując bezpośrednio w prowadzonej działalności gospodarczej. Jak stwierdził M. Du Vall, przez korzystanie rozumie się również możliwość prawnego obrotu swoim prawem, w szczególności jego zbywanie lub udzielenie licencji [Nowińska i Du Vall 1998, s. 73]. Z racji potencjalnego, niekorzystnego oddziaływania na rynek, monopol patentowy podlega zarówno ścisłemu nadzorowi ze strony prawa konkurencji jak i ograniczeniom ustawowym. Kontrola polega m.in. na sprawdzaniu czy w wyniku uzyskania praw wyłącznych nie dochodzi do nadużywania pozycji dominującej na rynku właściwym (relewantnym). Pozycję dominującą określa się przy tym, jako sytuację, w której przedsiębiorca może działać w dużej mierze niezależnie, a czasem nie licząc się dosłownie z konkurencją, partnerami handlowymi czy odbiorcami swoich towarów i usług (domniemywa się, że dzieje się tak, gdy przedsiębiorstwo posiada ponad 40% udział w rynku właściwym). W tej mierze z punktu widzenia współczesnych, opartych na innowacjach gospodarek, niezwykle istotne są postanowienia i instytucje zapobiegające nadużywaniu pozycji dominującej skutkujące ograniczeniem produkcji, zbytu lub postępu technicznego. W tej materii wykształcono specjalny instrument prawny- doktrynę essential facilities konieczne udogodnienia, niezbędna infrastruktura, mającą zastosowanie w przypadku, gdy przedsiębiorca posiadający pozycję dominującą odmawia dostępu do znajdujących się w jego posiadaniu kluczowych urządzeń niezbędnych do wytworzenia produktu. Kazus essential faciliteies może być jednak stosowany jedynie wyjątkowo i pod ścisłymi warunkami [Brzezińska-Rawa 2009, s. 82]. Poza tym przedsiębiorca może próbować ograniczyć postęp techniczny utrudniając jego rozwój, na przykład poprzez hamowanie prac nad nowymi technologiami, odmowę udzielenia licencji czy też niewykorzystywanie patentu w celu blokowania prac badawczo rozwojowych konkurencji. Wymienione wyżej działania jako naruszające konkurencję na rynku właściwym zostały zabronione zarówno na gruncie krajowego jak i unijnego ustawodawstwa. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, na konieczność zachowania pewnej wstrzemięźliwości w ustalaniu instytucjonalnych reguł konkurencji. Zwracał na to uwagę chociażby F. von Hayek, ostrzegając, że nadmierna, arbitralna ingerencja rządu o charakterze antymonopolowym może w istocie stanowić zagrożenie dla wolnego rynku. [1972, s.117]. W zakresie przepisów dotyczących ochrony własności przemysłowej przewidziano ponadto szczególną sytuację, gdy właściciela patentu można zmusić do udzielenia tzw. licencji przymusowej. Licencja tego typu przyznawana jest w sytuacjach szczególnych, gdy konieczne jest to z powodu zagrożenia bezpieczeństwa publicznego lub nadużywania praw z patentu przez jego właściciela. Ponadto monopol patentowy podlega ograniczeniom przedmiotowym, terytorialnym, i czasowym. Oznacza to, że ochronie podlegają tylko rozwiązania techniczne spełniające ściśle określone przesłanki wynalazki muszą być nowe, posiadać poziom wynalazczy i nadawać się do przemysłowego stosowania. Wyłączność obowiązuje jedynie w ramach terytorialnie określonego systemu patentowego, a czas ochrony przewidziano maksymalnie na okres 20 lat.

28 Monopol patentowy, w aspekcie prawnym, podlega więc różnego rodzaju ograniczeniom i kontroli. Są to jednak działania mające na celu raczej eliminowanie nadużyć związanych z dysponowaniem prawami wyłącznymi a nie karaniem przedsiębiorców za to, że dzięki własnej kreatywności i wysiłkowi intelektualnemu, czasowemu, a przede wszystkim finansowemu, monopol taki udało się im uzyskać. Zgodnie ze współczesną strategią rozwoju państw skoncentrowanych na innowacjach, wiedzy i postępie technologicznym oraz odgórnym zamierzeniem ustawodawcy, system patentowy stanowi gratyfikację wysiłku związanego z opracowaniem i wdrożeniem nowych rozwiązań. Stanowiąc nagrodę stymuluje innowacyjność przedsiębiorstw, a tym samym wzmacnia również pozycję konkurencyjną państw. W założeniu więc mamy do czynienia ze swoistym paradoksem, silna ochrona praw wyłącznych, monopol przemysłowy jednostek kosztem zbiorowości, stanowi swoiste dobro, dzięki któremu dobrobyt ogółu potencjalnie rośnie. W dziejach prawa patentowego znajdujemy wiele teorii uzasadniających powyższy paradoks. Należą do nich m.in. wspomniana wyżej teoria stosownego wynagrodzenia A. Smitha, teoria ujawnienia, teoria prawa naturalnego oraz teoria zachęty. Bez względu na występujące pomiędzy nimi różnice, wszystkie sprowadzić można do uniwersalnej konkluzji, że postęp technologiczny (którego źródłem jest działalność wynalazcza i udostępnienie jej efektów) jest dobrem tak bardzo z punktu społecznego (a zwłaszcza stricte gospodarczego) pożądanym, iż usprawiedliwia pociągające za sobą ograniczenia reguł wolnorynkowych. Patent ( ) pozwala na rozpowszechnianie wiedzy zawartej w patencie, przyczyniając się do technicznego i ekonomicznego postępu. Należy pamiętać, że nie sam wynalazek tworzy postęp, ale korzystanie z niego [Szczepanowska-Kozłowska 2003, s. 59]. Podsumowanie Przyjmując, iż przedsiębiorstwo jest monopolistą, gdy jako jedyne sprzedaje produkt, który nie ma bliskich substytutów, nie da się zaprzeczyć, że jest nim podmiot posiadający prawo wyłączne pod postacią patentu. Ekonomiści w zdecydowanej większości występują przeciwko jego utrzymaniu powołując się różnego rodzaju argumenty. Jednym z nich jest wysoka ceny opatentowanego dobra. Cena ta ustalana jest bowiem nie w punkcie przecięcia krzywej kosztów i utargów krańcowych, lecz raczej krzywej kosztów krańcowych i popytu. Tym samym strata dobrobytu spowodowana monopolizacją jest podobna do straty dobrobytu spowodowanej opodatkowaniem. Jednak czy założenie, że cena powinna być równa kosztom krańcowym nie wydaje się idealistyczne? W przypadku monopolu patentowego na ostateczny koszt dobra składają się bowiem także takie czynniki jak wiedza, innowacyjność czy zdolność podejmowania ryzyka. W omawianym kontekście czynniki te na tyle istotne, że bez nich dane dobro nie zostałoby udostępnione społeczeństwu. Argumentem przeciwko prawom wyłącznym jest także ich rodowód. Ich pomysłodawcą i strażnikiem jest bowiem państwo, które poprzez swą odgórną, ustawodawczą wolę powoduje, ze monopol patentowy nabiera nieadekwatnego do dzisiejszych czasów elementu trwałości. Ponadto struktura systemu, niewątpliwie wymagająca zdecydowanych reform na szczeblu instytucjonalnym, po pierwsze ma niewiele wspólnego z efektywnością, po drugie wyraźnie nie nadąża za dynamicznie zmieniającym się rynkiem.

29 I wreszcie, podnoszony jest argument, że system patentowy wyklucza istnienie konkurencji. Czy jednak na pewno? Jak słusznie zauważa I. Kirzner Fakt, że w danej chwili tylko jeden producent tworzy dany produkt nie narusza procesu konkurencyjnego. Może to po prostu oznaczać, że w tym momencie tylko jeden przedsiębiorca przedsięwziął kroki do wykorzystania tej możliwości na rynku. Jeśli ruch ten okazał się mądry, stanie się bodźcem dla innych, aby osiągnąć jeszcze lepsze rezultaty. Jeśli był błędem, przedsiębiorca znajdzie się pod rynkowa presją, aby porzucić te linię produkcji. O tyle, o ile interesujemy się procesem rynkowym i jego konkurencyjnym charakterem, nie powinniśmy być bardziej zaskoczeni tym, że tylko jeden producent w danym czasie tworzy produkt, niż tym, że z wielu producentów określonego dobra jeden oferuje cenę, jakiej nie żąda nikt inny. Obie możliwości można uznać za dowód tego, że rynek jeszcze nie wypadł ze swojego biegu [2010, s. 101]. Nie zawsze więc monopol jest zaprzeczeniem konkurencji, czasem oznacza tylko dostrzeżenie szans, które przegapili inni uczestnicy rynku, z niewiedzy, z zaniechania, z braku środków, z mylnego oszacowania ryzyka. Tymczasem w praktyce, często przez kontrast do modeli konkurencji doskonałej i monopolistycznej, uznaje się że monopolem jest każda sytuacja, w której krzywa popytu sprzedawcy nie jest doskonale elastyczna, a sama analiza rynku monopolistycznego wiązana jest nierozerwalnie z teorią firmy [2010, s. 101]. Monopol patentowy nader często budzi jednak pokusę wykorzystania uzyskanych praw wyłącznych do nadużyć niezgodnych z powszechnie obowiązującymi regułami konkurencji. Dzieje się tak szczególnie często w przypadku uzyskania przez przedsiębiorcę pozycji dominującej i nadużywania wynikającej stąd siły do narzucania konkurentom i konsumentom warunków niezgodnych z zasadami rynkowymi. W tym miejscu niezbędna okazuje się interwencja zewnętrzna w postaci przepisów prawa konkurencji, które grożąc rozzuchwalonym podmiotom palcem, wskazuje niedozwolone działania i wymusza poprawę. Z góry należy podkreślić, iż celem omawianego systemu nie jest karanie przedsiębiorców za próby uzyskania mocnej pozycji rynkowej, co jest przecież immanentnie związane z ideą przedsiębiorczości i jej logiczną konsekwencja, lecz wymuszenie przestrzegania uczciwych zasad rynkowej rywalizacji. O ile więc monopol, w tym zwłaszcza monopol patentowy, stanowi swoistą nagrodę za kreatywność i zdolność podejmowania ryzyka, o tyle ustalone zasady konkurencji to weryfikacja, selekcja określonych, niedozwolonych zachowań wynikających z praw wyłącznych. Na koniec warto sobie postawić pytanie, czy w dobie gospodarek opartych na wiedzy, innowacjach i postępie technologicznym, globalne społeczeństwo stać na rezygnację z systemu patentowego. Kiedy koszt alternatywny będzie większy? Gdy zgodzimy się na ograniczona czasowo, przedmiotowo i terytorialnie monopolizację wynikającą z przyznanych praw wyłącznych? Czy może wtedy, gdy w imię radykalnej idei wolnego rynku odbierzemy podmiotom bodziec do tworzenia i komercjalizacji efektów swojej wynalazczej kreatywności? Monopolista posiadający atut w postaci patentu, czerpie co prawda premię za stworzenie dobra na pomysł, którego nie wpadł nikt wcześniej. Ale to często ta właśnie premia mobilizuje do działań konkurencję, gotową przekuć cudzą kreatywność we własny sukces rynkowy.

30 Bibliografia Blaug M., 2000, Teoria ekonomii, PWN, Warszawa. Borkowska B., 2009, Regulacja monopolu naturalnego w teorii i praktyce, Wydawnictwo UE, Wrocław. Brzezińska-Rawa A., 2009, Wprowadzenie do prawa antymonopolowego, TNOiK, Toruń. Friedman D., 1989, The Machinery of Freedom, La Salle, Illinois. Hayek F., 1972, Free Enterprise and Competitive Order, Chicago. Kirzner I., 2010, Konkurencja i przedsiębiorczość, Fijor, Warszawa. Mason E., 1937, Monopoly in Law and Economics, The Yale Law Journal, Vol 47. Mises von L., 2001, Liberalizm w wersji klasycznej, Kraków. Nowińska E., Tabor W., Du Vall M., 1998, Polskie prawo własności intelektualnej, Twiger SA, IRIS, Warszawa. Papandreou A., 1949, Market Structure and Monopoly Power, The American Economic Review, Vol. 39, No 5. Schumpeter J., Business Cycles, McGraw-Hill, New York and London1964. Szewc A., Jyż G., 2003, Prawo własności przemysłowej, C.H. Beck, Warszawa. Szczepanowska-Kozłowska K, 2003, Wyczerpanie praw własności przemysłowej. Patent i prawo ochronne na znak towarowy, Difin, Warszawa. Zoll F., 1935, Wstęp, [w:] Ponikło A., Gutowski J., Polskie prawo patentowe. Komentarz, Warszawa. Informacja o autorze: Dr Małgorzata Niklewicz-Pijaczyńska Adiunkt Zakładu Ogólnej Teorii Ekonomii, Instytut Nauk Ekonomicznych Wydział Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytet Wrocławski

31 Mgr Paulina Szulc III Rozwój klastrów w Polsce Wstęp Skupisko firm, bo tym w rzeczywistości jest klaster, mogą występować we wszystkich sektorach gospodarki i powstają w sposób spontaniczny bądź też poprzez interwencję państwową. W ciągu ostatnich lat zainteresowanie tą tematyką wzrosło a powodem tego są korzyści, jakie daje nam pogląd na budowę i funkcjonowanie klastrów. Zaliczyć do nich można: informacje dotyczącą struktury gospodarki danego regionu, potencjał i innowacyjność obszaru, na którym działa klaster, strukturę zatrudnienia a także możliwości powstania nowych miejsc pracy. Artykuł ten ma na celu przybliżyć nie tylko istotę klastrów, ale również zwrócić uwagę na obecną politykę klastrową oraz wskazać rekomendację dla rozwoju klastrów do 2020 roku Pojęcie i istota klastra Przez ostatnie lata klastry stały się narzędziem rozwoju gospodarczego. Jednym z pierwszych twórców koncepcji klasteringu był A. Marshall. Już w 1980 roku ekonomista ten zwrócił uwagę na koncentracje niektórych gałęzi przemysłu w określonej lokalizacji. W literaturze przedmiotu można odnaleźć wiele definicji pojęcia klaster. Michael E. Porter jako pierwszy użył pojęcia klaster (ang. cluster) w pracy pt. Przewaga konkurencyjna narodów w 1990 roku [1990]. Autor ten zdefiniował klaster jako: geograficzne skupisko wzajemnie powiązanych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji (np. uniwersytetów, jednostek normalizacyjnych i stowarzyszeń branżowych) w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale również współpracujących [2001, s. 245]. Definicja Portera jest najczęściej cytowaną w literaturze. Jednakże warto zwrócić uwagę na pozostałe próby usystematyzowania tego pojęcia. J. Simmie i J. Sennnett definiują klaster jako dużą liczbę powiązanych ze sobą przedsiębiorstw, przemysłowych bądź usługowych, które współpracują ze sobą w jednym łańcuchu produkcyjnym oraz działają w tych samym warunkach rynkowych. Według P. Maskella podstawą istnienia klastrów jest możliwość ograniczenia przez firmy kosztów produkcyjnych, usługowych a także kosztów związanych z transferem wiedzy [Mikołajczyk, Kurczewska i Fila 2009, s.14-15]. Natomiast D. Jacobs i A. P. De Man zwracają uwagę na trójwymiarowość zagadnienia i analizują je pod względem: skoncentrowanych regionalnie form działalności ekonomicznej przedsiębiorstw, które pochodzą ze zbliżonych i uzupełniających się sektorów, często opartych na jednostkach naukowo-badawczych; pionowych łańcuchach produkcyjnych, w których firmy odpowiedzialne są za kolejne ogniwa łańcucha; oraz w rozumieniu całych, zagregowanych branż i sektorów [Duczmala 2010].

32 Ponadto zgodnie z klasyfikacją Unii Europejskiej klaster to: sposób organizacji systemu produkcyjnego, powodowany przez geograficzną koncentrację podmiotów gospodarczych i innych organizacji wyspecjalizowanych w tych samych obszarach działalności rozwijających wzajemne relacje rynkowe i pozarynkowe, przyczyniających się wspólnie do rozwoju innowacji i konkurencyjności uczestników klastra i ich obszaru działania" [European Commission 2003]. Ze względu na mnogość definicji i nie możność wskazania jednej ogólnie akceptowanej, istotne stało się wyróżnienie najistotniejszych cech klastra. Wśród nich możemy wymienić: wzajemne powiązania pomiędzy przedsiębiorstwami i instytucjami, bliskie położenie geograficzne oraz funkcjonowanie w tej samej bądź pokrewnej branży. Wśród podmiotów, które odgrywają kluczową rolę w tworzeniu i funkcjonowaniu klastrów wymienia się: instytucje publiczne, instytucje finansowe, przemysł, media oraz zaplecze edukacyjne (zobacz Rys. 1). Zauważalne są ścisłe relacje pomiędzy podmiotami wspierającymi. Bez udziału wszystkich wymienionych podmiotów klaster nie miałyby możliwości sprawnego działania [Sölvell 2009, s.16]. Rys.1. Podmioty wspierające klaster Źródło: Sölvell Ö., 2009, Clusters Balancing Evolutionary and constructive Forces, Ivory Tower, Stockholm, s.16.

33 Procesy zachodzące pomiędzy podmiotami mają nie tylko charakter technologiczny i ekonomiczny, ale również społeczny [Ślepko 2012, s. 164]. Przedsiębiorstwa konkurują między sobą ale jednocześnie wewnątrz klastra, w obrębie danego obszaru współpracują. Istotne jest porozumienie z instytucjami otoczenia należącymi do sektora B+R (uczelniami, instytutami badawczymi, placówkami edukacyjnymi), infrastruktury wsparcia biznesu (parkami naukowo-technologicznymi, instytucjami certyfikacyjnymi, firmami doradczymi oraz z administracją publiczną [Dierżanowski 2012, s. 15] Korzyści funkcjonowania klastrów Istnieje wiele korzyści wynikających z funkcjonowania inicjatyw klastrowych dla przedsiębiorstw oraz regionów, na których funkcjonują. Ważna jest współpraca, która umożliwia zracjonalizowanie wewnętrznych procesów w firmach, pojawiający się efekt synergii oraz wspólne korzystanie z zasobów oraz dostępnej infrastruktury. W rezultacie wpływa to na zminimalizowanie ryzyka podczas podejmowania działań [Koszarek 2011, s. 9]. Do grona potencjalnych korzyści, wynikających ze współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami zalicza się: wzrost specjalizacji i koncentracja na kluczowych kompetencjach firmy; uzyskanie nowych kompetencji poprzez zdobycie nowej wiedzy i doświadczenia; zwiększenie oferowanych produktów i możliwość oferowania pełnego systemu rozwiązań i procesów; lepsze wykorzystanie zasobów i możliwości produkcyjnych; rozszerzenie bazy know-how; wymiana doświadczeń; zwiększenie przychodów przez nowe kanały sprzedażowe; łatwiejszy dostęp do informacji, zmniejszenie barier wejścia na rynek; dostęp do infrastruktury tworzonej na potrzeby klastra; wzrost innowacyjności oparty na współpracy z jednostkami badawczo-rozwojowymi [Koszarek 2011, s. 9]. Dodatkowo korzyści wynikające z klasteringu możemy podzielić na makroekonomiczne i mezoekonomiczne [Kowalski 2010]. W ujęciu regionalnym ścisła współpraca pomiędzy podmiotami przyczynia się do umacniania lokalnego patriotyzmu, powstawania nowych miejsc pracy a także wymusza wzmożoną podaż na wyspecjalizowanych pracowników. Sprzyjająca atmosfera przedsiębiorczości jest dodatkowym czynnikiem, który przyciąga inwestorów. Z perspektywy gospodarki narodowej klastry przyczyniają się do poprawy koniunktury gospodarczej danego kraju, wzrostu PKB, a także są stymulatorami innowacyjności (zobacz Tab. 1).

34 Tab. 1. Korzyści z klasteringu w perspektywie poziomu regionu oraz z poziomu gospodarki narodowej Korzyści z klasteringu w perspektywie: poziomu regionu (poziom mezoekonomiczny) Sukces klastrów budzi entuzjazm dla współpracy w regionie i wzmacnia lokalny patriotyzm Tworzenie lokalnego łańcucha podażowego Powstają nowe miejsca pracy, a jednocześnie zwiększa się podaż wyspecjalizowanej siły roboczej Korzystna atmosfera przedsiębiorczości wokół klastrów przyciąga inwestorów Łatwy dostęp do specjalistycznych usług gospodarki narodowej (poziom makroekonomiczny) Klastry są katalizatorem poprawy koniunktury gospodarczej Klastry są stymulatorami innowacyjności Klastry aktywizują eksport i przyciągają inwestycje zagraniczne Klastry aktywizują działalność gospodarczą zwiększając PKB Źródło: Kowalski A., 2010, Polityka rozwoju klastrów w Polsce, Departament Rozwoju Gospodarki Ministerstwo Gospodarki, Warszawa. Dodatkowo należy wyróżnić bezpośrednie korzyści, jakie czerpie przedsiębiorstwo z perspektywy mikroekonomicznej. Należy do nich dostęp do wyspecjalizowanych usług, infrastruktury, rozwój kapitału ludzkiego i mobilności siły roboczej, zmniejszenie niepewności i ryzyka, wiedza dotycząca nowych technologii, pojawienie się efektu synergii, dyfuzja innowacji jak również wspólne działania marketingowe [Kowalski 2010] Klastry w Polsce Inicjowanie struktur sieciowych wiąże się z pewnymi trudnościami. Istotne jest odnalezienie odpowiednich partnerów oraz utrzymanie efektywnej i praktycznej współpracy. Barierą dla rozwoju klasteringu jest słaba skłonność do współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami wynikająca z braku zaufania oraz braku dostatecznej wiedzy dotyczącej sposobu funkcjonowania klastra oraz przyszłych korzyści wynikających z członkostwa, tj. poprawa konkurencyjności. Firmy i podmioty wspierające mają różne zasady, sposób pracy oraz struktury zarządzania. Ponadto niezbędne jest koordynowanie działań pomiędzy partnerami oraz opracowanie procedur podejmowania decyzji [Koszarek 2011, s.11].

35 Rys. 2 Mapa klastrów i inicjatyw klastrowych w Polsce Źródło: z dnia r. Pomimo wielu barier rozwoju klastry w Polsce radzą sobie coraz lepiej. Mapa klastrów i inicjatyw klastrowych została zaprezentowana na rysunku 2. Europejskie Obserwatorium Klastrów wskazuje na funkcjonowanie około 246 klastrów w Polsce [Dierżanowski 2012]. Klastry działające w polskiej gospodarce charakteryzują się zróżnicowanym potencjałem gospodarczym. Możemy je podzielić na lokalne, regionalne oraz klastry kluczowe o zasięgu krajowym. Jednakże większość klastrów ma znaczenie lokalne lub regionalne (Rys. 3).

36 Rys. 3 Mapa klastrów w Polsce w roku 2020 Źródło: Dierżanowski M.(red.), 2012, Kierunki i założenia polityki klastrowej w Polsce do 2020 roku, Rekomendacje Grupy roboczej ds. polityki klastrowej, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, s.21. Rys. 4 Typ uczestników klastra Źródło: Zespół Sektora Publicznego Deloitte Business Consulting S.A, 2010, Benchmarking klastrów w Polsce , Polska AgencjaRozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa, s. 31. Badania przeprowadzone przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości na wybranych klastrach w Polsce pokazały, że blisko 80 % uczestników klastra to przedsiębiorstwa (Rys. 4). Pozostałe to instytucje B+R oraz instytucje wsparcia do których zaliczamy stowarzyszenia branżowe, izby handlowe, Centrum Innowacji i Transferu Technologii, instytucje doradcze non-profit, itp. Do kategorii "inne" przyporządkowano m.in.