Wykorzystanie pomiaru twardości zmineralizowanych tkanek zęba w doświadczalnych badaniach stomatologicznych przegląd piśmiennictwa

Transkrypt

1 PROTET. STOMATOL., 2013, LXIII, 3, Wykorzystanie pomiaru twardości zmineralizowanych tkanek zęba w doświadczalnych badaniach stomatologicznych przegląd piśmiennictwa Hardness measurement of mineralised tooth tissues in experimental dental studies the literature-based Aneta Olek 1, Leszek Klimek 2, Elżbieta Bołtacz-Rzepkowska 1 1 Zakład Stomatologii Zachowawczej Katedry Stomatologii Zachowawczej i Endodoncji, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Kierownik: dr hab. E. Bołtacz-Rzepkowska, prof. nadzw. 2 Zakład Technik Dentystycznych Katedry Stomatologii Odtwórczej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi Kierownik: dr hab. L. Klimek, prof. nadzw. HASŁA INDEKSOWE: mikrotwardość, szkliwo, zębina KEY WORDS: microhardness, enamel, dentin Streszczenie Badanie twardości jest często wykorzystywane w doświadczeniach z zakresu stomatologii. Na podstawie tego parametru, skorelowanego z innymi właściwościami mechanicznymi, możliwe jest badanie mikrotwardości zmineralizowanych tkanek zęba oraz monitorowanie zmian zachodzących w ich strukturze lub składzie chemicznym. Spośród kilku technik oceny twardości najczęściej stosuje się metodę Vickersa i Knoopa. Na podstawie piśmiennictwa wykazano, że pomiar twardości jest skutecznym narzędziem do badania zmineralizowanych tkanek zęba w warunkach fizjologicznych i patologicznych. Pozwala również na ocenę działania różnych środków i preparatów stosowanych w praktyce stomatologicznej. Samo badanie jest łatwe do wykonania i niedrogie, chociaż przygotowanie próbek przysparza niekiedy pewnych trudności. Summary Hardness test is often used in dental experimental studies. Based on this parameter, correlated with other mechanical properties, it is possible to study micro-hardness of mineralised tissues and to monitor changes in teeth structure and chemical composition. Of several techniques for assessing the hardness, Vickers and Knoop tests are most commonly used. The literature review showed that the hardness measurement is an effective instrument to study mineralised tooth tissues in physiological and pathological conditions. It also allows to evaluate effectiveness of different remedies used in dental practice. The test is easy to perform and inexpensive, although the sample preparation sometimes causes some difficulties. 217

2 A. Olek i inni Twardość może być ogólnie zdefiniowana jako odporność materiału na trwałą penetrację drugiego materiału w jego powierzchnię. Stanowi ona miarę odporności na odkształcenie plastyczne i jest wyrażona stosunkiem siły do jednostki powierzchni odcisku. W klasycznych metodach badania twardości (makro i mikrotwardości), końcówka (wgłębnik, penetrator, indenter) o określonej geometrii, wykonana z bardzo twardego materiału (np. diamentu) jest wciskana w ocenianą próbkę (1). Klasyczny pomiar mikrotwardości można przeprowadzić na wiele sposobów: metodą Brinella, gdzie wykorzystuje się wgłębnik kulisty o określonej średnicy, metodą Vickersa, z zastosowaniem diamentowego wgłębnika w kształcie ostrosłupa o podstawie kwadratowej i kącie wierzchołkowym 136 o (ryc.1), metodą Rockwella, z użyciem wgłębnika kulistego lub stożkowego z dwustopniowym obciążaniem; najpierw wstępnym, a potem zasadniczym, metodą Knoopa, polegającą na statycznym wgniataniu wgłębnika w kształcie ostrosłupa o podstawie rombu. W badaniach doświadczalnych w stomatologii pomiaru mikrotwardości dokonywano zwykle metodą Vickersa (2-9) lub Knoopa (7, 10-13), chociaż w ostatnich latach w piśmiennictwie pojawiły się również badania wykonywane techniką nanoindentacji (14-19). Metoda ta jest wykorzystywana, kiedy ocenie poddaje się poszczególne struktury histologiczne tkanek. W przypadku szkliwa badano nanotwardość pryzmatów w zależności od kierunku ich przebiegu (14), a Cuy i wsp. (16) ocenili rozkład nanotwardości szkliwa na przekrojach guzków przedsionkowych i językowych zębów trzonowych. W badaniach dotyczących zębiny technikę nanoindentacji wykorzystywano do oceny twardości zębiny między i okołokanalikowej (17-19). W stomatologii posługiwano się oceną mikrotwardości do określenia właściwości Ryc. 1. Schemat przedstawiający zasadę pomiaru twardości metodą Vickersa oraz przykładowy odcisk. mechanicznych szkliwa i zębiny. Doświadczenia przeprowadzano na zębach zdrowych, zmienionych patologicznie lub poddanych działaniu czynników fizycznych i chemicznych. Na wstępie warto zaznaczyć, że wartości pomiaru mikrotwardości mogą być niejednokrotnie trudne do porównania, zależą one bowiem od wielu czynników. Na uzyskane wyniki wpływa wybór zastosowanej metody oraz budowa strukturalna próbki związana z miejscem jej oceny. Analizując przyczyny rozbieżności trzeba podkreślić znaczenie doboru wielkości siły i czasu obciążenia przyłożonych do wgłębnika w dwóch najczęściej używanych metodach: Vickersa i Knoopa. Gutierrez-Salazar i Reyes- Gasga (20) podkreśli pewną przewagę techniki Vickersa, w której wgłębnik o kształcie odwróconej piramidy, zostawia w próbce ślad w postaci kwadratu. Odciski charakteryzujące się wydłużeniem jednej z przekątnych wskazują na błędny wynik, zostają odrzucone i nie są poddawane dalszej analizie. Należy przy tym pamiętać, że precyzyjne wypoziomowanie próbki, zarówno na etapie preparacji jak i samych pomiarów twardości, istotnie wpływa na wiarygodność badań (20). Trzeba również podkreślić, że różnice w sposobie przecięcia i przygotowania próbek mogą utrudnić interpretację uzyskanych wyników. 218 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 3

3 Twardość tkanek zęba Liczni autorzy zajmujący się tym tematem (13-15, 20, 21) zwrócili uwagę na wpływ kierunku ułożenia pryzmatów na wartości mikrotwardości szkliwa. Staines i wsp. (cyt. za 14) potwierdzili fakt, że właściwości mechaniczne szkliwa są różne i wynikają z jego anizotropii i odmiennego przebiegu pryzmatów w zależności od okolicy anatomicznej. Otrzymali wyższe wartości twardości szkliwa, kiedy działanie wgłębnika było skierowane prostopadle do długiej osi pryzmatu, a niższe, gdy współosiowo (14). Odosobniony pogląd, sprzeczny z sugestiami większości autorów (13, 15, 20, 21), reprezentują Braly i wsp. (14), którzy stoją na stanowisku, że kierunek ułożenia pryzmatów nie ma wpływu na właściwości mechaniczne szkliwa. 1. Ocena twardości tkanek zęba w warunkach fizjologicznych Badacze (7, 13, 20) dokonali oceny twardości szkliwa i zębiny z różnych okolic anatomicznych i warstw zęba ludzkiego. Gutierrez- Salazar i Reyes-Gasga (20) mierzyli twardość metodą Vickersa w kilku miejscach na przekroju zęba: przyszyjkowo, w części środkowej powierzchni przedsionkowej, na guzku oraz w bruździe na powierzchni żującej. Otrzymane wartości dla szkliwa wahały się od 254 do 383 HV (Hardness Vickers), a dla zębiny od 46,7 do 57,5 HV. Największą twardością charakteryzowały się szkliwo i zębina na powierzchni żującej, najmniejszą zaś w środkowej części powierzchni policzkowej (20). Meredith i wsp. (13) badali twardość szkliwa i zębiny metodą Knoopa, w różnej odległości od komory miazgi. Stwierdzili, że wielkość tego parametru zmniejszała się od około 286 HK (Hardness Knoop) w najbardziej zewnętrznej warstwie szkliwa do około 258 HK w odległości 1500 μm od powierzchni. W zębinie zaobserwowali odwrotną tendencję wartości mikrotwardości wzrastały od ok. 54 HK przy połączeniu szkliwno-zębinowym do ok. 63 HK na głębokości 2000 μm. Interesujące wyniki uzyskali Fuentes i wsp. (7), którzy dokonali pomiaru mikrotwardości zębiny płytkiej i głębokiej dwiema metodami: Knoopa i Vickersa stosując w każdej z nich dwa różne obciążenia. Autorzy posługując się techniką Knoopa zaobserwowali mniejszą mikrotwardość w głębszych warstwach zębiny bez względu na zastosowane obciążenia. Natomiast analiza danych uzyskanych metodą Vickersa nie ujawniła różnic istotnych statystycznie pomiędzy porównywanymi obszarami i obciążeniami. Jak wynika z przytoczonych wyników, badania Fuentes i wsp. (7) pozostają w sprzeczności z obserwacjami Meredith i wsp. (13) cytowanymi wcześniej. Badacze brazylijscy (22) przeprowadzili analizę twardości zmineralizowanych tkanek korzenia. Metodą Vickersa określili mikrotwardość ludzkiej zębiny korzeniowej różnie zlokalizowanej w odniesieniu do połączenia cementowo-zębinowego (CDJ cemento-dentin junction) oraz cementu na powierzchniach przedsionkowej, językowej i stycznych. Dowiedli, że największą twardością charakteryzowała się zębina w odległości 0,3-0,5 mm od CDJ (56,92 HV), następnie zębina znajdująca się bliżej światła kanału korzeniowego i oddalona od połączenia cementowo-zębinowego o 0,8-1 mm (32,7 HV), zaś najmniejszą zębina tuż pod cementem w odległości 0,05-0,1mm od tej tkanki (30,64 HV). Średnia wartość mikrotwardości cementu wynosiła 19,70 HV. Badania Currey i Brear (23) przeprowadzone na kłach wieloryba zębatego (łac. Monodon monoceros), potwierdziły podobną wartość mikrotwardości cementu (18,8 HV) i zdecydowanie niższą zębiny korzeniowej (21,8 HV) niż u ludzi. Różnice w twardości tych tkanek były skorelowane wprost proporcjonalnie z zawartością wapnia, ale autorom nie udało się wykazać liniowej zależności między tymi parametrami. Twardość tkanek zmineralizowanych może być uzależniona od ich składu chemicznego, co potwierdzają badania na szczurach będących w okresie ciąży i laktacji. W tym czasie dochodzi PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 3 219

4 A. Olek i inni do dużych zmian w gospodarce wapniowej na skutek uwalniania znacznych ilości tego pierwiastka z kośćca. Wahania hormonalne nie pozostawały bez wpływu na uzębienie szczurów, u których stwierdzono zmniejszenie mikrotwardości szkliwa i zębiny (9). Doniesienia te skłaniają do kwalifikacji osobników do badań również pod względem płci, ponieważ związane z nią zmiany hormonalne mogą wpływać na właściwości fizyko-chemiczne zębów (7, 9). 2. Ocena twardości tkanek zęba w warunkach patologicznych Określono również stopień twardości zębiny w warstwach ogniska próchnicowego. Borczyk i Piątowska (5) wykazali, że w miejscu granicznym pomiędzy rozmiękłą zębiną próchnicową, a zębiną klinicznie zdrową, jej twardość nie zmienia się skokowo, lecz stopniowo, co badacze tłumaczą zmianą zawartości związków mineralnych. Autorzy wyrazili też pogląd, że warstwa przezroczysta ogniska próchnicowego nie powinna być nazywana sklerotyczną, gdyż nie wykazuje zwiększonej twardości, jest wręcz bardziej miękka niż zębina prawidłowa. Badanie mikrotwardości znalazło zastosowanie do oceny stopnia demineralizacji i remineralizacji twardych tkanek zęba pod wpływem działania różnych środków spożywczych (3, 4, 11, 24-26). Stopa i wsp. (24) określili stopień demineralizacji próchnicowej szkliwa zębów stałych wywołany środkami słodzącymi (sacharozą, glukozą i sorbitolem). Sacharoza i glukoza spowodowały znaczny spadek twardości szkliwa, co, zdaniem autorów, potwierdza fakt szkodliwego działania tych cukrów na twarde tkanki zęba. Proces demineralizacyjny szkliwa zębów mlecznych spowodowany działaniem napojów o wysokim potencjale erozyjnym analizowali Torres i wsp. (25). Po wstępnej ocenie mikrotwardości, próbki zanurzali w Coca-Coli lub soku pomarańczowym, a grupę kontrolną w roztworze sztucznej śliny. Po 7, 15, 30, 45 i 60 dniach stwierdzili zmniejszenie twardości szkliwa poddanego ekspozycji na wybrane napoje oraz powierzchniowe i podpowierzchniowe ubytki w jego strukturze widoczne w mikroskopie elektronowym (SEM). Domiciano i wsp. (11) diagnozowali przebieg zainicjowanych wcześniej procesów erozyjnych wokół materiałów odtwórczych. W tym celu w bydlęcej zębinie korzeniowej preparowali ubytki, które następnie wypełniali materiałem szkło-jonomerowym lub kompozytowym i poddawali działaniu napoju gazowanego. Na podstawie przeprowadzonych pomiarów autorzy stwierdzili, że mikrotwardość zębiny w sąsiedztwie materiału szkło-jonomerowego była istotnie większa niż na granicy z kompozytem. Ich zdaniem wyniki badań sugerują, że cement szkło-jonomerowy wyraźnie spowolnił proces erozyjny (11). W ostatnich latach ukazały się publikacje, w których oceniano demineralizację twardych tkanek zębów ludzkich i zwierzęcych na modelu wewnątrzustnym (11, 26). Turrsi i wsp. (26) podjęli próbę odpowiedzi na pytanie, czy szkliwo i zębina korzeniowa pochodzenia bydlęcego mogą zastąpić ludzkie tkanki w badaniach dotyczących erozji. W tym celu próbki zębów ludzkich i bydlęcych, po wstępnej ocenie mikrotwardości umieszczono na podniebieniu ochotników uczestniczących w badaniu. Przez 10 dni spożywali oni, w odpowiednich odstępach czasowych, sok pomarańczowy lub wodę mineralną. Po tym czasie dokonano ponownego pomiaru mikrotwardości i stwierdzono, że u osób pijących sok pomarańczowy nastąpił znaczny spadek mikrotwardości szkliwa i zębiny we wszystkich próbkach zębów ludzkich i zwierzęcych. W odniesieniu do zębiny różnica twardości między gatunkami była istotna statystycznie, natomiast w przypadku szkliwa nie stwierdzono różnic istotnych statystycznie. Zdaniem autorów doświadczenie potwierdziło przydatność szkliwa bydlęcego, 220 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 3

5 Twardość tkanek zęba jako substytutu szkliwa ludzkiego w tego typu doświadczeniach (26). 3. Ocena twardości tkanek zęba poddanych działaniu wybranych środków leczniczych Badanie mikrotwardości było przedmiotem zainteresowania wielu autorów zajmujących się następstwami wybielania zębów w postaci demineralizacji. Ocenili wpływ kilku preparatów rozjaśniających o różnych stężeniach na zęby ludzkie (10, 27) i bydlęce (2, 12). Środki wybielające najczęściej były aplikowane na szkliwo, ale także na zębinę korzeniową, w określonych odstępach czasowych. Niektórzy badacze dowiedli, że testowane preparaty nie wpłynęły na zmianę mikrotwardości szkliwa (27) i zębiny (12), ale doprowadziły do wzrostu jej chropowatości. Inni natomiast byli odmiennego zdania, twierdząc, że środki wybielające spowodowały wyraźne obniżenie mikrotwardości zarówno szkliwa (12), jak i zębiny (2, 10). Ocena mikrotwardości okazała się doskonałym narzędziem do weryfikacji ochronnego działania preparatów remineralizujących zawierających m.in. kompleks fosfopeptydu kazeiny i amorficznego fosforanu wapnia (ang. casein phosphopeptide-amorphous calcium phosphate CPP-ACP) oraz fluor. Ich skuteczność badano na szkliwie zębów bydlęcych poddanych wcześniej wybielaniu (3, 6). Autorzy tych doniesień stwierdzili wyraźny wzrost mikrotwardości rozjaśnionego szkliwa po kilkukrotnej aplikacji past remineralizujących z CPP-ACP wraz z jednoczesnym stosowaniem preparatów fluoru. Zauważyli również, że wartości mikrotwardości były istotnie większe niż w przypadku stosowania środków zawierających jedynie fluor (3, 6). W doświadczeniach z zakresu endodoncji sprawdzano twardość zębiny poddanej działaniu środków płuczących (28, 29) oraz preparatów używanych do zmiękczania materiału wypełniającego kanał podczas powtórnej terapii (30). Ballal i wsp. (28) porównywali zmiany mikrotwardości ludzkiej zębiny korzeniowej potraktowanej 7% kwasem maleinowym lub 17% EDTA. Dowiedli, że oba preparaty w podobnym stopniu powodowały spadek ocenianego parametru. Natomiast Skórska-Jasak i wsp. (29), którzy płukali zębinę korzeniową tylko 5,25% roztworem podchlorynu sodu lub 5,25% roztworem podchlorynu sodu w połączeniu z 17% EDTA oraz 5,25% roztworem podchlorynu sodu i 40% roztworem kwasu cytrynowego, odnotowali najmniejszy spadek mikrotwardości w pierwszej grupie, a największy w ostatniej. Z uwagi na fakt, że wartości mikrotwardości w drugiej i trzeciej grupie nie różniły się istotne, autorzy wywnioskowali, że 40% kwas cytrynowy może stanowić alternatywę dla powszechnie stosowanego w endodoncji 17% EDTA (wersenianu sodu). Badano również (30) twardość zębiny korzeniowej poddanej działaniu trzech różnych rozpuszczalników organicznych służących do rozpuszczania gutaperki: ksylenu, chloroformu i preparatu Endosolv E zawierającego czterochlorek etylu i tymol. Porównanie pomiarów mikrotwardości zębiny przed i po zastosowaniu tych środków pozwoliło na stwierdzenie, że we wszystkich próbkach doszło do zmniejszenia twardości zębiny bez względu na rodzaj użytej substancji chemicznej oraz czas ich kontaktu z tkanką zęba. Dowiedziono ponadto, że wymienione rozpuszczalniki wpływają niekorzystnie na jakość połączenia cementów oraz materiału obturacyjnego z zębiną kanału korzeniowego (30). W piśmiennictwie spotyka się również artykuły, w których oceniano wpływ czynników fizycznych na twardość tkanek zęba. Badano m.in. działanie promieniowania lasera Nd:YAG, które może przyczyniać się do wzrostu odporności szkliwa na demineralizację i procesy próchnicowe (4), czy wpływ emisji mikrofal na szkliwo, co może być wykorzystane do dezynfekcji próbek (31). Bedini i wsp. (4) dowiedli, że zastosowane przez nich różne PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 3 221

6 A. Olek i inni poziomy energii lasera nie wpływały istotnie na mikrotwardość próbek szkliwa, ale zmieniały jego mikrostrukturę. Dlatego autorzy zalecają używanie najmniejszej mocy lasera, ponieważ nie powoduje ona znaczniejszych uszkodzeń badanej tkanki. Dezynfekcja próbek szkliwa bydlęcego za pomocą mikrofal okazała się nie tylko skuteczna, ale dodatkowo bezpieczna zarówno dla tkanek zdemineralizowanych, jak i zremineralizowanych. Potwierdza to możliwość wykorzystania takiego sposobu odkażania próbek do doświadczeń wymagających umieszczenia ich w jamie ustnej uczestników doświadczenia (31). Przytoczone piśmiennictwo pozwala na stwierdzenie, że pomiar twardości jest skutecznym narzędziem do badania zmineralizowanych tkanek zęba w warunkach fizjologicznych i patologicznych. Umożliwia również ocenę działania różnych środków i preparatów stosowanych w praktyce stomatologicznej. Piśmiennictwo 1. Craig R.: Materiały stomatologiczne. Własności mechaniczne., Elsevier Urban & Partner, Wrocław, 2008, Al-Salehi S. K., Wood D. J., Hatton P. V.: The effect of 24h non-stop hydrogen peroxide concentration on bovine enamel and dentine mineral content and microhardness. J. Dent., 2007, 35, 11, Bayrak S., Tunc E. S., Sonmez I. S., Egilmez T., Ozmen B.: Effects of casein phosphopeptide-amorphous calcium phosphate (CPP-ACP) application on enamel microhardness after bleaching. Am. J. Dent., 2009, 22, 6, Bedini R., Manzon L., Fratto G., Pecci R.: Microhardness and morphological changes induced by Nd:Yag laser on dental enamel: an in vitro study. Ann. Ist. Super. Sanita, 2010, 46, 2, Borczyk D., Klimek L., Piątowska D.: Ocena mikrotwardości zębiny próchnicowej badania laboratoryjne. Czas. Stomatol., 2002, LV, 12, Borges A. B., Yui K. C., D Avila T. C., Takahashi C. L., Torres C. R., Borges A. L.: Influence of remineralizing gels on bleached enamel microhardness in different time intervals. Oper. Dent., 2010, 35, 2, Fuentes V., Toledano M., Osorio R., Carvalho R. M.: Microhardness of superficial and deep sound human dentin. J. Biomed. Mater. Res. A., 2003, 66, 4, Klimek L., Olejniczak M.: Pomiary twardości zębiny. Mag. Stomatol., 2004, 11, 155, Ozbek M., Kanli A., Dural S., Sahin I., Gonen E., Tulunoglu I.: Effects of pregnancy and lactation on the microhardness of rat incisor dentine and enamel. Arch. Oral Biol., 2004, 49, 8, Arcari G. M., Baratieri L. N., Maia H. P., De Freitas S. F.: Influence of the duration of treatment using a 10% carbamide peroxide bleaching gel on dentin surface microhardness: An in situ study. Quint. Int., 2005, 36, 1, Domiciano S. J., Colucci V., Campos Serra M.: Effect of two restorative materials on root dentine erosion. J. Biomed. Mater. Res., Part B: Appl. Biomater., 2010, 93B, 2, Faraoni-Romano J. J., Da Silveira A. G., Turssi C. P., Serra M. C.: Bleaching agents with varying concentrations of carbamide and/or hydrogen peroxides: Effect on dental microhardness and roughness. J. Esthet. Restor. Dent., 2008, 20, 6, Meredith N., Sherriff M., Setchell D. J., Swanson S. A. V.: Measurement of the microhardness and Young s modulus of human enamel and dentine using an indentation technique. Arch. Oral Biol., 1996, 41, 6, Braly A., Darnell L. A., Mann A. B., Teaford M. F., Weihs T. P.: The effect of prism orientation on the indentation testing of human molar enamel. Arch. Oral Biol., 2007, 52, 9, PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 3

7 Twardość tkanek zęba 15. Buchalla W., Imfeld T., Attin T., Swain M. V., Schmidlin P. R.: Relationship between nanohardness and mineral content of artificial carious enamel leasions. Caries Res., 2008, 42, 3, Cuy J. L., Mann A. B., Livi K. J., Teaford M. F., Weihs T. P.: Nanoindentation mapping of the mechanical properties of human molar tooth enamel. Arch. Oral Biol., 2002, 47, 4, Inoue T., Saito M., Yamamoto M., Debari K., Kou K., Nishimura F., Miyazaki T.: Comparison of nanohardness between coronal and radicular intertubular dentine. Dent. Mater. J., 2009, 28, 3, Kinney J. H., Balooch M., Marshall S. J., Marshall G. W. Jr, Weihs T. P.: Hardness and Young modulus of human peritubular and intertubular dentine. Arch. Oral Biol., 1996, 41, 1, Senawongse P., Otsuki M., Tagami J., Mjor I.: Age-related changes in hardness and modulus of elasticity of dentine. Arch. Oral Biol., 2006, 51, 6, Gutierrez-Salazar M. P., Reyes-Gasga J.: Microhardness and chemical composition of human tooth. Mater. Res., 2003, 6, Habelitz S., Marshall S. J., Marshall Jr G. W., Balooch M.: Mechanical properties of human dental enamel on the nanometre scale. Arch. Oral Biol., 2001, 46, 2, Ribeiro Cirano F., Romito G. A., Todescan J. H.: Determination of root dentin and cementum micohardeness. Braz. J. Oral Sci., 2004, 3, 8, Currey J. D., Brear K.: Hardness, Young s modulus and yield stress in mammalian mineralized tissues. J. Mater. Sci. Mater. Med., 1990, 1, Stopa J., Matthews-Brzozowska T., Kurhańska-Flisykowska A., Surdacka A., Chmielnik M., Wąsik A.: Badania stomatologiczne z zastosowaniem zębów ludzkich i bydlęcych w modelu wewnątrzustnym. Materiały naukowe konferencji poświęconej 20ej rocznicy Katedry Stomatologii Wieku Dziecięcego, Lwów, 1996, Torres C. P., Chinelatti M. A., Gomes-Silva J. M., Rizóli F. A., Oliveira M. A., Palma-Dibb R. G., Borsatto M. C.: Surface and subsurface erosion of primary enamel by acid beverages over time. Braz. Dent. J., 2010, 21, 4, Turssi C. P., Messias D. F., Corona S. M., Serra M. C.: Viability of using enamel and dentin from bovine origin as a substitute for human counterparts in an intraoral erosion model. Braz. Dent. J., 2010, 21, 4, Czubińska-Grodecka D., Klimek L., Piątowska D.: Wpływ wybielania 35% nadtlenkiem wodoru na mikrotwardość szkliwa zębów ludzkich. Badania in vitro. e-dentico, 2010, 2, 26, Ballal N. V., Mala K., Bhat K. S.: Evaluation of the effect of maleic acid and ethylenediaminetetraacetic acid on the microhardness and surface roughness of human root canal dentin. J. Endod., 2010, 36, 8, Skórska-Jasak A., Klimek L., Pawlicka H.: Wpływ kwasu cytrynowego i EDTA na mikrotwardość zębiny korzeniowej. Czas. Stomat., 2007, LX, 10, Kozuń A., Łęski M., Klimek L.: Effect of Gutta-Percha solvents on radicular dentine microhardness. Pol. J. Environ. Stud., 2009, 18, 1A, Viana P. S., Machado A. L., Giampaolo E. T., Pavarina A. C., Vergani C. E.: Disinfection of bovine enamel by microwave irradiation: effect on the surface microhardness and demineralization/remineralization processes. Caries Res., 2010, 44, 4, Zaakceptowano do druku 11.III.2013 r. Adres autorów: Łódź, ul. Pomorska 251. Zarząd Główny PTS PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2013, LXIII, 3 223