ZDROWIE LUDNOŚCI POLSKI W ZANIECZYSZCZONYM ŚRODOWISKU W W YBRANYCH MIASTACH

Transkrypt

1 Jolanta Pakulska, Małgorzata Rutkowska 1. W stęp ZDROWIE LUDNOŚCI POLSKI W ZANIECZYSZCZONYM ŚRODOWISKU W W YBRANYCH MIASTACH W ostatnich latach stan zdrowia ludności Polski ulegał pogorszeniu i proces ten staje się coraz szybszy. Znajduje to swój wyraz we wzroście częstości przejściowej, niepełnej sprawności psychofizycznej oraz stałej przedwczesnej niepełnej sprawności (w tym inwalidztwa). Stale narasta także proces przedwczesnej umieralności. Badania prowadzone w latach 80-tych i 90-tych wykazały, że na stan zdrowia Polaków największy wpływ ma styl życia (53%) oraz warunki środowiskowe (21 %).1 Raporty medyczne wskazują na alarmujący wzrost występowania tzw. chorób cywilizacyjnych; powszechne obecnie są choroby układu krążenia i choroby nowotworowe, a także niektóre choroby układu oddechowego. Choroby te w dużej mierze są wynikiem zanieczyszczenia środowiska oraz braku ruchu i właściwego relaksu w czystym środowisku przyrodniczym. Stanowią one ok. 3/4 przyczyn przedwczesnych zgonów.12 Wiele zaburzeń w funkcjonowaniu układu fizycznego i psychicznego ludzi wywołana jest niedoborem mikropierwiastków w środowisku przyrodniczym i w efekcie w pożywieniu ludzi. Najbardziej znanym przykładem skutków niedoboru mikroelementów są choroby tarczycy, wywołane brakiem jodu w środowisku, czy też riadwrażli- 1Waszkiewicz H., Promocja zdrowia - podstawowe pojęcia i idee, w: Ład ekologiczny a nowe standardy współczesnej cywilizacji, IV Regionalne Forum Ekologiczne, Łomża 1995, Łomżyńskie Towarzystwo Naukowe im. Wagów, Łomża Bejnarowicz J.t Zmiany stanu zdrowia Polaków i jego uwarunkowań. Wyzwania dla promocji zdrowia, Promocja zdrowia. Nauki społeczne i medycyna, czasopismo interdyscyplinarne, numer 1-2/

2 Zdrowie ludności Polski w zanieczyszczonym środowisku w wybranych miastach wość na różne substancje toksyczne. Braki wielu mikroelementów w organizmach nie są powodowane jedynie wadliwą dietą, lecz są również efektem złego nawożenia gleb. Żywność z takich gleb zawiera bowiem często znikomą ilość ważnych dla organizmów mikropierwiastków.3 Jakość środowiska ma także wpływ na poziom umieralności, patologie ciąży i porodu oraz pogorszenie jakości urodzeń (kondycji zdrowotnej noworodków). Alarmujące jest, że w Polsce wskaźnik umieralności przedwczesnej oraz spowodowanej chorobami o przewlekłym przebiegu jest nie tylko prawie dwa razy wyższy niż w Europie Zachodniej, ale też rośnie. Różnica ta zaistniała na przestrzeni ostatniego ćwierćwiecza, kiedy to w krajach o gospodarce nakazowo rozdzielczej nastąpił wzrost wspomnianej umieralności o 50-80% (podczas gdy w krajach Europy Zachodniej spadła ona nawet o 50%). Umieralność jest jednym z ważnych wskaźników zagrożenia zdrowia populacji. Jak wykazały badania, duże ryzyko umieralności wiąże się z zamieszkiwaniem na obszarach zanieczyszczonych. Dotyczy to 14% mieszkańców Poiski (5,9 min osób). W Polsce obserwuje się także bardzo niekorzystne tendencje w zakresie umieralności mężczyzn w wieku lat (zjawisko to nazywa się nadumieralnością). Badania wpływu degradacji środowiska na stan zdrowotny ludności Poiski wykonali już w 1987 r. Mlekodaj i Piasecki. Porównywano w nich umieralność ludności w województwach o najwyższym i najniższym poziomie degradacji środowiska. Okazało się, że w rejonach o zdegradowanym środowisku wyższa jest umieralność ogółem wśród ludności w wieku lat (o 21,5%) oraz w wieku lat (o 4,5%). Umieralność kobiet występuje wcześniej niż u mężczyzn, gdyż już w wieku lat (o 4,6%), a w wyższych grupach wiekowych jeszcze się zwiększa, więcej zgonów z powodów nowotworów występuje już w grupie wiekowej lata (o 16,6%). Różnice te narastają w wyższych grupach wiekowych aż do 22,4% dla ludzi w wieku lata, więcej jest zgonów z powodu chorób krążenia w grupie lata (o 13,6%) i tak samo wzrasta w wyższych grupach wiekowych do 22,9% bardzo duża różnica w umieralności z powodu chorób układu 3Eliasz A., Psychologia ekologiczna, Wydawnictwo Instytutu Psychologii PAN, Warszawa 1993, 10

3 Jolanta Pakulska, Małgorzata Rutkowska pokarmowego w grupie wiekowej lata (59,4%). Istotny wpływ na umieralność z powodu chorób układu oddechowego związany jest z powszechnym nałogiem palenia tytoniu.4 Główną przyczyną zgonów w Polsce są tzw. choroby cywilizacyjne: choroby układu krążenia - około 50%, choroby nowotworowe - prawie 18% (70%-90% zgonów z tej przyczyny wiąże się z oddziaływaniem na organizm substancji toksycznych) oraz wypadki, urazy i zatrucia - 7%. Choroby te coraz częściej stają się przyczyną śmierci dzieci i młodzieży (w grupie populacji w wieku 5-19 lat choroby nowotworowe są drugą z kolei przyczyną zgonów; często już noworodki rodzą się z chorobami nowotworowymi i chorobami układu krążenia). Wzrasta także zachorowalność na raka płuc, gardła i krtani, co w dużej mierze jest skutkiem palenia papierosów, lecz także wynika ze wzrostu zanieczyszczenia powietrza, oraz na choroby psychiczne, których przyczyną jest deformacja układu nerwowego pod wpływem kumulacji metali ciężkich w mózgu. Alarmujący jest stan umieralności niemowląt. Stąd też omówione poniżej zostały właśnie te przypadki, Szczególnie zagrożeni zwiększoną zachorowalnością na te choroby są mieszkańcy byłego województwa katowickiego, które pod względem ilości zachorowań na nowotwory złośliwe znajduje się na czele listy światowej (ze wskaźnikiem ponad 350 zachorowań na 100 tysięcy mieszkańców)5 Stan środowiska odgrywa więc istotną rolę w prawidłowym rozwoju człowieka, Jego degradacja powoduje więcej zachorowań i skraca średni czas życia. Badając związki między zdrowiem człowieka a środowiskiem przyrodniczym, należy uznać jako bezsporny fakt, że zanieczyszczenia powietrza, które wdychamy, wodę, którą pijemy i żywność, którą spożywamy, a także zdegradowane środowisko, w którym żyje człowiek - mają wpływ na stan jego zdrowia."6 4 Karaczun Z.M., Indeka L., Ochrona środowiska, ARIES, Warszawa 1996, 5 Karaczun Z.M., Indeka L,, Ochrona... j.w. 6Okólski M., Umieralność a zanieczyszczenie środowiska w Polsce, w: Ekologiczne uwarunkowania zdrowia i życia społeczeństwa polskiego, SGGW- AR, Warszawa

4 Zdrowie ludności Polski w zanieczyszczonym środowisku w wybranych miastach Przyszłość zdrowotna polskiego społeczeństwa jest w znacznym stopniu uwarunkowana przez przeszłość. Niekorzystne dla zdrowia uwarunkowania występowania wspomnianych chorób nadal trwają. Niedostatki przestrzeni i związane z tym przeludnienie pewnych rejonów, zanik obszarów zielonych w wielkich aglomeracjach, a także oddalenie mieszkańców od przyrody stanowią duże zagrożenie dla stanu zdrowia fizycznego i psychicznego. Poprawa tego stanu wymaga dużych nakładów finansowych i długiego okresu. By osiągnąć poprawę stanu zdrowia Polaków, niezbędne jest podjęcie radykalnych i szeroko zakrojonych działań, w których konieczny jest aktywny udział ludności. 2. Stan zdrowia w wybranych miastach Większość ludzi w Polsce żyje, pracuje i odpoczywa w warunkach małych lub średnich skażeń różnego rodzaju zanieczyszczeniami. W takich warunkach zazwyczaj nie występują u ludzi ostre zatrucia. Pojawiają się natomiast różnego rodzaju nieżyty, alergie, choroby krążenia i choroby nowotworowe, dla których trudno określić jednoznaczne przyczyny, a nasilenie ich wzrasta. Stan zdrowia społeczeństwa polskiego ulega stałemu pogarszaniu, co przypisuje się przede wszystkim złemu stanowi środowiska. 2.1 Stan zdrowia mieszkańców Legnicy7 Opiekę zdrowotną nad mieszkańcami Legnicy sprawują: - ZOZ w zakresie podstawowej opieki zdrowotnej, -szpitale: Wojewódzki, Chirurgiczny, Zakaźny; - Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego, 7Rozdział ten został opracowany w oparciu o: 1,Promocja Zdrowia, Nauki Społeczne i Medycyna, czasopismo interdyscyplinarne, Warszawa, Instytut Kardiologii im, Stefana Kardynała Wyszyńskiego, nr 1-2/1994 r, Ż.Materiały wewnętrzne Państwowego Terenowego Inspektoratu Sanitarnego w Legnicy, 3.Rocznik Statystyczny 1996 r. 12

5 Jolanta Pakulska, Małgorzata Rutkowska - resortowe i zakładowe zakłady służby zdrowia, - fundacje oraz prywatnie praktykujący lekarze i inne osoby fizyczne. Minimalne osiągnięcia notuje się w zapobieganiu i zwalczaniu tych chorób zakaźnych, które są zależne głównie od ogólnej poprawy stanu sanitarnego miasta oraz w tych ostrych chorobach zakaźnych, w których nie są znane metody skuteczne, jak np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Poprawa sytuacji epidemiologicznej chorób zakaźnych, głównie przewodu pokarmowego, a wśród nich - wirusowego zapalenia wątroby typu A i zatruć pokarmowych jest głównym zadaniem służby sanitarno-epidemiologicznej. Dlatego też każde przedsięwzięcie, które zmierza do poprawy czystości i porządku, poprawy jakości dostarczanej dobrej wody i żywności ma tu duże znaczenie. Obserwuje się także znaczne zwiększenie liczby przypadków chorób alergicznych osób dorosłych oraz dzieci. Od 1994 r. poszerzono diagnostykę alergiczną i objęto nią osoby dorosłe zatrudnione w przemyśle, handlu i rolnictwie. Na stan zdrowia mieszkańców miasta niewątpliwie ma wpływ wprowadzana do sprzedaży żywność o dobrej jakości zdrowotnej. Od początku 1998 r. nie zanotowano na terenie miasta Legnicy zbiorowych zatruć pokarmowych, których przyczyną byłyby środki spożywcze wyprodukowane w nadzorowanych zakładach. Poważny wpływ na zdrowie mieszkańców Legnicy ma stan zanieczyszczenia powietrza. Prowadzone przez Siację Sanitarną pomiary zanieczyszczeń wykazują od lat 80-tych dość znaczną poprawę, jednak od 1993 r. sytuacja w większości przypadków znowu się pogarsza (zmiany zanieczyszczenia powietrza niektórymi związkami w latach obrazuje rysunek 1 i 2). Wyniki badań w latach 90-tych wykazały: - przekroczenie norm średniorocznych w przypadku następujących zanieczyszczeń: fenol, fluor, kwas siarkowy, opad ołowiu, - przekroczenie norm średniodobowych w przypadku następujących zanieczyszczeń: pył zawieszony, fenol, kwas siarkowy, benzen, 13

6 Zdrowie ludności Polski w zanieczyszczonym środowisku w wybranych miastach - zanieczyszczenia nie przekraczające żadnych norm: opad pyłu, opad kadmu, miedzi, ołowiu, dwutlenku siarki, dwutlenku azotu, formaldehydu, toluenu i ksylenów, - wzrost stężeń następujących zanieczyszczeń: fenol, benzen, ksyleny, ołów, miedź, - zmniejszenie stężeń następujących zanieczyszczeń: dwutlenek azotu, dwutlenek siarki, pył zawieszony, fluor, formaldehyd, kwas siarkowy, toluen, cynk. Realizowany plan pracy Oświaty Zdrowotnej Terenowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej (T.S.S.E.) ma na celu dostarczenie społeczeństwu wiedzy dotyczącej problemów zdrowia i jego uwarunkowań, szczególnie co do roli indywidualnego stylu życia. Podstawowe kierunki działania z zakresu oświaty zdrowotnej wynikają z zapisów zawartych w programach i porozumieniach takich, jak: Narodowy Program Zdrowia, programy profilaktyczne nadzorowane przez Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, w porozumieniach zawartych z organizacjami pozarządowymi i towarzystwami naukowymi oraz w zaleceniach Światowej Organizacji Zdrowia. W planach pracy oświaty zdrowotnej brana jest pod uwagę sytuacja epidemiologiczna kraju i województwa legnickiego ze szczególnym uwzględnieniem m.in.: - zapobiegania zatruciom pokarmowym, - profilaktyki układu krążenia, -profilaktyki nowotworowej, - ochrony zdrowia matki i dziecka. Można więc sformułować problem strategiczny, którego rozwiązanie stanowić powinno podstawę wyznaczania kierunków polityki samorządu w dziedzinie ochrony zdrowia. Obejmuje on: 1.Realizację podstawowych programów promocji zdrowia w zakresie zwalczania chorób płuc, krążenia, nowotworowych, urazów, zatruć itp. poprzez: 14

7 Jolanta Pakulska, Małgorzata Rutkowska - podnoszenie świadomości zdrowia i upowszechnienie zdrowego stylu życia, - upowszechnienie zdrowego stylu odżywiania wśród mieszkańców poprzez promocję tzw. zdrowej żywności, - zmniejszenie częstości występowania chorób wywołanych paleniem tytoniu (nowotwory, zaburzenia ciąży itd.), - lansowanie nowego modelu zachowań prozdrowotnych u dzieci i młodzieży, - wczesne wykrywanie zagrożeń oraz określenie istniejących trendów zachorowań. 2.Doposażenie ze środków finansowych miasta jednostek organizacyjnych ZOZ-u w sprzęt medyczny, tak aby większość badań diagnostycznych (przesiewowych) mogła być wykonana na poziomie podstawowej opieki zdrowotnej. Efektywne działanie organów sanitarnych uzależnione jest w przeważającej mierze od przyjętej przez władze miasta polityki prozdrowotnej, w szczególności w zakresie dotyczącym chorób uwarunkowanych stylem życia, stanów chorobowych wynikających z uwarunkowań socjalnych i środowiskowych oraz chorób zakaźnych i zawodowych. 2.2 Stan zdrowia mieszkańców Wrocławia Sytuację zdrowotną mieszkańców Wrocławia można przedstawić poprzez analizę zachorowań i umieralności na choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe i zatrucia. Dodatkowo, w przypadku dzieci, należy wspomnieć o umieralności noworodków i niemowląt oraz o chorobach związanych z wiekiem rozwojowym. Na niekorzystną sytuację w tym zakresie duży wpływ wywiera stan środowiska naturalnego, a szczególnie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego (zmiany imisji wybranych związków w latach przedstawia rysunek 3 i 4). 15

8 Zdrowie ludności Polski w zanieczyszczonym środowisku w wybranych miastach Choroby układu krążenia Już od wielu lat główną przyczyną zgonów we Wrocławiu, podobnie jak w całej Polsce, są choroby układu krążenia. Najwyższą umieralność wśród nich powodują choroby naczyń mózgowych i niedokrwienne choroby serca. Ocenia się, że na chorobę wieńcową w Polsce zapada ponad 1 min osób, z których ok, 100 tys. rocznie ma zawał serca, a ponad 80 tys. niestabilną chorobę wieńcową wymagającą hospitalizacji, Natomiast na nadciśnienie tętnicze choruje ponad 7 min osób, z których co najmniej 65 tys. ma udar mózgowy. We Wrocławiu w latach i w 1996 r. wskaźniki umieralności na choroby układu krążenia w przeliczeniu na 100 tys. osób kształtowały się na bardzo wysokim poziomie. Wynosiły one odpowiednio 574,9, 566,8, 578,4 oraz 584,2 i są wyższe niż przeciętnie w Polsce. Wskaźniki umieralności mężczyzn w latach i 1996 r. charakteryzują się tendencją malejącą i wynosiły odpowiednio 632,1; 603,7, 596,5 oraz ok, 560. Natomiast dla kobiet wykazują one tendencję rosnącą i wynosiły odpowiednio 523,0; 533,5, 561,5 oraz ok Przyczyną inwazji chorób układu krążenia, a przede wszystkim choroby wieńcowej, jest powszechne i intensywne oddziaływanie na polską populację czynników ryzyka miażdżycy, a zwłaszcza palenia papierosów, nieodpowiedniego żywienia sprzyjającego podwyższeniu proaterogennych związków tłuszczowych we krwi oraz niska aktywność fizyczna. Jak wynika z badań, wpływ środowiska, w którym żyje współczesny człowiek na zachorowalność i umieralność na tę grupę chorób jest stosunkowo niewielki. Nowotwory Drugą przyczynę zgonów mieszkańców Wrocławia stanowią nowotwory. Do najczęstszych należały: nowotwory płuc (29% ogółu zachorowań), żołądka (7,2%) i skóry (5,6%). 16

9 Jolanta Pakulska, Małgorzata Rutkowska We Wrocławiu wskaźniki zgonów ogółem na nowotwory w przeliczeniu na 100 tys. mieszkańców wynosiły w analizowanych latach odpowiednio: 302,3; 294,4; 310,4 oraz 318,2. Były one wyższe od wskaźników krajowych, które w miastach wynosiły odpowiednio: 197,6; 196,9; 200,9 oraz 206,8. Najliczniejsze zgony spowodowane były poprzez: - nowotwory złośliwe układu oddechowego i narządów klatki piersiowej (28,7% ogółu zgonów na nowotwory we Wrocławiu), - układu trawiennego i otrzewnej (26,6%). Porównanie umieralności we Wrocławiu i kraju wskazuje na szybszy wzrost umieralności ogółem we Wrocławiu. Umieralność w Polsce kształtuje się na średnim poziomie wśród krajów europejskich i jest zbliżona do umieralności z powodów nowotworów złośliwych w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Niewątpliwie na zachorowalność i zgony na te choroby duży wpływ ma stan środowiska, jak na przykład zanieczyszczenie, szczególnie substancjami rakotwórczymi (metale ciężkie i emisje przemysłowe). Umieralność noworodków i niemowląt Stan środowiska, jak na przykład zanieczyszczone powietrze, odpady komunalne i przemysłowe, niewątpliwie ma również wpływ na umieralność niemowląt. Zaznaczyć należy, że pomimo, iż w Polsce wskaźniki umieralności stale spadają (według metodologii WHO wynosiły one w 1980 r. - 25,5%; 1990 r. - 19,3%; 1994 r. - 15,1%; 1995 r. - 13,6%, 1996 r. - 12,1%), to umieralność noworodków i niemowląt stawia Polskę wśród krajów wykazujących najwyższe poziomy. Największe natężenie umieralności niemowląt przypada ha umieralność neonatalną (okres pierwszych 27 dni). Od roku 1991 wzrosła ilość zgonów noworodków, które nie przeżyły 24 godz., a także wzrosła umieralność postnatalna (powyżej 4 tygodni). Porównanie umieralności niemowląt we Wrocławiu z umieralnością krajową wypada niekorzystnie dla Wrocławia i kształtuje się na 17

10 Zdrowie ludności Polski w zanieczyszczonym środowisku w wybranych missiach bardzo wysokim poziomie, np. w 1995 r. wynosiła one we Wrocławiu 16,0%, w Łodzi-15,9%; w Gdyni-8,2%; natomiast w Gdańsku aż 23,6%s, a w 1996 r. we Wrocfawiu-19,0%, w Łodzi-12,4%, w Gdyni- 2,6 %. Rysunek 1. Imisja wybranych zanieczyszczeń powietrza w Legnicy w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ochrona środowiska, różne roczniki. 8Waszkiewicz L., Ocena zdrowotności mieszkańców Wrocławia, Gazeta Lekarska DIL-u, czerwiec 1997 r. 18

11 Jolanta Pakulska, Małgorzata Rutkowska Rysunek 2. Opad pyłu oraz imisja pyłu zawieszonego i dwutlenku azotu w Legnicy w latach , Źródło; Opracowanie na podstawie Ochrona środowiska, różne roczniki, Rysunek 3. Imisja wybranych zanieczyszczeń powietrza we Wrocławiu w latach , Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ochrona środowiska, różne roczniki. 19.

12 Zdrowie iudności Polski w zanieczyszczonym środowisku w wybranych miastach 80 T O dw Lit lenek azotu Fabryczna mikrogram/m; dwutlenek azotu Śródmieście ń dwutlenek siarki Fabryczna & dw utfenek siarki Śródmieście Lata pyl zaw ieszony Fabryczna pyt zaw lesz cny Śtódmieśde Rysunek 4. Imisja wybranych zanieczyszczeń powietrza na stanowiskach Wrocław Fabryczna i Wrocław Śródmieście w latach , Źródło: Opracowanie własne na podstawie Ochrona środowiska, różne roczniki. 20