GENEZA I ROZWÓJ INSTYTUCJI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W POLSCE - OD ROZBIORÓW PO WSPÓLCZESNOŚĆ

Transkrypt

1 GENEZA I ROZWÓJ INSTYTUCJI SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO W POLSCE - OD ROZBIORÓW PO WSPÓLCZESNOŚĆ Autor: Rafał Machała, absolwent WSSM w Łodzi na kierunku stosunki międzynarodowe.

2 Nierządem Polska stoi nieźle ktoś powiedział Lecz drugi odpowiedział, że nierządem zginie ( ) słowa z satyry Krzysztofa Opalińskiego: Na ogołocone ściany w obronę

3

4 Samorząd terytorialny w zaborze rosyjskim: Klęska Cesarstwa Rosyjskiego w wojnie krymskiej przyczyniła się do wprowadzenia w życie przez nowego cara w 1864 r. tzw. reformy ziemskiej w ramach odwilży posewastopolskiej. W praktyce samorządowej uznano gromadę (wieś) za najmniejszą jednostkę samorządu terytorialnego na tzw. Kresach Wschodnich (ziemiach bezpośrednio włączonych do Rosji) i jednocześnie za podstawową jednostkę samorządu wiejskiego. ZGROMADZENIE GROMADZKIE (składało się przeważnie z właścicieli domów) STAROSTĘ odpowiednik współczesnego sołtysa; pełnił funkcje porządkowo-policyjne GROMADA drugi szczebel Należy pamiętać że samorząd ten podlegał kontroli specjalnych urzędników mianowanych przez carat - od 1889 r. byli to naczelnicy ziemscy i urzędy gubernialne. GMINA ZGROMADZENIE GMINE (składało się z delegatów wybieranych przez Zgromadzenie Gromadzkie) WÓJTA wybierało

5 tworzyły tworzyły GMINY I MIASTA SAMORZĄD MIEJSKI (po 1870 r.) POWIAT (po 1864 r. wprowadzono tzw. samorząd ziemski zdecydowanie zdominowany przez ziemiaństwo ze względu na system kurialny opracowany w oparciu o cenzus majątkowy.) DUMY MIEJSKIE (wybierane przez mieszkańców na 4 letnia kadencję) wybór ZARZĄD PREZYDENT MIASTA ZGROMARZENIE POWIATOWE - składało się z radnych; - stanowiło organ uchwałodawczy ZARZĄD POWIATOWY - na czele stał przewodniczący i dwóch członków wybranych przez radnych; - stanowił organ wykonawczy GUBERNIE ZGROMADZENIA GUBERNIALNE ZARZĄDY GUBERNIALNE Odpowiedniki podobnych organów samorządu ziemskiego w powiecie

6 GUBERNIE administracja rządowa GUBERNATOR mianowany przez cara tworzyły GENERAŁ-GUBERNATORSTWA (z Generałem-Gubernatorem na czele) Ogólnie kompetencje samorządu ziemskiego w Rosji były bardzo skromne i uzależnione od uprawnień administracji państwowej (rządu w Petersburgu, gubernatorów i generał-gubernatorów). Mimo pewnych reform, wszechwładza aparatu carskiego pozostała niezachwiana. Wileńskie Białoruskie Kijowskie ziemie polskie bezpośrednio wcielone do Rosji Władze rosyjskie hamowały rozwój struktur samorządowych na ziemiach polskich zagarniętych w trzech rozbiorach m. in. poprzez: - zmianę Królestwa Polskiego na kraj nadwiślański; - likwidację urzędów Królestwa m. in. Rady Administracyjnej, Rady Stanu i zastąpienie ich generał-gubernatorem warszawskim; - wprowadzenie administracji terenowej na wzór rosyjski (pozostawiono jedynie samorząd gminny).

7 Samorząd terytorialny w zaborze pruskim: GMINA najmniejsza jednostka podziału administracyjnego i samorządu terytorialnego tworzyły POWIAT (KREIS) MIEJSKA WIEJSKA kurialne wybory SEJMIK POWIATOWY RADA MIEJSKA (organ uchwałodawczy) wybierana przez mieszkańców, którzy płacili podatki wybierał WYDZIAŁ POWIATOWY (składał się z 6 członków) STAROSTA (LANDRAT) MAGISTRAT (organ wykonawczy); Składał się z: 1. Burmistrza 2. Radcy Miejscy ZGROMADZENIE GMINNE (organ uchwałodawczy) NACZELNIKA I ŁAWNIKÓW (organ wykonawczy)

8 SZCZEGÓLNA ROLA STAROSTY W ADMINISTRACJI PRUSKIEJ: 1. Powoływany przez króla (od 1871 r. cesarza); 2.Wybierany spośród kandydatów przedstawionych przez sejmik lub spoza tego grona; 3. Organ administracji rządowej w powiecie podległy rządowi w Berlinie; 4. Członek organu samorządu terytorialnego (wydziału powiatowego) zależnego od sejmiku reprezentującego mieszkańców danego powiatu. POWIAT tworzyły REJENCJA (REGENCJA) na czele stał PREZYDENT (mianowany przez króla) WYDZIAŁ OBWODOWY (organ pomocniczy prezydent + osoby powołane przez króla i wydział prowincjonalny) Prezydent podlegał pruskiemu ministrowi spraw wewnętrznych, a wydział obwodowy pełnił funkcje sądu administracyjnego II instancji. Na tym szczeblu istniała tylko administracja rządowa.

9 REJENCJA Sejmik Powiatowy Rada Miejska wybierały NADPREZYDENT reprezentant administracji rządowej w powiecie; mianowany przez króla administracja rządowa stał na czele PROWINCJA po 1878 r. administracja samorządowa SEJM PROWINCJONALNY organ pomocniczy RADA PROWINCJONALNA (po części wybierana przez samorząd) nadzór pod kątem legalności tzn. zgodności aktów wydanych przez samorządem z prawem WYDZIAŁ PROWINCJONALNY (realizował uchwały Sejmu w sprawach, które zostały przekazane do kompetencji samorządu kierował DYREKTOR KRAJOWY (zwany też STAROSTA KRAJOWY)

10 GMINA Zabór austriacki autonomia po 1867 roku: WIEJSKA MIEJSKA RADA GMINNA (wybory w oparciu o cenzus majątkowy i wykształcenie) RADA MIEJSKA ZWIERZCHNOŚĆ GMINA z stojącym na czele WÓJTEM MAGISTRAT z przewodniczącym BURMISTRZEM (przy większych miastach Prezydentem)

11 wybierana w systemie kurialnym RADA POWIATOWA POWIAT STAROSTWO POWIATOWE podlegało mu administracja państwowa STAROSTA zajmował się całością spraw administracyjnych z wyłączeniem spraw skarbowych i szkolnictwa WYDZIAŁ POWIATOWY kierowany przez MARSZAŁKA musiał zostać zatwierdzony przez cesarza

12 SAMORZĄD TERYTORIALNY NA TERENIE GALICJI: Jak łatwo zauważyć, w Galicji występował dualizm organów władzy publicznej: z jednej strony były to organy autonomiczne (Sejm i Wydział Krajowy) i samorządowe (rady i wydziały gmin i powiatów), z drugiej zaś organy rządowe (reprezentujące rząd wiedeński): namiestnik i starostowie. SEJM KRAJOWY złożony z wirylistów - osób zasiadających w tym ciele ze względu na sprawowane przez siebie stanowisko (m. in. arcybiskupów, biskupów, rektorów uczelni, prezesów) i posłów wybieranych w wyborach kurialnych. GALICJA centralne instytucje autonomiczne z siedzibą we Lwowie powoływany w połowie przez Sejm, a w połowie przez kurie wyborcze NAMIESTNIK kierował tzw. namiestnictwem; mianowany przez cesarza; podlegali mu bezpośrednio starostowie powiatowi MINISTER ds. Galicji w rządzie wiedeńskim WYDZIAŁ KRAJOWY na czele stał MARSZAŁEK KRAJOWY oprócz realizacji uchwał Sejmu, nadzorował samorząd terytorialny

13 Najważniejsze decyzje nowych władz: w 1919 r. na czele powiatów ustanowiono komisarzy ludowych jako reprezentantów władz warszawskich (w tym samym roku utworzono starostwa powiatowe kierowane przez starostów) Samorząd terytorialny w Polsce po wywaleczeniu niepodległości w miejsce 5 guberni wprowadzono 5 województw (warszawskie, białostockie, kieleckie, lubelskie i łódzkie), którymi miał kierować wojewoda mianowany przez Naczelnika Państwa na wniosek ministra spraw wewnętrznych; funkcje pomocnicze miała pełnić Rada Wojewódzka złożona z przedstawicieli samorządu powiatowego i gminnego (w większych miastach wprowadzono zarząd komisarzy ludowych)

14 po 1921 r. na ziemiach odzyskanych od Rosji powołano do życia województwo nowogrodzkie, poleskie i wołyńskie; na terenie Wileńszczyzny wprowadzono początkowo Delegata Rządu, a następnie Komisarza Rządu (aż do przekształcenia w województwo w 1925 roku) zastąpiono urząd namiestnictwa stanowiskiem Generalnego Delegata Rządu dla byłej Galicji; ziemie zaboru austriackiego podzielono na województwa: krakowskie, lwowskie, stanisławowskie i tarnopolskie; na terenie zaboru pruskim przejęto tamtejszą administrację (zastąpiono w powiatach niemieckiego landrata polskim starostą); podzielono dawny zabór pruski na dwa województwa: poznańskie i pomorskie (ze stolica w Toruniu); na krótko funkcjonowało też Ministerstwo byłej Dzielnicy Pruskiej do 1922 roku z uprawnieniami ustawodawczymi. Niepodobna oddać tego upojenia, tego szału radości, jaki ludność polską w tym momencie ogarnął. Po 120 latach prysły kordony. Nie ma ich. Wolność! Niepodległość! Zjednoczenie! Własne państwo! Na zawsze! Chaos? To nic. Będzie dobrze. Wszystko będzie, bo jesteśmy wolni od pijawek, złodziei, rabusiów, od czapki z bączkiem, będziemy sami sobą rządzili. (...) Kto tych krótkich dni nie przeżył, kto nie szalał z radości w tym czasie wraz z całym narodem, ten nie dozna w swym życiu najwyższej radości. słowa pierwszego premiera rządu niepodległej Polski Jędrzeja Moraczewskiego

15 KONSTYTUCJA II RZECZPOSPOLITEJ Z DNIA 17 MARCA 1921 ROKU 1. Ostatecznie art. 3 brzmiał: RP, opierając swój ustrój na zasadzie szerokiego samorządu terytorialnego, przekaże przedstawicielstwu samorządu właściwy zakres ustawodawstwa, zwłaszcza z dziedziny administracji, kultury i gospodarstwa - w zamyśle ustawodawcy konstytucyjnego samorząd terytorialny miał mieć szerokie kompetencje; 2. W art. 65 stwierdzono: Dla celów administracyjnych Państwo Polskie podzielone będzie w drodze ustawodawczej na województwa, powiaty i gminy miejskie i wiejskie, które będą również jednostkami samorządu terytorialnego. Zapis ten sankcjonował wcześniejsze działania polskich władz.

16 3. W kolejnym artykule umieszczono zasadę dekoncentracji czyli przesunięcia kompetencji w dół od organów centralnych do organów terenowych administracji publicznej, zasadę zespolenia tej administracji oraz uczestnictwa obywateli w jej wykonaniu; 4. Zapisy konstytucji mówiły o dwuinstancyjnym postępowaniu administracyjnym, a kontrolę nad decyzjami urzędników przyznawały sądownictwu administracyjnemu z Najwyższym Sądem Administracyjnym na czele pod kątem ich legalności czyli zgodności z prawem. 5. W praktyce wiele osób odpowiedzialnych za przyszłe prawo polskie sprzeciwiało się silnemu samorządowi terytorialnemu z powodu art. 109 konstytucji, który wiązał mniejszości narodowe z samorządem 6. Po zaciętych sporach (szczególnie twarde stanowisko reprezentowały stronnictwa prawicowe, w tym endecja) uchwalono we wrześniu 1922 roku ustawę o zasadach powszechnego samorządu wojewódzkiego, która jednak nie weszła w życie; 7. Teoretycznie konstytucja marcowa mówiła wiele o samorządzie terytorialnym, jednak w praktyce został on stopniowo uzależniony finansowo od władz centralnych i podporządkowany administracji rządowej.

17 Przewrót majowy w 1926 roku Józefa Piłsudskiego tzw. rządy sanacyjne w Polsce Następstwa przewrotu majowego w kontekście samorządu terytorialnego: 1. Rozporządzenie Prezydenta o organizacji i zakresie działania władz administracji ogólnej z 1928 roku, które wprowadzało tzw. domniemanie kompetencyjne na rzecz organów administracji rządowej oznaczało to że organy jednostek samorządu terytorialnego mogły działać tylko wtedy, gdy uprawnienie do tego wynikało z wyraźnego przepisu prawa, we wszystkich pozostałych sprawach organami właściwymi były organy administracji rządowej; 2. Ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego z 23 marca 1933 roku inaczej zwana ustawą scaleniową, która ujednolicała samorząd terytorialny na poszczególnych szczeblach; 3. Konstytucja z 23 kwietnia 1935 roku zwana kwietniową, która uznawała samorząd terytorialny za szczególną część administracji państwowej. Należy jednak pamiętać że konstytucja kwietniowa szła w kierunku scentralizowania państwa o czym świadczy art. 75, w którym choć powoływano dla urzeczywistnienia zadań administracji państwowej w zakresie potrzeb miejscowych samorząd wojewódzki, powiatowy i gminny, to akty prawne wydawane przez organy jednostek samorządu terytorialnego musiały dla swojej ważności każdorazowo uzyskiwać zatwierdzenie organu administracji rządowej - w praktyce samorząd był uzależniony od administracji rządowej.

18 1. Jednostki samorządu terytorialnego pokrywały się z jednostkami podziału administracyjnego kraju mimo szerokich zapowiedzi po wojnie samorząd wojewódzki istniał tylko w dawnym zaborze pruskim 2. Zarówno obie konstytucje, jak i ustawa o samorządzie wojewódzkim z 1922 roku (przewidywała ona że przewodniczącym wydziału miał być z mocy prawa wojewoda) nie przyczyniły się do funkcjonowania tego szczebla samorządu na ziemiach byłego zaboru rosyjskiego i austriackiego 3. W województwach (pomorskim i toruńskim) funkcjonowały Rada i Wydział Wojewódzki, jednak organy te składały się tylko częściowo z przedstawicieli samorządu, a ich kompetencje były ograniczone do doradzania i wydawania opinii 4. Jednostki samorządu terytorialnego posiadały odrębną od państwa osobowość prawną zarówno w zakresie prawa cywilnego, jak i publicznego, mogły też się zrzeszać dla realizacji celów wykraczających poza jedna gminę bądź powiat (np. Związek Miast Polskich, Związek Powiatów); Samorząd RP w okresie międzywojennym 5. Związek Rewizyjny Samorządu Terytorialnego - sprawował kontrolę nad finansową i gospodarczą działalnością samorządu.

19 Znaczenie ustawy scaleniowej w ujednolicaniu samorządu terytorialnego RP 4. Została przyjęta zasada domniemania kompetencji organu wykonawczego, a w jego obrębie kompetencji przewodniczącego tego organu organ stanowiący był właściwy tylko w przypadkach enumeratywnie wyliczonych w przepisach ustawowych 1. Podzieliła organy jednostek samorządu na: stanowiące i kontrolujące (były nimi rady gminne, miejskie i powiatowe zastąpiono sejmiki powiatowe), a także na zarządzające i wykonawcze w postaci zarządu gminnego, miejskiego oraz wydziału powiatowego; 2. Demokratyzacji uległa ordynacja wyborcza do organów jednostek samorządu: wprowadzono pięcio przymiotnikowe wybory (powszechne, równe, bezpośrednie, tajne i proporcjonalne) na terenie Galicji zniesiono barierę wyborczą w postaci nie płacenia podatków 3. Wprowadziła jednolity typ gminy zbiorowej złożonej z poszczególnych wsi gromad, znany z tereny Królestwa Polskiego

20 5. Na czele zarządu gminnego stał wójt (wybór musiał zatwierdzić starosta), zarządu miejskiego burmistrz lub prezydent - wybierani przez właściwą radę, wybór taki musiał być zatwierdzony przez odpowiedni organ administracji rządowej 6. Ustawa przewidziała instytucję zawodowych przełożonych gmin czyli możliwość ich wyboru na czas podwójnej kadencji organów stanowiących 7. Przewodniczącym wydziału z mocy prawa był zawsze starosta, co czyniło go organem o dwoistym charakterze: był elementem administracji rządowej (mianowanym przez szefa MSW), a jednocześnie członkiem kolegialnego organu samorządowego w powiecie 8. Należy wspomnieć że od 1928 r. miasta powyżej 25 tyś. mieszkańców wyłączone z powiatowych związków komunalnych i powyżej 75 tyś. mieszkańców stanowiły powiaty grodzkie występował w nich pełny dualizm administracyjny: starostowie grodzcy jako organy administracji rządowej i prezydenci miast. m. st. WARSZWA (wyłączona z przepisów ustawy scaleniowej ) zła gospodarka finansowa rząd rozwiązuje w 1934 r. Radę Miejską a powołuje organy komisaryczne pochodzące z nominacji Tymczasowy Zarząd Miejski Ustawa o samorządzie gminnym m. st. Warszawy z 1938 r. Zarząd Komisaryczny Tymczasowa Rada Miejska organ doradczy wybory nie przyniosły rozstrzygnięcia

21 Uprawnienia organów jednostek samorządu terytorialnego dzieliły się na: a) tzw. własne, przyznane samorządowi przez przepisy prawa; obejmujące sprawy gospodarcze, kulturalne, oświatowe, zdrowia publicznego, zaspokojenia lokalowych potrzeb mieszkańców - o ile nie zostały przekazane organom administracji rządowej lub samorządowi gospodarczemu. b) tzw. poruczone, czyli takie, które przez przepisy prawa zostały przyznane administracji rządowej, a tylko zlecono (powierzono ich wykonanie) organom samorządu (w drodze ustawy lub rozporządzenia RM). Z reguły dotyczyło to zadnia nadzoru nad samorządem niższego szczebla (czyli samorządu powiatowego nad gminnym i miejskim).

22 Uprawnienia nadzorcze organów administracji rządowej Brak powszechnego, silnego samorządu wojewódzkiego, silny nadzór nad samorządem, ograniczona sfera jego zadań i kompetencji oraz wzmocnienie pośredniości w wyborach do organów stanowiących były przejawem tendencji autorytarnych przy zachowaniu instytucji samorządu. 1. Zatwierdzanie wyborów: sołtysów, wójtów, burmistrzów i prezydentów miast 2. Możliwość rozwiązania organów uchwałodawczych i wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego i wprowadzenie na ich miejsce zarządców komisarycznych (de facto nie mających legitymizacji do sprawowania władzy) 3. Konieczność uzyskania zatwierdzenia organu nadzorczego dla uchwały rady gminy dotyczącej np. rozporządzania majątkiem gminy 4. Zarząd gminy był zobowiązany do wstrzymania wykonania uchwały sprzecznej z interesem gminy lub niewykonalnej

23 Samorząd terytorialny w latach najistotniejsze zmiany: 1. Statut tymczasowych rad narodowych z 1 stycznia 1944 roku przewidywał, że ustanowione rady miały składać się z przedstawicieli wszystkich organizacji i zrzeszeń demokratyczno-niepodległościowych (nie przewidziano innych organów terenowych, a jednolitość władzy miała być podkreślona przez hierarchiczny układ rad z Krajowa Radą Narodową na czele) 2. Manifest PKWN z dnia 22 lipca 1944 roku odezwa do narodu i zapowiedź demokratycznych zmian w państwie (obok rad narodowych poszczególnego szczebla przewidywał upełnomocnionych przedstawicieli Krajowej Rady Narodowej); 3. Dekret z 21 sierpnia 1944 roku przywracał urzędy wojewodów i starostów jako organów rządowej administracji ogólnej; Polska po II wojnie światowej

24 6. Ustawa z 11 września 1944 r. (znowelizowana w 1946 r.) o organizacji i zakresie działania rad narodowych - traktowała ona rady terenowe (wciąż zhierarchizowane i pochodzące z delegacji uprawnionych organizacji aż do 1954 r.) jako organy uchwałodawcze samorządu terytorialnego, a ponadto przyznała im zadania wykraczające poza tradycyjne uprawnienia; wojewódzkie i powiatowe rady narodowe opiniowały kandydatury na stanowiska wojewody i starosty, jak również mogły wnioskować o ich odwołanie; wojewodowie i starostowie winni byli składać radom okresowe sprawozdania, a prezydia rad (organ wykonawczy) miały sprawować tzw. kontrolę społeczną nad właściwymi organami rządowej administracji ogólnej; 7. Dekret PKWN z dnia 23 listopada 1944 r. o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego - przywracał samorząd terytorialny z okresu międzywojennego; 8. Nowelizacja ustawy o radach odwróciła kolejność ich zadań i wzmocniła elementy instytucji władzy radzieckiej rady określono bowiem w pierwszej kolejności jako organy planowania działalności publicznej i kontroli, a wykonywanie zadań organów uchwałodawczych samorządu stało się szczególnym zadaniem zleconym; 9. Nie przywrócono starostów grodzkich, a w Warszawie Komisarza Rządu - rozszerzono kompetencje prezydentów dużych miast; 10. Wprowadzono samorząd wojewódzki, czego nie udało się dokonać wcześniej; 11. W związku z przywróceniem organów rządowej administracji ogólnej organy wykonawcze samorządu funkcjonowały w ramach dualizmu zasadniczo bliskiego rozwiązaniom przyjętym przed wojną w odniesieniu do powiatów;

25 Zastąpienie samorządu terytorialnego radami narodowymi o okresie PRL-u 1. Ustawa z 20 marca 1950 r. o terenowych organach jednolitej władzy państwowej zniosła ona samorząd terytorialny i terenowe organy rządowej administracji ogólnej (cała władza skupiła się w radach narodowych, o organami państwowymi miały być prezydia rad jako organy wykonawczo-zarządzające); 2. Centralizm demokratyczny - uzasadnienie zhierarchizowania rad poddanych nadzorowi Rady Państwa (istniała od 1947 r.) i podwójne podporzadkowanie prezydiów rad (własnej radzie oraz prezydium wyższego stopnia aż do Rady Ministrów) 3. Najważniejsze było podporządkowanie strukturom PZPR, o czym świadczyła konstytucja PRL z 22 lipca 1952 r.; 4. Przed pierwszymi wyborami w 1954 r. zniesiono gminy i wprowadzono trzy razy mniejsze gromady; 5. Ustawa z 25 stycznia 1958 r. o radach narodowych wydana pod modnym hasłem decentralizacji: znowelizowana w latach kiedy pozbawiono prezydia roli organów wykonawczo-zarządzających, a funkcje takie pełnili wojewodowie i prezydenci miast, a także naczelnicy miast i gmin (na krótko też naczelnicy powiatów)

26 6. Istotne zmiany podziału terytorialnego nastąpiły w latach : zastąpiono gromady dwa razy większymi gminami, a następnie zniesiono powiaty i województwa wprowadzając nowe jednostki województwa, które kompetencyjne odpowiadały dawnym powiatom (również bardzo często tworzono i likwidowano organy administracji terenowej wydziały, którym przypisywano, a niekiedy odbierano kompetencje administracyjne; podobnie na zmianę zespalano organizacyjnie administracje terenową albo wydzielano z niej organy niezespolone); 7. W ustawodawstwie wydawanym od lat 70 XX wieku rady narodowe określano jako organy władzy państwowej i samorządowej początkowo samorządu społecznego a w latach 80 nawet samorządu terytorialnego (np. ustawa z dnia 20 lipca 1983 r. o systemie rad narodowych i samorządzie terytorialnym) Transformacja ustrojowa w Polsce i stopniowe przywrócenie instytucji samorządu terytorialnego

27 1. Częściowo demokratyczne wybory parlamentarne 4 czerwca 1989 r. i rząd Tadeusza Mazowieckiego ustawa z dnia 8 marca 1990 roku o samorządzie terytorialnym pierwsza z zasadniczych ustaw ustrojowych przywracająca samorząd gminny z czasów II Rzeczpospolitej 2. Dokonano zmiany ustawy zasadniczej z czasów PRL-u (od grudnia 1989 r. noszącej tytuł Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej), w której w rozdziale 6 zatytułowanym Samorząd terytorialny (wcześniej pod nazwą Terenowe organy władzy i administracji państwowej ) stwierdzono: Samorząd terytorialny jest podstawową formą organizacji życia publicznego w gminie. 4. Ustawa z 25 marca 1994 r. o ustroju m. st. Warszawy nadała ona Warszawie status szczególnego związku 11 gmin warszawskich, a nie jednostki samorządu terytorialnego 3. Następstwem zmian konstytucyjnych była tzw. Mała Konstytucja czyli Ustawa Konstytucyjna z dnia 17 października 1992 roku o wzajemnych stosunkach między władzą ustawodawczą i wykonawczą Rzeczypospolitej Polskiej oraz o samorządzie terytorialnym art. 70 ust. 4 stwierdzał: Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina. Pozostałe rodzaje jednostek samorządu terytorialnego określi ustawa.

28 1. Potwierdziła osobowość prawną jednostek samorządu terytorialnego z czego wynikało działanie we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność Mała Konstytucja uznała samorząd terytorialny za: podstawową formę organizacji życia publicznego (art. 70 ust. 1) 2. Zapewniała uprawnienia do mienia komunalnego 3. Formułowała, choć w sposób dorozumiany, zasadę domniemania kompetencji samorządu terytorialnego w stosunku do zadań i kompetencji organów administracji rządowej, przy wprowadzeniu materialnoprawnej zasady określającej sferę zadań samorządu: Samorząd terytorialny wykonuje w ramach ustaw istotną część zadań publicznych (art. 71 ust. 1) 4. Zapewniała mieszkańcom prawo podejmowania rozstrzygnięć w drodze referendum lokalnego

29 3. Przyznawała rangę konstytucyjną podziałowi zadań samorządu terytorialnego na własne i zlecone, przy czym wykonywanie tych drugich łączyła z wyposażeniem w odpowiednie środki finansowe 4. Zapewniała jednostkom samorządu terytorialnego swobodę określania w granicach ustaw swoich struktur wewnętrznych, przy wyodrębnieniu organów stanowiących, wybieranych w wyborach powszechnych, równych i w głosowaniu tajnym oraz organów wykonawczych 5. Jako dochody jednostek samorządu terytorialnego wskazała dochody własne, subwencje i dotacje, zastrzegając, że źródła dochodów w zakresie zadań publicznych są gwarantowane ustawowo 6. Zastrzegła konieczność ustawowego uregulowania materii zlecenia zadań administracji rządowej, warunków i trybów przeprowadzania referendum lokalnego, nadzoru nad działalnością jednostek samorządu terytorialnego, a także zasad zrzeszania się jednostek samorządu terytorialnego oraz reprezentowania ich interesów wobec władz państwowych

30 KONSTYTUCJA RZECZYPOSPOLITEJ Z 2 KWIETNIA 1997 R. 5. Wprowadzenie wyraźnego wymogu bezpośredniości wyborów do organów stanowiących samorządu bez względu na szczebel (mówiła już o tym Mała Konstytucja ale w sposób mniej stanowczy) 6. Uwzględniona została również możliwość ustawowego wprowadzenia bezpośredniego wyboru organów wykonawczych jednostek samorządu terytorialnego w art. 169 ust. 3, przy jednoczesnym zachowaniu tradycyjnego modelu wyboru tych organów związanych z ich kolegialnością Podstawowe regulacje dotyczące samorządu lokalnego: 1. Podstawową jednostką samorządu terytorialnego jest gmina art. 164 ust. 1; 2. W drodze ustaw miano określić inne jednostki samorządu regionalnego albo lokalnego i regionalnego zgodnie z art. 162 ust. 2 (ustawodawca konstytucyjny zostawił zatem otwartą furtkę na wprowadzenie projektów samorządu powiatowego, tworzącego z samorządem gminnym samorząd lokalny jak i samorządu wojewódzkiego lub projektu województwa samorządowego w terytorialnym kształcie istniejącym od 1975 roku); 3. Gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego nie zastrzeżone dla innych jednostek samorządu terytorialnego art. 164 ust. 3; 4. Zasadniczy podział administracyjny ma być dokonywany nie jak wcześniej dla celów administracji rządowej lecz dla celów samorządu terytorialnego (art. 16 ust. 1) i nie musi występować tożsamość regionu (JST) i województwa (podział ten musi być jednak skoordynowany ze względu na uprawnienia nadzorcze wojewody zgodnie z art. 171 ust. 2);

31 7. Ustanowiła znacznie silniej domniemanie właściwości samorządu w stosunku do wszelkich władz publicznych i nie wskazała kategorii zadań publicznych ogólnie zastrzeżonych dla samorządu (w art. 166 ust. 1 wyraźnie określono zadania własne samorządu jako: zadania publiczne służące zaspokojeniu potrzeb wspólnoty samorządowej, o czym wspomina również ustawa o samorządzie terytorialnym z 1990 roku); 8. Natomiast kolejny artykuł wyraźnie nakazuje by zadaniom samorządu odpowiadały dochody umożliwiające ich wykonanie (art. 166 ust. 2). Rozdział VII Konstytucji poświęcony samorządowi terytorialnemu rozbudowuje i precyzuje zasady funkcjonowania tej szczególnej części składowej władzy publicznej w państwie i społeczeństwie. Zawarte w nim przepisy: 1. Umacniają zasadę samodzielności JST poprzez ochronę sądową; 2. Dopracowują instytucję zadań zleconych administracji rządowej; 3. Stwierdzają, że spory kompetencyjne między organami JST rozstrzygają sądy administracyjne; 4. Przyznają JST prawo ustalania, w zakresie ustawowym, wysokości podatków i opłat lokalnych; 5. Wskazują, że organy stanowiące JST, w granicach ustawy, określają ustrój wewnętrzny tych jednostek; 6. Określają precyzyjnie instytucje referendum lokalnego; 7. Dotyczą nadzoru nad działalnością JST; 8. Regulują kwestie zrzeszania się JST.

32 I. Po konstytucji z 1997 roku przeprowadzono tzw. reformę samorządową, która polegała na wprowadzeniu kolejnych dwóch szczebli samorządu terytorialnego: powiatu i województwa na mocy ustawy z dnia 5 czerwca 1998 roku o samorządzie powiatowym i wojewódzkim (wobec tego faktu od 1999 roku ustawa o samorządzie terytorialnym z 1990 roku nosi nazwę ustawy o samorządzie gminnym), po czym ustawy te wielokrotnie nowelizowano w celu dopasowania ich do ówczesnych realiów; II. Kolejne przeobrażenie prawa samorządowego w 2002 roku gdy weszła w życie ustawa o bezpośrednim wyborze wójta, burmistrza i prezydenta miasta z 20 czerwca 2002 roku, która wprowadziła zasadę bezpośredniego wyboru jednoosobowych a nie kolegialnych organów wykonawczych samorządu gminnego. Należy pamiętać, że Konstytucja RP z 1997 roku usankcjonowała działanie samorządu terytorialnego w Polsce po przemianach ustrojowych rozpoczętych w roku 1989, a dzięki dalszej reformie administracyjnej i wydaniu kolejnych aktów prawnych wzmocniła i ugruntowała pozycję samorządu terytorialnego na kolejne lata.

33 Dziękuje za uwagę Dziękuje za uwagę