2

Transkrypt

1 Szkoła Policji w Katowicach Nauki Prawne Wybrane zagadnienia kryminalistyki dla policjantów prewencji Zabezpieczenie miejsca zdarzenia Aspekty prawne i kryminalistyczne Opracowanie: nadkom. dr Jerzy Gąsiorowski Zakład Prawa i Psychologii SZKOŁA POLICJI Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2004

2 2

3 3 Spis treści Wstęp 5 Rozdział I Kryminalistyka w pracy policjanta prewencji 7 Rozdział II Zabezpieczenie miejsca zdarzenia Podstawa prawna czynności zabezpieczających miejsce zdarzenia Definicja i zakres czynności zabezpieczających Zabezpieczenie miejsca zdarzenia Procedury postępowania Policji podczas organizowania i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa Zadania i zakres czynności policjantów zabezpieczających miejsce zdarzenia Zadania dyżurnego jednostki Policji w zakresie zabezpieczenia miejsca zdarzenia Współdziałanie policjantów zabezpieczających miejsce zdarzenia z prokuratorem Współpraca Policji z innymi podmiotami przy zabezpieczeniu miejsca zdarzenia Współpraca policjantów zabezpieczających miejsce zdarzenia z osobami fizycznymi i prawnymi Współpraca policjantów zabezpieczających miejsce zdarzenia z koncesjonowanymi uzbrojonymi formacjami ochronnymi Pracownik ochrony jako podmiot zabezpieczający miejsce zdarzenia do czasu przybycia Policji Zadania i obowiązki pracownika ochrony zabezpieczającego miejsce zdarzenia do czasu przybycia Policji Współpraca ze Strażami gminnymi (miejskimi) i innymi służbami 50 Rozdział III Ślady kryminalistyczne, ich ujawnianie i zabezpieczanie oraz procesowe wykorzystanie Definicja śladu kryminalistycznego Klasyfikacja śladów kryminalistycznych Ślady w postaci odwzorowań Ślady w postaci plam Inne ślady Zasady ujawniania i zabezpieczania śladów kryminalistycznych Kryminalistyczne badanie (oględziny) miejsca zdarzenia Definicja kryminalistycznego badania (oględzin) miejsca zdarzenia 60

4 Podstawy prawne kryminalistycznego badania (oględzin) miejsca zdarzenia Zakres kryminalistycznego badania (oględzin) miejsca zdarzenia Ujawnianie śladów kryminalistycznych Zabezpieczanie śladów kryminalistycznych Procesowe wykorzystanie śladów i dowodów przestępstwa zabezpieczonych na miejscu zdarzenia Definicja dowodu Uzyskiwanie i wykorzystywanie dowodów w procesie karnym 68 Bibliografia 73

5 5 WSTĘP Policjanci prewencji niejednokrotnie w ramach wykonywanej służby stykają się ze zdarzeniami o charakterze przestępczym. Muszą wówczas podjąć niezbędne działania zabezpieczające miejsce zdarzenia, aby znajdujące się tam ślady i dowody przestępczej działalności nie uległy zniszczeniu. Mają też obowiązek dołożyć wszelkich starań, aby jeżeli jest to możliwe ująć sprawcę. Jak dowodzi praktyka, miejsce zdarzenia jest najbogatszym źródłem informacji o przestępstwie i przestępcy. Dlatego też czynności zabezpieczające miejsce zdarzenia (przestępstwa) są z kryminalistycznego punktu widzenia bardzo istotne, gdyż ich prawidłowe wykonanie pozwoli w sposób zgodny z aktualną wiedzą i doświadczeniem kryminalistycznym przeprowadzić kryminalistyczne badanie miejsca zdarzenia. Badanie to jest podstawową czynnością śledczą i nie ulega wątpliwości, że jest punktem wyjściowym dalszych czynności taktyczno technicznych w ramach realizacji procesu karnego. W związku z tym, że to właśnie policjanci pionu prewencji pełniący codzienną służbę w terenie niejednokrotnie jako pierwsi podejmują czynności związane z dotarciem na miejsce zdarzenia i jego zabezpieczeniem, winni posiąść niezbędną wiedzę w tym przedmiocie. Konieczność ta podyktowana jest również tym, że to oni stykają się w swej praktycznej działalności z różnorodnymi śladami pozostawianymi przez sprawców na różnych podłożach i w różnych warunkach. Jak z powyższego wynika, to od nich w dużej mierze zależeć będzie, w jakim zakresie ślady te zdoła się następnie (w ramach kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia) uwidocznić, utrwalić i wykorzystać w dalszych badaniach identyfikacyjnych. Poza tym jak dowodzi praktyka prawidłowa realizacja czynności kryminalistycznych w procesie karnym zależy nie tylko od jakości wyposażenia technicznego będącego w dyspozycji policjantów (specjalistów), ale właśnie od poziomu i zakresu wiedzy kryminalistycznej, która wyrażać się będzie nie tylko w doborze właściwej metody ujawniania i zabezpieczania śladów, ale także od podjętych działań zabezpieczających miejsce zdarzenia przez policjantów prewencji. Omówienie problematyki związanej z zabezpieczeniem miejsca zdarzenia w ramach oddzielnego opracowania jest o tyle uzasadnione, że w literaturze przedmiotu zagadnienie to zazwyczaj poruszane jest w sposób niezbyt obszerny, a niejednokrotnie nawet i szczątkowy i to zazwyczaj przy opisie wykonywania czynności oględzinowych (kryminalistycznych badań) miejsca zdarzenia. W związku z powyższym wychodząc z założenia, że w sytuacji, gdy naukowe metody śledztwa znajdują coraz szersze zastosowanie w pracy organów ścigania karnego, a więc i przy wykonywaniu niezbędnych czynności w ramach kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia [w tym też i zabezpieczenia miejsca zdarzenia (przestępstwa)] i że wiedza w przedmiotowym zakresie nie może pozostawać wyłączną domeną specjalistów, w ramach niniejszej pracy omówiono zdaniem autora niezbędne dla prawidłowej realizacji tych zadań zagadnienia. Na wstępie poruszono więc zagadnienie związane z kryminalistyką sensu largo i wykorzystaniem w pracy organów ścigania wypracowanych przez nią w ramach taktyki i techniki kryminalistycznej zasad, metod i środków. Zdefiniowano zatem

6 6 pojęcie kryminalistyki, a następnie przedstawiono jej istotę i zakres uznając, że jest to wiedza niezbędna dla pełnego zrozumienia przedmiotowego zagadnienia. Następnie omówiono problematykę będącą przedmiotem niniejszego opracowania, a więc zagadnienie sensu stricto związane z zabezpieczeniem miejsca zdarzenia. Uwzględniono również zakres współpracy Policji w przedmiotowym zakresie z innymi podmiotami (uzbrojonymi formacjami ochronnymi). Nie bez znaczenia w przedmiotowych rozważaniach jest również wiedza w zakresie ogólnym dotycząca problematyki śladów kryminalistycznych, gdyż to one w dużej mierze stanowią przedmiot troski czynności zabezpieczających miejsce zdarzenia. Uznano również, że dla pełnej jasności należy zasygnalizować problematykę kryminalistycznego badania miejsca zdarzenia, a więc szeregu czynności niejednokrotnie o skomplikowanym charakterze, na rzecz których są podejmowane przedsięwzięcia w ramach zabezpieczenia miejsca zdarzenia. Za zasadne uznano również zasygnalizowanie problematyki związanej z procesem dowodowym, aby ukazać jego istotę i znaczenie w dowodzeniu sprawcy przestępstwa faktu dokonania czynu zabronionego w kontekście ujawnianych i zabezpieczanych śladów kryminalistycznych, które zazwyczaj są podstawą dowodzenia winy lub niewinności. Nie ulega wątpliwości, że znajomość problematyki związanej z zabezpieczeniem miejsca zdarzenia w tak szerokim aspekcie jest niezbędna współczesnemu policjantowi wykonującemu na co dzień - jak dowodzi praktyka - szereg skomplikowanych zadań, w trakcie których styka się on (i co jest bardzo istotne, stykać nadal będzie) z wieloma śladami i dowodami przestępstwa, i to często o bardzo zróżnicowanej formie, które powinien w sposób prawidłowy rozpoznawać, zabezpieczać oraz poprzez prawidłowe czynności zabezpieczające pośrednio umożliwić ich późniejsze badania przez ekspertów [biegłych, jak i specjalistów (ekspertów) policyjnych]. Znajomość zagadnień związanych z szeroko rozumianym zabezpieczeniem miejsca zdarzenia (przestępstwa) szczególnie w aspekcie kryminalistycznym jest również niezbędna dlatego, iż policjanci często w trakcie wykonywania czynności służbowych o podstawowym charakterze zmuszeni są miejsca takie zabezpieczać przed utratą śladów i dowodów przestępstwa, które w różny sposób są powiązane z przestępstwem, sprawcą przestępstwa czy też ofiarą. Umiejętność zatem rozpoznania ich związku ze zdarzeniem oraz co jest również bardzo istotne prawidłowego zabezpieczenia (w sposób techniczny oraz procesowy) skutkować będzie prawidłowym przebiegiem postępowania przygotowawczego, a w efekcie i procesu karnego. Autor

7 7 Rozdział I Kryminalistyka w pracy policjanta prewencji Przestępczość, tak jak każde zjawisko społeczne, zawsze istnieje w określonym czasie i w określonym miejscu oraz charakteryzuje się określonymi zewnętrznymi (zazwyczaj o negatywnym w odbiorze społecznym) cechami. Jak dowodzi praktyka, przestępstwo jest zjawiskiem złożonym. Jego poznanie oraz zwalczanie wymaga wiedzy z wielu dyscyplin naukowych. Od wielu lat rola wiodąca w tym zakresie przypada kryminalistyce, która będąc nauką uniwersalną należąc przy tym do systemu nauk prawnych (gdyż wywodzi się z potrzeb prawa i służy realizacji jego celów) koncentruje się na taktycznych zasadach i sposobach oraz technicznych metodach i środkach wykrywania, zabezpieczania, badania i wykorzystania wszelkich źródeł informacyjnych i informacji o osobach oraz o zdarzeniach i ich okolicznościach 1. W celu realizacji tych założeń kryminalistyka opracowuje skuteczne metody działania, a będąc nauką multidyscyplinarną swym zainteresowaniem obejmuje szereg odrębnych dyscyplin naukowych, w szczególności: - wśród nauk prawnych: prawo karne materialne, prawo karne procesowe, kryminologię, - wśród nauk przyrodniczych i technicznych: medycynę sądową, biologię, genetykę, chemię, fizykę, matematykę, elektronikę, informatykę, - wśród nauk społecznych: psychologię, socjologię. Głównym kierunkiem działań kryminalistyki jest opracowywanie naukowych metod i środków służących poznaniu prawdy obiektywnej o zdarzeniach, ich okolicznościach oraz o osobach związanych z tymi zdarzeniami, a następnie wykorzystanie tej wiedzy do realizacji prawnie określonych celów, zwłaszcza celów procesu karnego. Realizując te założenia, współczesna kryminalistyka z każdym rokiem zwiększa skalę humanitarnych, operatywnych i jednocześnie empirycznie sprawdzonych przez naukę i praktykę (a więc obiektywnych) metod służących przeciwdziałaniu czynom społecznie niebezpiecznym i zabronionym przez ustawy oraz w przypadku popełnienia przestępstwa ustaleniu (identyfikacji) ich sprawców. Do najważniejszych zadań kryminalistyki służących realizacji powyższych celów zalicza się: - opracowywanie takich sposobów i metod postępowania organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, które najskuteczniej doprowadzą do ujawnienia, wykrycia sprawcy, odzyskania dóbr materialnych będących przedmiotem przestępstwa, zebrania środków dowodowych i przedstawienia ich przed sądem, - poznawanie taktyki i techniki przestępczej w celu opracowania sposobów i metod postępowania zmierzających do zapobiegania przestępstwom przez rozpoznanie środowiska kryminalnego, rejestrację przestępstw, przestępców i ich modus 1 T. Hanausek [w:] S. Adamczyk, T. Hanausek, J. Jarosz, Kryminalistyka. Zagadnienia wybrane, część I, Kraków 1971, s. 8.

8 8 operandi, rejestrację cech identyfikacyjnych przedmiotów, organizowanie zasadzek, prowadzenie rozmów ostrzegawczych oraz akcji uświadamiających na temat zagrożenia przestępczością, - opracowywanie środków i narzędzi technicznych dla organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości, które będą służyć zwalczaniu przestępczości, a w szczególności doprowadzą do ujawnienia przestępstwa, wykrycia sprawcy, zgromadzenia środków dowodowych i wykorzystania ich w procesie karnym, - zapoznawanie się z taktyką oraz narzędziami i środkami technicznymi używanymi przez przestępców w celu opracowania środków służących zapobieganiu przestępczości; chodzi tu o środki uniemożliwiające lub utrudniające dokonanie przestępstwa oraz środki ułatwiające rozpoznawanie i identyfikację sprawcy 2. Zadania te kryminalisytyka realizuje w ramach: - taktyki kryminalistycznej jest to dział obejmujący naukę o najskuteczniejszych metodach szybkiego osiągania zamierzonych celów określonych funkcjami kryminalistyki. Osiąganie tych celów musi następować zawsze na drodze zgodnej z etyką i prawem, - techniki kryminalistycznej jest to dział obejmujący naukę o wykorzystaniu technicznych oraz przyrodniczych metod i środków dla realizacji celów określonych funkcjami kryminalistyki. Technika kryminalistyczna wykorzystuje zatem osiągnięcia nauk przyrodniczych i technicznych oraz własne doświadczenia. Jej główne zastosowanie to: techniczne ujawnianie śladów oraz ich zabezpieczenie i badanie. Jest zatem skoncentrowana przede wszystkim na dowodach rzeczowych i śladach, aczkolwiek ma też zastosowanie przy badaniu dowodów osobowych (np. problem wykorzystania magnetofonu przy uzyskiwaniu informacji). - strategii kryminalistycznej jest to dział obejmujący naukę typu prognostycznego, a mianowicie przewidującą rozwój przestępczości, kierunki i symptomy tego rozwoju oraz przygotowującą takie metody, środki i przedsięwzięcia, które byłyby w stanie skutecznie zwalczać tę przestępczość w przyszłości 3. Wymienione powyżej zadania kryminalistyki realizowane są za pomocą taktyki i techniki kryminalistycznej na potrzeby funkcji: - rozpoznawczej, która polega na uzyskiwaniu możliwie dużej ilości informacji dotyczących aktualnych i przyszłych działań. Kryminalistyka wyróżnia: rozpoznanie terenowe, które ma dostarczyć maksymalnej wiedzy o terenie działania. Chodzi tu o takie elementy, jak: topografia terenu, zabudowa, lokalizacja mieszkań, ich typowe rozplanowanie, ogrody na tym terenie, wejścia do domów, bramy przechodnie itp., rozpoznanie środowiskowe, które wymaga orientacji w składzie i w strukturze danego środowiska, jego więzów, wzajemnych powiązań i zależności jego 2 Chodzi tu np. o specjalne konstrukcje zamków i urządzeń alarmowych, jak też pułapki fotograficzne, znakujące itp. szerzej patrz: J. Gąsiorowski, Ślady kryminalistyczne, wyd. Szkoły Policji w Katowicach, Katowice 2001, s. 3 i nast. Patrz też: E. Napieralska Ozga, Przedmiot, zadania i miejsce kryminalistyki w systemie nauk [w:] Technika kryminalistyczna, red. W. Kędzierski, tom I, Szczytno 1993, s T. Hanausek, Kryminalistyka. Poradnik detektywa, Katowice 1993, s

9 9 członków, ich zainteresowań, sposobie i miejscach spędzania wolnego czasu, skłonnościach, kolizjach z prawem itp., rozpoznanie problemowe, które oznacza możliwie dobrą orientację w zakresie problemu objętego zainteresowaniem. Jeżeli zatem problemem jest np. narkomania, to rozpoznanie problemowe wymaga wiedzy o środkach odurzających i lekach psychotropowych, o mechanizmach ich działania, o symptomach ich przyjmowania i o konsekwencjach tego przyjmowania, rozpoznanie osobowe dotyczy już konkretnych, indywidualnych osób. Zakłada ono konieczność znajomości ich wyglądu, miejsca zamieszkania, nawyków, słabości, zainteresowań, postaw życiowych, karalności, stosunków rodzinnych oraz środowiskowych, konfliktów i przyjaźni, kontaktów itp. - wykrywczej która wiąże się z potrzebą wykrycia: określonego zdarzenia, osoby lub rzeczy, albo mechanizmu powstania zjawisk, przemieszczania, czy zmian rzeczy lub zachowań ludzi. Na odcinku ścigania przestępczości, w większości przypadków nie wykrywa się przestępstw, lecz ich sprawców. Same fakty zaistnienia przestępstw są bowiem organom ścigania z reguły znane z zawiadomień o tych przestępstwach lub ze źródeł własnych. W ramach funkcji wykrywczej następuje aktywizacja i ukierunkowanie zdobytej w rozpoznaniu wiedzy i poszukiwanie nowych jej elementów, ale już ściśle powiązanych z przedmiotem wykrywania. Proces wykrywania obejmuje trzy podstawowe stadia: poszukiwanie przedmiotu wykrywania, a także informacji dotyczących tego przedmiotu, ujawnianie tych informacji, a następnie przedmiotu wykrywania, stwierdzanie, że ujawniony przedmiot wykrywania jest właśnie tym, którego poszukiwano. - dowodowej formalno prawne aspekty funkcji dowodowej są uregulowane w kodeksie postępowania karnego i w tych aspektach zagadnieniami dowodowymi zajmuje się nauka procesu karnego. Jednakże stroną treściową czynności dowodowych zajmuje się nauka kryminalistyki. A zatem np. prawne podstawy oględzin są określone w k.p.k., natomiast metody i środki prowadzenia tej czynności są przedmiotem zainteresowania nauki kryminalistyki. Udowodnione jest, najogólniej to określając, uzasadnieniem prawnej hipotezy. W procesie karnym jest to zazwyczaj hipoteza dotycząca tego, że określona osoba jest sprawcą jakiegoś przestępstwa. W procesie dowodowym występują: fakt główny dotyczący przedmiotu sporu np. tego, że X zabił Y, fakt dowodowy, zwany niekiedy poszlaką, jest to fakt świadczący o istnieniu, lub nie istnieniu faktu głównego, a więc np. u X znaleziono pistolet, z którego zastrzelono Y. Proces dowodowy podlega ścisłym rygorom określonym w k.p.k., zaś dowodowe znaczenie poszczególnych faktów ocenia na mocy swobodnej oceny sąd. Z kryminalistycznego punktu widzenia do najważniejszych czynności o znaczeniu dowodowym należą: oględziny miejsca, osoby, rzeczy,

10 10 oględziny zwłok, eksperyment kryminalistyczny, przeszukanie miejsca, pomieszczenia, osoby lub rzeczy, czynności zabezpieczające dowody (np. pobranie odcisków palców art pkt 1 k.p.k.), okazanie osoby, miejsca, rzeczy lub zwłok, przesłuchanie świadka, podejrzanego, biegłego, konfrontacja, ekspertyzy wykonywane przez biegłych. - zapobiegawczej nazywanej niekiedy profilaktyczną, która ma bardzo duże znaczenie, gdyż oczywiste jest, iż lepiej jest zapobiegać jakiemuś negatywnemu zjawisku (np. przestępstwu), aniżeli za nie karać. Realizacja tej funkcji (bezpośrednio lub pośrednio) przebiega w trzech kierunkach: związanym z czynnikiem zagrażającym, związanym z czynnikiem zagrożonym, związanym z okolicznościami wzmagającymi ewentualne zagrożenie. Jak z powyższego wynika, kryminalistyka daje policjantom duże możliwości operowania w ramach procesu wykrywczego. Niezbędna jest jednak znajomość zagadnień wchodzących w zakres taktyki i techniki kryminalistycznej przez policjantów, tak pionu prewencji, jak i służb operacyjno śledczych. Nie sposób bowiem wyobrazić sobie policjantów prawidłowo realizujących zadania służbowe w postępowaniach przygotowawczych baz znajomości tych zagadnień przy zabezpieczaniu miejsca zdarzenia, przy jego badaniu, zabezpieczaniu śladów działania sprawcy oraz przy uwzględnianiu i opracowywaniu wersji kryminalistycznych w ramach wniosków wynikających z materiału dowodowego zebranego na miejscu przestępstwa, tym bardziej, że jak dowodzi dotychczasowe doświadczenie, miejsce to jest najbogatszym źródłem informacji o przestępstwie i przestępcy. Poza tym z kryminalistycznego punktu widzenia badanie miejsca zdarzenia jest też podstawową czynnością śledczą, która powinna stać się punktem wyjściowym dalszych czynności taktyczno technicznych w ramach realizacji procesu karnego. Pożądany stopień aktywności na płaszczyźnie zawodowej pozwala rzetelnie wykonywać zawód, realizować nakładane przez ustawę o Policji (i inne akty prawne) zadania i co za tym również idzie realizować wymagane przez obowiązujące w kraju przepisy (prawa karnego, karnego procesowego i policyjnego) obowiązki w zakresie zapobiegania, czy też zwalczania przestępczości w ramach obowiązującego systemu prawnego. Prawidłowe wykonywanie zawodu policjanta wymaga aktywnej postawy w pracy zawodowej, wysokich kwalifikacji zawodowych oraz specjalistycznego przygotowania zarówno merytorycznego, jak i praktycznego, gdyż policjant wyposażony został w prawo stosowania środków głęboko ingerujących w sferę praw i wolności obywatelskich. Korzystanie z tych środków w sposób sprzeczny z prawem narusza konstytucyjne swobody osób, w stosunku do których dany środek został zastosowany, a co za tym również idzie, także pociąga za sobą odpowiedzialność karną. Dlatego też wszelkie czynności wykonywane w ramach kryminalistyki obok przedstawionych powyżej wymogów winny być realizowane w myśl naczelnych

11 11 zasad kryminalistyki, które są pewnym systemem postulatów adresowanych do kryminalistyków, jak i praktyków 4. Zalicza się do nich 5 : 1) zasadę działania zgodnego z etyką zawodową. Jest to najważniejsza z zasad wiążących kryminalistyka, ważniejsza nawet jak stwierdza T. Hanausek od zasady praworządności, bowiem może on podjąć cały szereg zachowań, które będą formalnie zgodne z przepisami prawa, a jednak będą naganne. Przez etykę rozumie się system 6 postulatów i założeń nastawionych na ochronę wartości ogólnoludzkich 7. Etyka zawodowa policjanta jest tylko cząstką etyki przyjętej w danym kraju na określonym etapie jego rozwoju. Wymaga ona prócz przestrzegania ogólnych zasad etycznych wiążących każdego członka społeczeństwa, także i liczenia się z pewnymi dodatkowymi nakazami, związanymi z jego zawodem. Nakazy te aktualnie uregulowane są w załączniku do Zarządzenia nr 805 Komendanta Głównego Policji z dnia r. Zasady etyki zawodowej policjanta 8. 2) zasadę praworządności, która wyraża się w postulacie działania na podstawie prawa i ścisłego przestrzegania jego nakazów. Adresatami tego postulatu są zarówno: 4 Do głównych źródeł zasad kryminalistyki należy zaliczyć: 1) własne doświadczenia teorii i praktyki kryminalistycznej, 2) system naczelnych zasad prawa, zwłaszcza procesu karnego, 3) prakseologię, czyli naukę o zasadach sprawnego działania, 4) psychologię i psychopatologię i 5) taktykę wojskową szerzej patrz. T. Hanausek, op. cit., s. 35. Zasady kryminalistyki, jako dyrektywy postępowania dla organów procesowych, a także jako wskazówki interpretacyjne wypracowywane są tak jak i zasady prawa procesowego z czterech powodów: 1) Uzasadnienie historyczne od chwili wyodrębnienia się i ukształtowania kryminalistyki jako nauki (koniec XIX w.) wyodrębniała ona zasady kryminalistyczne korzystając z doświadczeń procesu karnego, w ramach którego od wieków wypracowywano zasady procesowe w postaci krótkich, lapidarnych haseł i postulatów (np. zasady niezawisłości sędziowskiej, jawności, prawa do obrony oskarżonego) uważanych za najważniejsze i najpilniejsze dla postępowania sądowego. Uzasadnienie to ukazuje genezę zasad procesowych i kryminalistycznych. 2) Walory naukowe konstrukcji zasad według zwolenników tej koncepcji służą one bezpośrednio uzasadnieniu doniosłej roli, jaką ma kryminalistyka do spełnienia współcześnie. Konstrukcja zasad pozwala bowiem uporządkować najbardziej nawet skomplikowane instytucje prawne lub zespoły funkcjonalnie powiązanych instytucji, z jednej strony wskazując na możliwość wyboru unormowania prawnego tych instytucji, a z drugiej strony ukazując lepiej ich faktyczne ukształtowanie. 3) Formułowanie zasad kryminalistyki usprawnia proces dydaktyczny, umożliwiając uporządkowanie skomplikowanych, wieloaspektowych instytucji i przedstawienie ich w sposób zwięzły. 4) Za formułowaniem zasad przemawiają również względy praktyczne. Ich przydatność dla praktyki kryminalistycznej (jak też i prawniczej) widzi się przede wszystkim w tym, że z jednej strony dostarczają podstaw do formułowania określonych dyrektyw interpretacyjnych, a z drugiej strony umożliwiają zapełnienie luk konstrukcyjnych. Ponadto świadomość istnienia określonych alternatywnych możliwości ukształtowania instytucji prawnych i kryminalistycznych czy też ich zespołów, wyrażonych przez zasady jako wzorce, stanowi jeden z najbardziej doniosłych czynników wyznaczających racjonalną pracę legislacyjną. 5 T. Hanausek, op. cit. s ; S. Pikulski, Podstawowe zagadnienia taktyki kryminalistycznej, Białystok 1997, s System ten jest w pewnym stopniu zależny od czasu i przestrzeni. Wymienić należy tu przykładowo zachowania, które np. w średniowieczu mogły być uznane za etyczne (np. palenie czarownic na stosie), zaś obecnie są potępiane. Mogą też być zachowania w jednych krajach uważane za etyczne, natomiast w innych za sprzeczne z etyką np. wśród niektórych szczepów afrykańskich nieetyczne byłoby, aby gość nie spał z żoną swego gospodarza. 7 T. Hanausek, op. cit. s Dz.Urz. KGP z 2004 r., Nr 1, poz. 3. Zasady etyki zawodowej funkcjonariuszy porządku publicznego uregulowane zostały również w aktach prawnych o charakterze międzynarodowym, jak: Deklaracja o Policji Rezolucja 690 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy (Aneks Etyka zawodowa) i Kodeks postępowania funkcjonariuszy porządku prawnego zawarty w Rezolucji 34/169 Zgromadzenia Ogólnego Narodów Zjednoczonych.

12 12 - władza państwowa, której przedstawiciele muszą działać w oparciu o obowiązujące przepisy prawne i bezwzględnie przestrzegać nakazów i warunków, którymi prawo obwarowuje takie działania, jak też - obywatele kraju, którzy nie powinni naruszać prawa 9. 3) zasadę humanizmu, w świetle której działalność oparta na prawie służyć powinna zawsze człowiekowi i zawsze musi uwzględniać poszanowanie godności i osobowości ludzkiej. Z tą zasadą związana jest zasada humanitaryzmu nakazująca organom władzy takie postępowanie, które oszczędzi człowiekowi zbędnych stresów, napięć i dolegliwości. Każde postępowanie, zwłaszcza karne skierowane przeciwko człowiekowi zawsze stanowi dla niego dolegliwość, rodzi stresy i napięcia. Chodzi jednak o to, aby te dolegliwości, stresy i napięcia były ograniczone do niezbędnego minimum, które wynika z konieczności stosowania norm prawnych regulujących dane postępowanie. 4) zasadę prawdy materialnej (zwanej też prawdą obiektywną). Zasada ta w kryminalistyce wyraża się w postulacie opracowania i stosowania tylko takich metod, środków i sposobów działania, które najpełniej pozwoliłyby na uzyskanie ustaleń zgodnych z rzeczywistością. Z tą zasadą wiąże się cały szereg innych zasad, których realizacja służy zagwarantowaniu zasady prawdy materialnej. 5) zasadę obiektywizmu, w myśl której wszelkie badania i czynności kryminalistyczne winny być całkowicie pozbawione jakiegokolwiek apriorycznego nastawienia i uprzedzeń w stosunku do każdej strony postępowania. Przestrzeganie tej zasady stanowi zarówno realizację założeń humanizmu, jak też zabezpiecza poznanie prawdy obiektywnej. 6) zasadę szybkości działania, która wyraża postulat opracowania takich metod, środków i sposobów działania, które pozwoliłyby na uzyskanie rezultatów w prowadzonym postępowaniu w możliwie najkrótszym czasie oraz postulat działania w tym postępowaniu w sposób szybki 10. Upływ czasu bowiem wiąże się z naturalnym zanikaniem śladów, osłabieniem pamięci ludzkiej, a także z prawną instytucją przedawnienia. Od zasady szybkości można odstąpić tylko wtedy, gdyby szybkość ta miała się niekorzystnie odbić na osiąganiu prawdy materialnej. 7) zasadę dokładności badań, poszukiwań i działań. Jest to jedna z zasad, która zapewnia kryminalistyce jej skuteczność. Tylko bowiem dzięki dokładności procesów poznawczych można uzyskać istotne dla danej sprawy treści informacyjne. Każdy sprawca przestępstwa, jak każdy człowiek, popełnia w swojej działalności błędy. Dlatego nie istnieje tzw. przestępstwo doskonałe, gdyż jeszcze nikt nigdy nie potrafił się z góry zabezpieczyć przed jakimkolwiek błędem. Wykryć skutki tych błędów można tylko wręcz drobiazgową dokładnością w ich poszukiwaniu. W praktyce nie zawsze możemy i nie zawsze potrafimy w każdej sprawie taką dokładność przejawić i dlatego wiele przestępstw pozostaje niewykrytych, co nie oznacza tego, że są doskonałe, a jedynie to, że działania wykrywcze w konkretnym przypadku nie były doskonałe, zazwyczaj dlatego, że nie były dokładne. Nie zawsze takie mogą być, gdyż np. ustalenie sprawcy 9 Naruszenie prawa przez którąkolwiek stronę (władzę lub obywatela) nie zwalnia strony drugiej z obowiązku przestrzegania przepisów prawnych. 10 Wybitny kryminalistyk francuski E. Locard trafnie zauważył, że czas, który ucieka, to prawda, która znika przed nami.

13 13 kradzieży koguta nie może zbyt długo wiązać sił i środków organów ścigania. Należy jednak dążyć do tego, aby dokładność w działaniu była możliwie zawsze przestrzegana. 8) zasadę celowości działania, która wymaga, aby badania i działania kryminalistyczne były prowadzone w określonym planem kierunku i aby zawsze zmierzały do osiągnięcia jakiegoś celu, a nie były prowadzone na zasadzie sztuka dla sztuki. 9) zasada wszechstronności badań i poszukiwań, która wyraża się w postulacie, aby czynności kryminalistyczne były prowadzone we wszystkich kierunkach, jakie wyłaniają się przy prowadzeniu konkretnej sprawy. Z zasady tej wynika absolutny zakaz apriorycznego odrzucania jakiejkolwiek możliwości rozwiązania zagadnienia. Przykładowo zatem nie wolno z góry odrzucać wersji o sprawstwie określonej osoby tylko dlatego, że osoba ta jest najbliższą w stosunku do ofiary, albo dlatego, że jest to osoba zajmująca jakieś wysokie stanowisko w społeczeństwie, wymagające np. szczególnego zaufania. Światowa kazuistyka kryminalistyczna zna bowiem przypadki popełniania zabójstw przez osoby najbliższe w stosunku do ofiar, jak też zna sytuacje, w których sprawcami przestępstw okazywały się osoby na bardzo wysokich stanowiskach, cieszące się powszechnym szacunkiem i poważaniem. 10) zasadę tajności, która wyraża się w postulacie nieujawniania poza konieczną potrzebą, podyktowaną normami prawnymi i względami celowościowymi metod, środków informacji i ich źródeł jak też braku informacji w konkretnej prowadzonej sprawie. Zachowanie tajemnicy w konkretnej sprawie jest uzasadnione kilkoma względami: - walorami dowodowymi jeżeli ujawni się szczegóły dokonania przestępstwa o dany czyn, to wyjaśnienia osoby podejrzanej o ten czyn, a dotyczące szczegółów tracą na wartości, gdyż szczegóły te może znać każdy i każdy może przyznać się do tego czynu 11, - skuteczność podejmowanych działań jest drugim czynnikiem uzasadniającym potrzebę tajności. Ujawnienie np. tego, że w określonym dniu przygotowuje się zasadzkę, która ma przyczynić się do ujęcia sprawcy, byłoby czynnikiem przekreślającym sens organizowania takiej zasadzki, gdyż ostrzeżony sprawca z całą pewnością nie pojawi się w miejscu zasadzki, - dobra ocena obywateli każdy człowiek ma prawo do dobrego imienia. W etapie działań kryminalistycznych nie ma jeszcze żadnej pewności ani co do tego, kto jest rzeczywistym sprawcą, ani też co do tego jaki miało przebieg zdarzenie, - nie należy upowszechniać wiedzy o metodach realizacji przestępstw, gdyż zawsze znajdą się chętni naśladowcy. Kryminalistyka zna cały szereg przypadków tzw. powielania metod działania przestępców 12, 11 Kazuistyka kryminalistyczna zna przypadki, gdy do jednego przestępstwa, zazwyczaj o spektakularnym charakterze, jak np. zabójstwa, przyznawało się wiele osób (nawet i 30) w tym szereg psychicznie chorych. Tylko dzięki temu, że szczegóły znali jedynie rzeczywiści sprawy, można było ich ustalić. 12 J. Gąsiorowski, Modus operandi sprawców wyłudzeń kredytów bankowych praca doktorska autora niniejszej publikacji obroniona w Katedrze Kryminalistyki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach (niepublikowana).

14 14 - względy wychowawcze również uzasadniają potrzebę zachowania w tajemnicy wielu drastycznych szczegółów przestępstwa. Należy zawsze pamiętać, że z takimi szczegółami nie powinny się stykać dzieci. Ujawnienie tych szczegółów nie wyklucza zaś tego. 11) zasadę organizacji walki jak wspomniano, większość działań kryminalistycznych jest podejmowana w sytuacji określonej przez Kotarbińskiego jako kooperacja negatywna, czyli walka. Walka ta, jak każda inna, charakteryzuje się niezgodnością celów podmiotów biorących w niej udział. Dla osiągnięcia swych celów każda ze stron musi swoje zachowania w jakiś sposób zorganizować. Zasady tej organizacji opracowała głównie prakseologia, od której kryminalistyka przejęła i rozwinęła dla swych potrzeb następujące założenia: - założenie przygotowania walki przez zebranie i dokładne przeanalizowanie wszystkich możliwych do uzyskania informacji o przedmiocie walki, terenie jej działania oraz przeciwniku, - założenie zmienności planu i sposobu działania, - założenie utrzymania przewagi sił w chwili decydującego starcia poprzez właściwą czasowo i miejscowo koncentrację tych sił na kierunku, w którym przeciwnik jest najsłabszy, - założenie właściwego wyboru chwili do decydującego natarcia, - założenie dekoncentracji sił przeciwnika. 12) zasadę dokumentacji czynności. W myśl tej zasady wszystkie czynności kryminalistyczne powinny być dokumentowane. Podstawową formą dokumentacji tych czynności, które są prowadzone w ramach postępowania karnego jest protokół. Ponadto przebieg i wyniki tych czynności mogą być utrwalane (za wiedzą stron) przy pomocy aparatury utrwalającej obraz i dźwięk. Dokumentowane powinny być także w formie notatek czy meldunków czynności prowadzone poza ramami tego postępowania, jak np. czynności operacyjno rozpoznawcze. W świetle powyższego można stwierdzić, iż quantum niezbędnej wiedzy ogólnej i specjalistycznej współczesnemu policjantowi jest niezbędne, gdyż pozwoli mu wykonywać ten zawód zgodnie z zasadami sztuki (a więc zasadami kryminalistyki, wiedzą kryminalistyczną i wymaganiami ustawowymi) oraz doskonalić niezbędne do rzetelnego wykonywania czynności służbowych umiejętności. Jak powyżej zasygnalizowano, w trakcie realizacji zadań służbowych policjanci zazwyczaj działają w sferze patologii życia społecznego, wobec czego zmuszeni są niejednokrotnie ingerować w sferę praw i wolności obywatelskich wchodzących w zakres prawa materialnego i procedury karnej, cywilnej i administracyjnej. Przy realizacji tych zadań muszą (mogą) wykorzystywać szeroki wachlarz metod i środków wypracowanych przez specyficzną dyscyplinę naukową jaką jest kryminalistyka. Wiedza kryminalistyczna jest chyba najbardziej istotna dla policjanta wykonującego większość swoich zadań w terenie, gdyż obecnie, w czasach doskonalenia metod i środków działalności przestępczej, bez należytej wiedzy kryminalistycznej i odpowiednich warunków jej wykorzystania trudno mówić o efektywnym postępowaniu przygotowawczym i nowoczesnym postępowaniu jurysdykcyjnym. Nie ulega też wątpliwości, że bez kryminalistycznego przygotowania

15 15 do zawodu nie sposób jest efektywnie realizować codzienne zadania i obowiązki służbowe przez współczesnego policjanta (tak służb prewencji, jak i operacyjno śledczych) ale i prokuratora, sędziego czy obrońcę, a w szczególności skutecznie i obiektywnie dokonywać czynności dowodowych i oceniać ich rezultaty, tym bardziej, że na miejscu zdarzenia o charakterze przestępczym można się obecnie zetknąć z konglomeratem różnorodnych śladów, tak pozostawionych przez sprawców w świecie martwych przedmiotów lub na ciele pokrzywdzonych osób, jak i pozostawionych w psychice osób, które postrzegły swymi zmysłami przebieg przestępczego zachowania.

16 16

17 17 Rozdział II Zabezpieczenie miejsca zdarzenia 1. Podstawa prawna czynności zabezpieczających miejsce zdarzenia Sprawca na miejscu zdarzenia o charakterze przestępnym pozostawia ślady swojej działalności. Ślady te ulegają szybkiemu zniekształceniu a nawet zniszczeniu. Dlatego też oględziny miejsca zdarzenia należy przeprowadzać niezwłocznie po ujawnieniu przestępstwa, jak i po stwierdzeniu, że stanowią one czynność konieczną 13. Czas między chwilą popełnienia przestępstwa a przybyciem organów ścigania absolutnie nie pracuje na korzyść badań. Nieświadome otoczenie, a często złośliwi poplecznicy i pomocnicy przestępcy 14 niejednokrotnie niszczą w tym okresie bardzo cenne materiały dowodowe, zadeptują ślady stóp, zacierają odciski linii papilarnych itp. Zjawiska przyrodnicze, jak deszcz, śnieg, upał, mróz czy wiatr (oraz błąkające się zwierzęta) także mogą uszkodzić materiał dowodowy. Miejsce zdarzenia powinno zatem być do chwili wszczęcia oględzin jak najprędzej zabezpieczone w sposób odpowiedni do jego właściwości i zależy od przewidywanych zjawisk, które mogą spowodować zmiany w tych właściwościach. Obowiązek ten spoczywa przede wszystkim na funkcjonariuszach policji. Nie mogą się oni uchylać od wykonania tego obowiązku, nawet gdy nie są na służbie. Potwierdza to orzeczenie Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia r. 15 stwierdził jednoznacznie, że funkcjonariusz MO (obecnie Policji przypis J. G.), niezależnie od tego, czy jest w służbie, czy też poza służbą, obowiązany jest pod groźbą odpowiedzialności na podstawie art. 286 k.k. (k.k. z 1932 r. przypis J. G.) działać niezwłocznie i niezależnie od grożącego mu niebezpieczeństwa w każdym przypadku, gdy konieczność ochrony życia lub zdrowia ludzkiego tego wymaga lub gdy potrzeba zagwarantowania utrzymania porządku lub bezpieczeństwa publicznego to nakazuje. Szczególną rolę pracowników policji w zabezpieczeniu miejsca zdarzenia podkreśla się często w literaturze kryminalistycznej. Niektórzy autorzy w związku z tym uważają, że zabezpieczenie miejsca zdarzenia przez policjanta to nie tylko ochrona śladów przed zniszczeniem, lecz także szereg dodatkowych czynności, które można nazwać zabezpieczeniem aktywnym 16. Najczęściej zaś należą do nich następujące działania: - ustalenie rodzaju zdarzenia, 13 Zgodnie z treścią art k.p.k. oględziny miejsca, osoby lub rzeczy są czynnością fakultatywną. 14 Jak dowodzi praktyka kryminalistyczna, poplecznicy, pomocnicy a niejednokrotnie również i sami sprawcy pozostają lub pojawiają się ponownie na miejscu przestępstwa, gdzie przyglądają się pracy policjantów aby zorientować się co do ujawnionych śladów i dowodów przestępstwa oraz zakresu poczynionych ustaleń. 15 Sygn. III K 125/62 szerzej patrz: Nowe Prawo 1962, nr R. Zelwiański, Śledcze badanie miejsca zdarzenia [w:] Problemy Kryminalistyki 1963, nr 41, s

18 18 - zapobieżenie w miarę możności dalszym cierpieniom ludzi i stratom materialnym (wezwanie pomocy lekarskiej, straży pożarnej, pogotowia technicznego itp.), - zatrzymanie znajdującej się na miejscu zdarzenia lub w jego pobliżu osoby podejrzanej o sprawstwo, poddanie jej zależnie od właściwości zdarzenia przeszukaniu, zabezpieczenie przed samosądem tłumu, - zbieranie informacji ustalających ewentualnych świadków zdarzenia, - obserwacja otoczenia i notowanie spostrzeżeń w celu przekazania osobie prowadzącej postępowanie w danej sprawie 17. Przepisem prawa sensu stricto, w oparciu o który należy zabezpieczać miejsca zdarzenia do czasu przybycia grupy operacyjno procesowej jest art Kodeksu postępowania karnego 18. Z treści tego przepisu wynika, że w granicach koniecznych dla zabezpieczenia śladów i dowodów przestępstwa przed ich utratą, zniekształceniem lub zniszczeniem, prokurator albo Policja może w każdej sprawie, w wypadkach nie cierpiących zwłoki, jeszcze przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia, przeprowadzić w niezbędnym zakresie czynności procesowe, a zwłaszcza dokonać oględzin, w razie potrzeby z udziałem biegłego, przeszukania lub czynności wymienionych w art pkt 1 19 w stosunku do osoby podejrzanej, a także przedsięwziąć wobec niej inne niezbędne czynności, nie wyłączając pobrania krwi, włosów i wydzielin organizmu. Po dokonaniu tych czynności, w sprawach, w których prowadzenie śledztwa przez prokuratora jest obowiązkowe, prowadzący postępowanie przekazuje sprawę niezwłocznie prokuratorowi. W ramach czynności zabezpieczających ślady i dowody przestępstwa dopuszczalne są wszystkie niezbędne czynności dowodowe, w tym czynności nie cierpiące zwłoki, nie wymagające decyzji prokuratora, a które prowadzić może policja w zakresie tzw. czynności natury faktycznej w granicach koniecznych i w niezbędnym zakresie. W ramach tych mieści się, obok oględzin miejsca zdarzenia, również jego zabezpieczenie. Nadmienić należy, że podjęcie czynności dowodowych wskazanych w 1 art k.p.k. jest jednoznaczne z wszczęciem postępowania przygotowawczego 20, które określić można mianem wszczęcia nieformalnego bądź też faktycznego następującego poprzez czynności faktyczne, a nie decyzyjne. 17 Por. P. Horoszowski, Śledcze oględziny miejsca, Warszawa 1959, s ; Oględziny śledcze w praktyce (red. P. Horoszowski), Warszawa 1953, s ; R. Zelwiański, op. cit., s ; J. Gąsiorowski, Ślady kryminalistyczne, op. cit., s Ustawa z dnia r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z dnia r., Nr 89, poz. 555). 19 Zgodnie z treścią art pkt 1 oskarżony jest (...) obowiązany poddać się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom nie połączonym z naruszeniem integralności ciała; wolno także w szczególności od oskarżonego pobrać odciski, fotografować go oraz okazać go w celach rozpoznawczych innym osobom. 20 Ustawa nakładając obowiązek zabezpieczenia dowodów przed ich utratą lub zniekształceniem, obliguje podmioty mające wykonać te czynności do szybkiego działania zakreślając termin pięciodniowy (art k.p.k.) licząc od dnia pierwszej czynności. Od daty wykonania tej czynności, liczony jest też czas trwania późniejszego postępowania przygotowawczego (art k.p.k.).

19 19 Następnym obowiązującym aktualnie źródłem prawa odnoszącym się do obowiązku zabezpieczania miejsc zdarzeń (przestępstw) są Procedury postępowania Policji podczas organizowania i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa 21. Procedury (...) odnoszą się do czynności policyjnych uregulowanych m.in. w ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego i określają optymalne, jednorodne dla wszystkich jednostek Policji zasady organizacji działania na miejscu poważnego przestępstwa. W wyraźny sposób identyfikują poszczególne obszary działania, których dotyczą i wyznaczają czynności, których wykonaniem kompetentny policjant musi się wykazać w ramach danego obszaru działania. Rozwiązania znajdujące się w Procedurach (...) mają zastosowanie w przypadku uzyskania przez Policję wiadomości o zdarzeniu, które może wyczerpywać znamiona czynu zabronionego, którego wyjaśnienie wymaga podjęcia określonych działań z wykorzystaniem sił i środków pozostających w dyspozycji Policji (katastrofa, wypadek, działanie sił przyrody) a także w razie potrzeby dokonywania oględzin miejsca, osoby lub rzeczy w postępowaniu karnym. Zgodnie z pkt 4.3 Procedur (...) zadaniami policjantów komórek patrolowych lub interwencyjnych służby prewencyjnej Policji albo policjantów innych służb, którzy jako pierwsi przybyli na miejsce przestępstwa, niezależnie od wykonywania czynności zmierzających do zatrzymania sprawcy przestępstwa, w przypadkach, gdy zatrzymanie sprawcy lub sprawców jest możliwe w ramach działań pościgowych, są: 1) ograniczenie skutków przestępstwa, 2) ochranianie miejsca przestępstwa przed zmianami przy pomocy środków będących na ich wyposażeniu osobistym i pojazdów, przy pomocy których pełnią służbę, 3) przekazywanie dyżurnemu jednostki organizacyjnej Policji bieżącej informacji o sytuacji na miejscu przestępstwa, 4) dokumentowanie w notatniku służbowym oraz w notatkach urzędowych przebiegu i wyników czynności dokonanych na miejscu przestępstwa. Stosowanie w powyższym zakresie Procedur (...) przyczynia się, jak dowodzi praktyka, do wyraźnego zwiększenia sprawności organizacyjnej i skuteczności działań Policji podejmowanych w celu wyjaśniania okoliczności poważnych przestępstw oraz stwarza realne przesłanki dla prawidłowego i efektywnego wykorzystania możliwości dowodowych miejsca przestępstwa. Zaznaczyć należy, że niektóre z postulatów wymienionych powyżej, które należy realizować w ramach aktywnego zabezpieczenia miejsca zdarzenia obowiązują także inne osoby, a wynika to z ustawowego: - obowiązku prawnego lub - obowiązku społecznego powiadomienia organów ścigania o przestępstwie. Obowiązki te wynikają z treści art. 304 k.p.k., który normuje instytucję zawiadomienia o przestępstwie, jako źródła informacji procesowej, stanowiącego podstawę wszczęcia postępowania karnego (dochodzenia lub śledztwa). W tym zakresie art. 304 k.p.k. stanowi, że: 21 Procedury postępowania Policji podczas organizowania i przeprowadzania oględzin miejsca przestępstwa z dnia r. L.dz. Ad 1078/2001.

20 20-1 Każdy dowiedziawszy się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu ma społeczny obowiązek zawiadomić o tym prokuratora lub Policję. Przepis art stosuje się odpowiednio Instytucje państwowe i samorządowe, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu, są obowiązane niezwłocznie zawiadomić o tym prokuratora lub Policję oraz przedsięwziąć niezbędne czynności do czasu przybycia organu powołanego do ścigania przestępstw lub do czasu wydania przez ten organ stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa. - 3 Zawiadomienie o przestępstwie, co do którego prowadzenie śledztwa jest obowiązkowe, lub własne dane świadczące o popełnieniu takiego przestępstwa Policja przekazuje wraz z zebranymi materiałami niezwłocznie prokuratorowi. Jak wynika z treści tego przepisu, ustawodawca określił dwojakiego rodzaju obowiązki zawiadomienia organów ścigania o popełnieniu przestępstwa, przy czym zgodnie z kodeksem postępowania karnego: - społeczny obowiązek zawiadomienia ( 1) statuuje jedynie w stosunku do osoby fizycznej, - obowiązek prawny ( 2) w stosunku zaś do instytucji państwowych i samorządowych, które powzięły wiadomość o przestępstwie w związku ze swą działalnością. Obowiązek społeczny zawiadomienia o fakcie popełnienia przestępstwa zgodnie z treścią 1 art. 304 k.p.k. ma każdy człowiek, więc nie tylko obywatel polski, ale także obcokrajowiec. Zgodnie z dyspozycją tego przepisu, jeśli ktoś dowie się o popełnieniu przestępstwa ściganego z urzędu (np. o zabójstwie, rozboju, kradzieży z włamaniem itp.), to winien udać się do prokuratora lub na Policję i poinformować o tym fakcie. Specyfika społecznego obowiązku polega na tym, że jeśli ktoś, kto poweźmie wiadomość o fakcie popełnienia przestępstwa i nie wypełni ciążącego na nim społecznego obowiązku, nie może ponieść z tego tytułu żadnej odpowiedzialności karnej. Obowiązek prawny zawiadomienia o fakcie popełnienia przestępstwa ściganego z urzędu spoczywa na instytucjach państwowych, samorządowych, które w związku ze swą działalnością dowiedziały się o popełnieniu takiego przestępstwa. Są one zobligowane do poinformowania o tym fakcie prokuratora lub Policję. Tak więc funkcjonariusz publiczny, który nie dopełni tego obowiązku może w związku z tym ponosić odpowiedzialność karną z art. 231 k.k. Na organach państwowych i samorządowych ciąży także co jest istotne dla przedmiotu rozważań obowiązek przedsięwzięcia niezbędnych czynności do czasu przybycia Policji lub prokuratora. Wyrażono to w treści przepisu nakładając na te podmioty obowiązek wydania stosownego zarządzenia, aby nie dopuścić do zatarcia śladów i dowodów przestępstwa, tj. obowiązek podjęcia takich działań (niezbędnych czynności), które polegać mają przede wszystkim na zabezpieczeniu miejsca zdarzenia i to tak, aby nie 22 Przepis art k.p.k. stanowi, że jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami, może on zastrzec dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu. Pisma procesowe doręcza się wówczas do instytucji, w której świadek jest zatrudniony, lub na inny wskazany przez niego adres.

21 21 dopuścić do zatarcia, zniekształcenia śladów i innych dowodów popełnienia przestępstwa. Działania te w praktyce polegać mogą np. na zamknięciu pomieszczenia, zabezpieczeniu dokumentu lub dowodu rzeczowego czynu, odseparowaniu ujętego sprawcy z jednoczesnym powiadomieniem Policji o jego ujęciu. Powinność ta nie oznacza jednak prawa do podejmowania procesowych działań zabezpieczających typu przesłuchania, przeszukania itd. Należy zaznaczyć, iż w pewnym zakresie, prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie ustawodawca nałożył również na każdego obywatela. Zgodnie bowiem z treścią art. 240 k.k. kto, mając wiarygodną wiadomość o karalnym przygotowaniu albo usiłowaniu lub dokonaniu czynu zabronionego określonego w (...) nie zawiadamia niezwłocznie organu powołanego do ścigania przestępstw, podlega karze pozbawienia wolności do lat W przepisie tym enumeratywnie wymieniono typy przestępstw, o popełnieniu których należy niezwłocznie powiadomić organy ścigania. Są to: art. 118 k.k. ludobójstwo, art. 127 k.k. zdrada główna, art. 128 k.k. zamach stanu, art. 130 k.k. szpiegostwo, art. 134 k.k. zamach na życie Prezydenta RP, art. 140 k.k. dywersja, art. 148 k.k. zabójstwo, art. 163 k.k. sprowadzenie niebezpieczeństwa powszechnego, art. 166 k.k. piractwo w komunikacji wodnej lub powietrznej i art. 252 k.k. wzięcie zakładnika. Obowiązek zawiadomienia o przestępstwie w tym przypadku obejmuje nie tylko dokonanie tych czynów, ale też usiłowanie i karalne przygotowanie. Zawiadomienie staje się prawnym obowiązkiem jedynie w razie posiadania wiadomości wiarygodnej, niekoniecznie zatem prawdziwej. Wynika z tego, że obywatel nie ma obowiązku wiadomości tej sprawdzać: wystarczy, aby wydawała mu się prawdziwa, odpowiadała rzeczywistości. Powiadomienie, zgodnie z dyspozycją przepisu, nastąpić powinno niezwłocznie 24. Fałszywe zawiadomienie o jakimkolwiek przestępstwie, a więc ze świadomością, że go nie popełniono, stanowi przestępstwo z art. 238 k.k., za co sprawcy grozi grzywna, kara ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do 2 lat. Zawiadomienie o przestępstwie może być zgłoszone: - na piśmie lub - ustnie do protokołu (art pkt 1 k.p.k.). Zawiadamiający może zastrzec swe dane dotyczące miejsca zamieszkania do wyłącznej dyspozycji prokuratora, jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec niego lub osoby mu najbliższej w związku z tym zawiadomieniem ( 1 zd. II w zw. z art k.p.k.) 25. Zawiadomienie może 23 Prawny obowiązek zawiadomienia o przestępstwie, wynikający z art. 240 k.k., nie dotyczy jednak adwokatów i duchownych, gdy powzięli wiadomość w sytuacjach określonych w art. 178 k.p.k., a więc co do faktów, o których dowiedzieli się udzielając odpowiednio porady prawnej lub prowadząc sprawę oraz przy spowiedzi. Obowiązek ten dotyczy natomiast dziennikarzy oraz lekarzy. 24 Bezkarne natomiast jest niezawiadomienie o omawianych przestępstwach w przypadku, kiedy osoba zaniecha tego: zgodnie z 3 z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jej samej lub jej najbliższym lub wówczas, gdy: w myśl 2 ma dostateczną podstawę do przypuszczenia, że organ powołany do ścigania przestępstw wie o przygotowywanym lub dokonanym czynie zabronionym (np. nie zawiadomił o ulicznej strzelaninie odbywającej się nieopodal komendy Policji), albo gdy zapobiegł popełnieniu przygotowywanego lub usiłowanego czynu określonego w W 3 art. 191 k.k. stwierdza się, że: jeżeli zachodzi uzasadniona obawa użycia przemocy lub groźby bezprawnej wobec świadka lub osoby najbliższej w związku z jego czynnościami, może on zastrzec dane