MOśLIWOŚCI ROLNICZEGO WYKORZYSTYWANIA ZUśYTYCH PODŁOśY PO PRODUKCJI PIECZAREK

Transkrypt

1 ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2009 z. 535: MOśLIWOŚCI ROLNICZEGO WYKORZYSTYWANIA ZUśYTYCH PODŁOśY PO PRODUKCJI PIECZAREK Beata Rutkowska, Wiesław Szulc, Wojciech Stępień, Jarosław Jobda Zakład Chemii Rolniczej, Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Wstęp W ostatnich latach produkcja pieczarek w Polsce rozwija się bardzo dynamicznie i wynosi obecnie 180 tys. ton, co plasuje nas na czwartym miejscu w świecie [PORTAL HODOWCY GRZYBÓW]. Pieczarki uprawia się na specjalnym podłoŝu wytwarzanym na bazie obornika końskiego lub kurzego o duŝej zawartości słomy, torfu oraz gipsu. Po zakończeniu cyklu produkcji pieczarek, który trwa 6-8 tygodni, podłoŝe to nie nadaje się do ponownego uŝycia i stanowi produkt uboczny tej uprawy [SZUDYGA 1987; GAPIŃSKI 1996]. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 27 września 2001 roku podłoŝe po produkcji pieczarek zaliczane jest do grupy odpadów z rolnictwa, sadownictwa, upraw hydroponicznych, rybołówstwa, leśnictwa, łowiectwa oraz przetwórstwa Ŝywności jako Inne nie wymienione odpady [ROZPORZĄDZENIE 2001]. Obecnie w skali kraju roczna ilość tego odpadu wynosi około 900 tys. ton. Odpad ten stwarza problemy producentom pieczarek, bowiem bardzo często gospodarstwa produkujące pieczarki działają w oderwaniu od gruntów rolnych i nie mają moŝliwości utylizowania tego odpadu we własnym zakresie. PodłoŜe popieczarkowe jest cennym źródłem materii organicznej i składników pokarmowych, a prawidłowo przygotowane, tj. poddane dezynfekcji w temp. 70 C nie zawiera szkodników, grzybów chorobotwórczych i nasion chwastów [SZUDYGA 1998]. Z uwagi na te właściwości zaleca się wykorzystywanie zuŝytych podłoŝy popieczarkowych jako nawozu organicznego w warzywnictwie, sadownictwie, przy zakładaniu i utrzymywaniu terenów zieleni miejskiej oraz w uprawach polowych [KRYŃSKA i in. 1983; SZUDYGA 1998]. Natomiast RAK i in. [2001] oraz JANKOWSKI i in. [2004] proponują nawoŝenie tym odpadem równieŝ uŝytków zielonych. W niniejszej pracy na podstawie danych literaturowych oraz badań własnych przedstawiono zmienność składu chemicznego zuŝytych podłoŝy popieczarkowych oraz moŝliwości ich rolniczego zagospodarowania. Materiał i metody Badania własne dotyczące zmienności składu chemicznego zuŝytych podłoŝy popieczarkowych prowadzono w ramach projektu badawczo-rozwojowego Nr 0426/R/T02/2008. Materiał badawczy stanowiły próbki podłoŝy po produkcji pieczarek pobrane z 60 pieczarkarni z obszaru Polski. PodłoŜa te po zakończeniu cyklu produkcji pieczarki poddane były parowaniu w temp. 70 C przez okres 12 godzin. W badanych próbkach oznaczono:

2 350 B. Rutkowska i inni - zawartość suchej masy metodą suszarkowo-wagową, - całkowitą zawartość azotu metodą Kjeldahla na aparacie VAPODEST 30 firmy Gerhardt, - całkowitą zawartość węgla metodą suchej destylacji na aparacie firmy ThermoElementar, - całkowitą zawartość makroskładników (P, K, Ca, Mg, Na) i mikroskładników (Fe, Mn, Pb, Cd, Zn, Ni) po uprzedniej mineralizacji próbek w mieszaninie kwasów HNO 3 i HClO 4 (zmieszanych w stosunku 4:1), metodą ICP na aparacie firmy ThermoElementar. W pracy przedstawiono wartości średnie dla wszystkich badanych próbek. Niewielka zmienność składu chemicznego badanych podłoŝy wynika z faktu, Ŝe producenci pieczarek zaopatrują się w podłoŝa do produkcji pieczarek u dwóch głównych producentów. Ponadto hodowcy stosują taką sama technologię produkcji pieczarek. Wyniki i dyskusja Skład chemiczny podłoŝy popieczarkowych ZuŜyte podłoŝe popieczarkowe jest materiałem bogatym w materię organiczną oraz łatwo dostępne dla roślin składniki pokarmowe, a zwłaszcza w azot. Jeden metr sześcienny zuŝytego podłoŝa popieczarkowego zawiera taką ilość składników pokarmowych, jaka znajduje się w 2-3 m 3 świeŝego obornika [SZUDYGA 1987; GAPIŃSKI 1996]. Jak wynika z tabeli 1, zuŝyte podłoŝa popieczarkowe charakteryzują się bardzo duŝym zróŝnicowaniem pod względem zawartości suchej masy, odczynu oraz zawartości węgla organicznego i składników pokarmowych. Tak duŝe zróŝnicowanie składu chemicznego zuŝytych podłoŝy popieczarkowych związane jest z technologią ich produkcji oraz z wielkością uzyskiwanych plonów pieczarki. JORDAN i in. [2008] badając zmienność składu chemicznego 63 próbek zuŝytych podłoŝy popieczarkowych wykazali, Ŝe spośród składników pokarmowych największej zmienności podlega zawartość fosforu przyswajalnego i wapnia (wartość współczynnika zmienności wynosiła odpowiednio 95,0% dla P i 83,3% dla Ca). Natomiast najmniejszemu zróŝnicowaniu podlegała zawartość materii organicznej i odczynu (wartość współczynników zmienności wynosiła odpowiednio 9,2% dla materii organicznej oraz 7,1% dla ph). Autorzy sugerują, iŝ w podłoŝach, w których do produkcji wykorzystuje się znaczne ilości obornika kurzego, mogą występować specyficzne enzymy (dodawane do paszy), które sprzyjają uwalnianiu większych ilości łatwo dostępnego dla uprawianych grzybów fosforu, co moŝe być przyczyną mniejszej zawartości tego składnika w zuŝytych podłoŝach w stosunku do podłoŝy produkowanych głównie na bazie obornika końskiego [JORDAN i in. 2008]. KALEMBASA i MAJCHROWSKA-SAFARYAN [2006] wykazały, Ŝe zawartość wapnia w zuŝytym podłoŝu popieczarkowym uzaleŝniona jest od ilości tego pierwiastka, jaka znajduje się w okrywie kostki podłoŝa przeznaczonego do uprawy pieczarek. Jak wykazali JORDAN i in. [2008], stosunek C:N w analizowanych przez autorów podłoŝach popieczarkowych podlega niewielkiemu zróŝnicowaniu (współczynnik zmienności 11,1%) i jest węŝszy od 25:1, co wskazuje na korzystne właściwości tego odpadu. Przy wąskim stosunku C:N w glebie przewaŝają procesy mineralizacji związków azotu nad ich syntezą, co sprzyja uwalnianiu składników pokarmowych dostępnych dla roślin. Zawartość składników nawozowych w zuŝytych podłoŝach popieczarkowych według róŝnych autorów Tabela 1; Table 1

3 MOśLIWOŚCI ROLNICZEGO WYKORZYSTYWANIA ZUśYTYCH PODŁOśY Sucha masa; Dry matter Content of nutrients in spent mushroom substrate according to different authors ph KCl C org. Organic C Nog. Total N P og. Total P (g kg -1 ) K og. Total K Ca og. Total Ca Badania własne; Source own studies (2008) Mg og. Total Mg Na og. Total Na 354,0 6,85 260,0 20,4 11,2 15,8 75,3 3,8 1,51 12,8 KALEMBASA, Wiśniewska [2006] 299,0 6,88 370,0 26,70 10,00 14,60 62,80 3,97 2,05 13,90 NIśEWSKI i in. [2006]; NIśEWSKI et al. [2006] - 5,8-6, , JANKOWSKI i in. [2004]; JANKOWSKI et al. [2004] 544,0 6,0 211,7 8,5 11,3 8,5 24,2 2,4 0,2 24,9 JORDAN i in. [2008]; JORDAN et al. [2008] 312,0 6,8 374, ,68 18 UZUN [2004] - 7,23-19,3 3,6 23,5 49,3 7,1 7,2 - MAHER i in. [2000]; MAHER et al. [2000] 315,0 6,6 377,0 25,5 12, ,5 6,7 2,67 14,8 C/N Tabela 2; Table 2 Zawartość metali cięŝkich w zuŝytych podłoŝach popieczarkowych według róŝnych autorów Content of heavy metals in spent mushroom substrate according to different authors Fe Mn Pb Cd Cu Zn Ni (mg kg -1 s.m.) Badania własne; Source own studies (2008) 1700,0 258,1 4,40 0,40 24,10 319,1 21,3 KALEMBASA, WIŚNIEWSKA [2006] 3414,0 254,0 6,26 0,70 26,40 44,60 8,80 NIśEWSKI i in. [2006]; NIśEWSKI et al. [2006] ,05 0, JANKOWSKI i in. [2004]; JANKOWSKI et al. [2004] - - 7,0 0,6 94,0 59,0 - JORDAN i in. [2008]; JORDAN et al. [2008] 4,7 164,0 10,4 6,2 54,0 143,0 5,8 UZUN [2004] 1100,0 333,0 14,9 0,45 46,3 103,3 11,9 MAHER i in. [2000]; MAHER et al. [2000] 2153,0 376, ,0 273,0 - Zawartość metali cięŝkich w zuŝytych podłoŝach popieczarkowych jest bardzo zróŝnicowana i uzaleŝniona od składu chemicznego komponentów wykorzystywanych do ich produkcji (tab. 2). W badanych podłoŝach zawartość metali cięŝkich nie przekracza ilości dopuszczalnych przy stosowaniu tych odpadów w rolnictwie.

4 352 B. Rutkowska i inni KALEMBASA i MAJCHROWSKA-SAFARYAN [2006] wykazały, Ŝe zawartość metali cięŝkich zwiększa się w zuŝytych podłoŝach popieczarkowych w porównaniu do podłoŝy wyjściowych na skutek uwalniania ich z okrywy kostki podczas cyklu uprawy pieczarek. Badane podłoŝa charakteryzowały się małą zmiennością składu chemicznego. Wynika to z faktu, Ŝe producenci pieczarek zaopatrują się w podłoŝa do produkcji pieczarek u dwóch głównych producentów. Ponadto hodowcy stosują taką samą technologię produkcji pieczarek. MoŜliwości rolniczego zagospodarowania zuŝytych podłoŝy popieczarkowych ZuŜyte podłoŝe popieczarkowe jest odpadem bogatym w materię organiczną oraz łatwo dostępne dla roślin składniki pokarmowe. Jak podają SZUDYGA i MASZKIEWICZ [1987], zuŝyte podłoŝe popieczarkowe zawiera w świeŝej masie około 0,5% N, 0,5% P 2 O 5, 0,5% K 2 O, 4-6% Ca, 18% materii organicznej, a jego odczyn mieści się w zakresie 6,2-6,5 ph. Jednocześnie charakteryzuje się dobrą konsystencją oraz ziemistym zapachem [SZUDYGA 1998]. RównieŜ JORDAN i in. [2008] podają, Ŝe zuŝyte podłoŝe popieczarkowe charakteryzuje się wysoką zawartością przyswajalnych form składników pokarmowych, wysoką zawartością materii organicznej, odczynem obojętnym i korzystnym stosunkiem C:N, a takŝe niską zawartością metali cięŝkich. Jednocześnie autorzy ci podają, Ŝe stosunek N:P:K w tym odpadzie wynosi 1,2:1:1,1. W zuŝytym podłoŝu popieczarkowym około 94% azotu znajduje się w formie organicznej [STEWARD i in. 1998]. Szacuje się, Ŝe w okresie 5 lat od wprowadzenia podłoŝa popieczarkowego do gleby, około 30% azotu organicznego ulegnie mineralizacji. W pierwszym roku tempo mineralizacji wynosi 15%, w drugim 8%, w trzecim 4%, w czwartym 2% i w piątym 1% [TRAVIS i in. 2003]. Z uwagi na korzystny wpływ zuŝytego podłoŝa po produkcji pieczarek na właściwości gleby i plonowanie roślin, aŝ 72% tego odpadu powstającego w Irlandii wykorzystywane jest przyrodniczo [MAHER i in. 2000]. RównieŜ w Polsce coraz więcej uwagi poświęca się badaniom dotyczącym moŝliwości wykorzystania tego odpadu jako nawozu w rolnictwie, warzywnictwie i sadownictwie. Badania te jednoznacznie wykazują, Ŝe stosowanie zuŝytego podłoŝa popieczarkowego wywiera korzystny wpływ na poprawę właściwości fizyczno-chemicznych i biologicznych gleb [KALEMBASA, WIŚNIEWSKA 2004, 2006]. NaleŜy tu podkreślić, Ŝe odpad ten zawiera nawet do 20% wapna nawozowego, więc niezaleŝnie od ph posiada właściwości odkwaszające glebę. Z tego względu zuŝyte podłoŝe popieczarkowe wydaje się być odpadem szczególnie polecanym do stosowania na gleby lekkie, piaszczyste i kwaśne, a więc charakterystyczne dla obszaru Polski [GAPIŃSKI 1996]. Jednak mając na uwadze duŝą zmienność zawartości wapnia w zuŝytych podłoŝach popieczarkowych, kaŝdorazowe stosowanie tego odpadu jako środka do odkwaszania gleb musi być poprzedzone analizą jego składu chemicznego [JORDAN i in. 2008]. W wielu badaniach potwierdzono korzystny wpływ stosowania zuŝytego podłoŝa popieczarkowego na plonowanie roślin rolniczych (ziemniaki, buraki, zboŝa) [DRZAŁ i in. 1995] i warzywniczych (pomidory, ogórki) [KRYŃSKA i in. 1983; MARTYNIAK-PRZYBYSZEWSKA, WIERZBICKA 1996] oraz plonowanie i skład botaniczny runi łąkowej [RAK i in. 2001; JANKOWSKI i in. 2004; KALEMBASA, WIŚNIEWSKA 2006]. Drugi kierunek badań dotyczący moŝliwości utylizacji zuŝytych podłoŝy popieczarkowych jest związany z moŝliwością ich kompostowania razem z innymi odpadami organicznymi [NIśEWSKI i in. 2006; RAO i in. 2007]. Po zakończeniu cyklu uprawy pieczarek (tj. po okresie 6-8 tygodni) zuŝyte podłoŝe poddawane jest dezynfekcji termicznej, czyli utrzymaniu go przez okres od 0,5

5 MOśLIWOŚCI ROLNICZEGO WYKORZYSTYWANIA ZUśYTYCH PODŁOśY do 12 godzin w temperaturze 70 C. Proces ten ma na celu zminimalizowanie ryzyka przeniesienia grzybów, bakterii, pleśni czy wirusów na kolejną partię produkcyjną [ULIŃSKI 1999]. Higienizacja termiczna jest jednak zabiegiem bardzo kosztownym i właśnie z tego względu szczególnie mali producenci pieczarek nie stosują higienizacji zuŝytego podłoŝa, co często przejawia się przenoszeniem chorób grzybowych na uprawy polowe, np. zboŝa. NIśEWSKI i in. [2006] badali moŝliwości kompostowania podłoŝa popieczarkowego z domieszką innych powszechnie dostępnych materiałów odpadowych (osady ściekowe, gnojowica) pod kątem uzyskania fazy termofilnej, niezbędnej do wystąpienia efektu pasteryzacji i zminimalizowania zagroŝeń sanitarnych występujących w materiałach wyjściowych, co mogłoby być alternatywą dla kosztownej dezynfekcji termicznej. Badania te autorzy prowadzili w dwukomorowym izotermicznym bioreaktorze, który zapewnia przebieg rozkładu podobny jak w warunkach rzeczywistych w czasie kompostowania z zastosowaniem aeratora ciągnikowego. Na podstawie przeprowadzonych badań autorzy stwierdzili, Ŝe w procesie kompostowania zuŝytego podłoŝa popieczarkowego z domieszką osadu ściekowego i/lub gnojowicy moŝliwe jest uzyskanie fazy termofilnej z temperaturą powyŝej 60 C na okres co najmniej jednej doby. Pozwala to na pozyskanie pełnowartościowego kompostu pozbawionego patogenów znajdujących się w świeŝych odpadach. Jednocześnie dodatek osadu ściekowego wywierał pozytywny wpływ zarówno na długość fazy termofilnej, jak i wysokość temperatury uzyskanej podczas jej trwania (68 C przez okres 80 h). Na tej podstawie autorzy wnioskują, Ŝe poddanie podłoŝa popieczarkowego termofilnemu kompostowaniu moŝe być bardziej ekonomicznym rozwiązaniem niŝ jego termiczna dezynfekcja w halach produkcyjnych. Dodatkowo uzyskany kompost moŝe być bezpiecznie wykorzystywany do celów nawozowych. Badania dotyczące moŝliwości kompostowania zuŝytego podłoŝa popieczarkowego z innymi odpadami (głównie z gnojowicą świńską i pomiotem ptasim) prowadzone są na szeroką skalę w Irlandii, gdzie te trzy odpady stanowią powaŝny problem środowiskowy [RAO i in. 2007]. Na podstawie przeprowadzonych badań autorzy stwierdzili, Ŝe najlepszą do kompostowania jest mieszanka o następującym składzie (w % świeŝej masy): gnojowica trzody chlewnej 20%, pomiot ptasi 26%, zuŝyte podłoŝe popieczarkowe 26%, łupiny kakao 18%, wilgotny papier 10%. Proces kompostowania prowadzono przez okres 6 miesięcy, najpierw w specjalnych komorach do kompostowania (przez okres 30 dni), a potem w pryzmach. JuŜ w pierwszym tygodniu kompostowania uzyskano temperaturę 70 C, która utrzymywała się przez okres 4 tygodni. Temperatura ta zapewniła bezpieczeństwo sanitarne kompostu. Dojrzały kompost zawierał w suchej masie: 23 g N kg -1, 16 g P kg -1 i 31 g K kg -1. Były to jednak ilości zbyt niskie jak dla nawozu przeznaczonego na uŝytki zielone. Z tego względu kompost ten wzbogacono w azot (przez dodatek wysuszonej krwi zwierzęcej i siarczanu amonu) oraz w fosfor i potas (dodając mielonych fosforytów i siarczanu potasu), a następnie poddano granulowaniu zgodnie z technologią Advanced Processes (API) Inc., Pittsburgh, Pennsylvania, USA [ Uzyskano w ten sposób granulowany nawóz organiczno-mineralny o stosunku N:P:K jak 10:3:6 lub 3:5:10, zalecany do wiosennego lub jesiennego nawoŝenia terenów zielonych (np. pola golfowe) [RAO i in. 2006]. Wnioski 1. ZuŜyte podłoŝe popieczarkowe jest materiałem bogatym w materię organiczną oraz łatwo dostępne dla roślin składniki pokarmowe, a zwłaszcza w azot.

6 354 B. Rutkowska i inni Charakteryzuje się ono bardzo duŝym zróŝnicowaniem pod względem zawartości suchej masy, odczynu oraz zawartości węgla organicznego i składników pokarmowych. Tak duŝe zróŝnicowanie składu chemicznego zuŝytych podłoŝy popieczarkowych związane jest z technologią ich produkcji oraz z wielkością uzyskiwanych plonów pieczarki. 2. Zawartość metali cięŝkich w zuŝytych podłoŝach popieczarkowych jest bardzo zróŝnicowana i uzaleŝniona od składu chemicznego komponentów wykorzystywanych do ich produkcji. W badanych podłoŝach zawartość metali cięŝkich nie przekracza ilości dopuszczalnych przy stosowaniu tych odpadów w rolnictwie. 3. Najbardziej powszechnymi sposobami zagospodarowania odpadów popieczarkowych jest ich wykorzystanie do celów nawozowych w rolnictwie i ogrodnictwie oraz kompostowanie z dodatkiem innych odpadowych materiałów organicznych, takich jak osady ściekowe, gnojowica i inne. Literatura DRZAŁ E., KOZAK E., KUCHARSKI B., PODGÓRSKI L., STREB M., SUCHY M., SYNOŚ A Fizyko-chemiczne i mikrobiologiczne zagroŝenia środowiska przez odpady. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Warszawa: GAPIŃSKI M Kompost popieczarkowy. Biuletyn Producenta Pieczarek. Pieczarki 3: JANKOWSKI K., CIEPIELA G., JODEŁKA J., KOLCZAREK R MoŜliwości wykorzystania kompostu popieczarkowego do nawoŝenia uŝytków zielonych. Annales UMCS, Sec. E, 59(4): JORDAN S.N., MULLEN G.J., MURPHY M.C Composition variability of spent mushroom compost in Ireland. Bioresource Technology 99: KALEMBASA D., MAJCHROWSKA-SAFARYAN A Wpływ uprawy pieczarki na skład chemiczny podłoŝa. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 512: KALEMBASA D., WIŚNIEWSKA D Wykorzystanie podłoŝa popieczarkowego do rekultywacji gleb. Rocz. Glebozn. 55: KALEMBASA D., WIŚNIEWSKA B Zmiany składu chemicznego i Ŝycicy wielokwiatowej pod wpływem stosowania podłoŝa popieczarkowego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 512: KRYŃSKA W., MARTYNIAK-PRZYBYSZEWSKA B., WIERZBICKA B Próba oceny podłoŝa popieczarkowego jako komponentu do uprawy pomidorów i ogórków szklarniowych. Mat. Symp. ART w Olsztynie: MAHER M.J., SMYTH S., DODD V.A., MCCABE T., MAGETTE W.L., DUGGAN J., HENNERTY M.J Managing spent mushroom compost. Teagasc., Dublin: MARTYNIAK-PRZYBYSZEWSKA B., WIERZBICKA B Ocena wpływu kilku podłoŝy na plonowanie ogórka szklarniowego. Zesz. Probl. Post. Nauk Rol. 429: NIśEWSKI P., DACH J., JĘDRUŚ A Management of mushrooms subgrade waste by composting process. Journal of Research and Applications in Agricultural Engineering 51: PORTAL HODOWCY GRZYBÓW.

7 MOśLIWOŚCI ROLNICZEGO WYKORZYSTYWANIA ZUśYTYCH PODŁOśY RAK J., KOC G., JANKOWSKI K Zastosowanie kompostu popieczarkowego w regeneracji runi łąkowej zniszczonej poŝarem. Pam. Puł. 125: RAO J.R., WATABE M., STEWART T.A., MILLAR B.C., MOORE J.E Pelleted organomineral fertilizers from composted pig slurry solids, animal wastes and spent mushroom compost for amenity grasslands. Waste Management 27: ROZPORZĄDZENIE Rozporządzenie Ministra Środowiska z 27 września 2001 r. w sprawie katalogu odpadów. Dz.U. Nr 112, poz STEWART D.P.C., CAMERON K.C., CORNFORTH I.S Inorganic-N release from spent mushroom compost under laboratory and field conditions. Soil Biology and Biochemistry 30/13: SZUDYGA K Pieczarka. PWRiL, Warszawa: 68 ss. SZUDYGA K Stare i nowe metody sporządzania podłoŝy do uprawy pieczarki. Hasło Ogrodnicze 9: SZUDYGA K., MASZKIEWICZ J Uprawa grzybów. PWRiL, Warszawa: 123 ss. TRAVIS J.W., HALBRENDT N., HED B., RYTTER J., BATES T., BUTLER S., LEVENGOOD J., ROTH P A practical guide to the application of compost in vineyards. ULIŃSKI Z Mikrobiologiczne aspekty przygotowania podłoŝa. Biuletyn Producenta Pieczarek: Pieczarki 3: UZUN I Use of spent mushroom compost In sustainable fruit production. Journal of fruit and Ornamental Plant Research 12: Słowa kluczowe: podłoŝe popieczarkowe, skład chemiczny, nawoŝenie, kompost Streszczenie W pracy na podstawie badań literaturowych oraz własnych dokonano charakterystyki składu chemicznego oraz moŝliwości przyrodniczego wykorzystania podłoŝy popieczarkowych. Stwierdzono, Ŝe podłoŝa mimo duŝego zróŝnicowania składu chemicznego charakteryzują się wysoką wartością nawozową. Ponadto wartość tą podnosi fakt niskiej zawartości metali cięŝkich, która nie ogranicza ich moŝliwości wykorzystania w rolnictwie. Najbardziej powszechnymi sposobami zagospodarowania odpadów popieczarkowych jest ich wykorzystanie do celów nawozowych w rolnictwie i ogrodnictwie oraz kompostowanie z dodatkiem innych odpadowych materiałów organicznych. POSSIBILITY OF AGRICULTURAL UTILIZATION OF SPENT MUSHROOM SUBSTRATES Beata Rutkowska, Wiesław Szulc, Wojciech Stępień, Jarosław Jobda Department of Agricultural Chemistry, Warsaw University of Life Sciences, Warszawa Key words: spent mushroom substrate, chemical composition, fertilizing, compost

8 356 B. Rutkowska i inni Summary Chemical composition of spent mushroom substrate composts as well as the possibility of natural utilization of this kind wasted composts, were evaluated on the basis of literature review and own research results. The results showed that even though the chemical composition of examined composts was differentiated, all of them were characterized by high fertilization value. Furthermore, low heavy metal contents in spent mushroom substrate composts enables their utilization in agriculture. Most common way of utilizing such compost is their use in agriculture and horticulture for fertilization purposes. The spent mushroom substrate may be also composted with addition of other organic waste materials. Dr hab. Beata Rutkowska Zakład Chemii Rolniczej Katedra Nauk o Środowisku Glebowym Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego ul. Nowoursynowska WARSZAWA beata_rutkowska@sggw.pl