Wpływ wybranych czynników psychoemocjonalnych na występowanie dysfunkcji stawów skroniowo-żuchwowych

Transkrypt

1 PROT. STOM., 2005, LV, 5 Wpływ wybranych czynników psychoemocjonalnych na występowanie dysfunkcji stawów skroniowo-żuchwowych Influence of selected psychoemotional factors on the prevalence of temporo-mandibular dysfunctions Małgorzata Mankiewicz, Halina Panek Wprowadzenie. Dysfunkcje stawów skroniowo-żuchwowych stanowią duży problem kliniczny ze względu na częstość występowania i możliwość powodowania zmian morfologicznych w układzie stomatognatycznym. Etiopatogeneza ich jest wieloprzyczynowa i nadal wzbudza wiele kontrowersji. Część autorów wskazuje na udział czynników miejscowych w powstawaniu dysfunkcji ssż, natomiast inni uważają, że dużą rolę odgrywają czynniki ogólnoustrojowe, takie jak wzmożona pobudliwość psychoemocjonalna, a także stres. Celem pracy było określenie wpływu wybranych czynników psychoemocjonalnych na występowanie dysfunkcji ssż u osób młodych z pełnym uzębieniem naturalnym. Materiał badań stanowiła populacja 303 uczniów z Zespołu Szkół nr 2 we Wrocławiu w wieku od 18 do 22 lat. Metoda badań polegała na przeprowadzeniu u wszystkich uczniów rutynowego badania stomatologicznego uzupełnionego kliniczną analizą czynnościową układu stomatognatycznego pozwalającą na określenie występowania dysfunkcji ssż. Ponadto każda osoba wypełniała kwestionariusz osobowości Eysencka, który umożliwia określenie niektórych wymiarów osobowości, takich jak: neurotyzm i ekstrawersja. Wyniki. Badania wykazały, że w grupie osób z dysfunkcjami ssż częściej występował wysoki poziom neurotyzmu, aniżeli u osób, u których nie stwierdzono występowania dysfunkcji ssż. Wnioski. Czynniki psychoemocjonalne mogą stanowić ważną komponentę w etiopatogenezie dysfunkcji stawów skroniowo-żuchwowych. Z Katedry i Zakładu Protetyki Stomatologicznej AM we Wrocławiu Kierownik: dr hab. n. med. H. Panek Adres autorów: Wrocław, ul. Krakowska 26 Background. Dysfunctions of temporo-mandibular joints (TMDs) are very frequent and may cause many morphological changes and symptoms in the stomatognathic system. The etiopathogenesis of TMDs is considered to be complex and still controversial. Some authors have stated that the psychoemotional factors may have a great importance in developing the TMDs. The aim of the study was to analyze the influence of some selected psychoemotional factors on the prevalence of TMDs. Material of the study was a seldom selected population of 303 adolescents students of The Secondary School in Wrocław. All students were male. Age of the subjects ranged from 18 to 22 years. Method. All subjects were undergone the routine stomatological examination and functional clinical analysis of the stomatognathic system in order to recognize the TMDs. Moreover, all participants fulfilled the Eysenck Personality Questionnaire, modified for Polish use by Brzozowski and Drwal, which enables to establish some personality characteristics, such as neuroticism and extraversion. Results revealed that in subjects with TMDs there was found more increased level of neuroticism than in those without TMDs. Conclusions. Psychoemotional factors may be considered as an important component in the etiopathogenesis of TMDs. HASŁA INDEKSOWE: dysfunkcje stawów skroniowo-żuchwowych, czynniki psychoemocjonalne KEY WORDS: temporo-mandibular dysfunctions (TMDs), psychoemotional factors 344

2 Dysfunkcje ssż Wprowadzenie i cel pracy Z przeglądu piśmiennictwa i obserwacji klinicznych wynika, że dysfunkcje stawów skroniowo-żuchwowych (ssż) występują coraz częściej i obejmują około 50-80% populacji, przy czym dominują one głównie u osób dorosłych w wieku średnim, ale również stwierdza się je u ludzi w wieku podeszłym oraz u młodzieży (1, 12, 15). Dysfunkcje ssż stanowią duży problem kliniczny ze względu na możliwość powodowania zmian morfologicznych w układzie stomatognatycznym. Etiopatogeneza ich jest wieloprzyczynowa i nadal wzbudza wiele kontrowersji. Część autorów wskazuje na udział czynników miejscowych, natomiast inni uważają, że dużą rolę odgrywają czynniki ogólnoustrojowe, w tym wzmożona pobudliwość psychoemocjonalna, a także stres (4, 5, 9, 10, 12, 14). Celem niniejszych badań było określenie wpływu wybranych czynników psychoemocjonalnych na występowanie dysfunkcji ssż u osób młodych z pełnym uzębieniem naturalnym. Wybór takiej populacji do badań pozwalał na wykluczenie wpływu czynników miejscowych w postaci utraty zębów, która zwykle prowadzi do narastania zaburzeń okluzji statycznej i dynamicznej, uznanych przez część autorów za zasadniczy czynnik etiopatogenetyczny dysfunkcji ssż. Ponadto populacja ta była ogólnie zdrowa, co pozwoliło na wykluczenie ewentualnego wpływu schorzeń ogólnoustrojowych na funkcję ssż. Materiał Materiał badań stanowiła populacja 303 uczniów z Zespołu Szkół nr 2 we Wrocławiu w wieku od 18 do 22 lat. Średni wiek badanych wynosił 18,8 lat. Młodzież została poinformowana o celach i zasadach prowadzonych badań oraz wyraziła pisemną zgodę na ich przeprowadzenie. Uzyskano również zgodę Komisji Bioetyki Badań Naukowych AM we Wrocławiu (Nr KB 36/2004 ). Metody badań U wszystkich uczniów przeprowadzono badanie stomatologiczne oraz badanie psychologiczne. Badanie stomatologiczne składało się z wywiadu oraz badania wewnątrz- i zewnątrzustnego układu stomatognatycznego. W wywiadzie odnotowywano informacje na temat ogólnego stanu zdrowia, dolegliwości bólowych w okolicy głowy, szyi i stawów skroniowo-żuchwowych, a także przebytych urazów w obrębie tych stawów. Ponadto w wywiadzie pytano o stan psychoemocjonalny badanych uzyskując informacje o ewentualnych zaburzeniach snu oraz o zachowaniach w sytuacjach stresowych. Badanie kliniczne stawów skroniowo-żuchwowych obejmowało badanie wizualne, palpacyjne i osłuchowe. Przy badaniu tych stawów zwracano uwagę na ewentualne deformacje, miejsca tkliwe i bolesne na nacisk oraz oceniano ruchomość głów żuchwy. Ponadto odnotowywano obecność patologicznych objawów akustycznych w postaci trzasków i szmerów. Podczas obserwacji swobodnych ruchów żuchwy oceniano symetrię, wielkość i przebieg toru odwodzenia i przywodzenia żuchwy, a także zakres ruchów bocznych żuchwy. Badanie palpacyjne mięśni dotyczyło mięśni żwaczy, skroniowych, skrzydłowych bocznych oraz skrzydłowych przyśrodkowych. Oceniano również miejsca tkliwe i bolesne na nacisk, a także występowanie przerostu mięśni żwacza. Dysfunkcje ssż rozpoznawano wówczas, gdy stwierdzano następujące objawy: ból w okolicy ssż, ból mięśni, trzaski w obrębie ssż podczas otwierania i zamykania ust, tkliwość i zwiększone napięcie mięśni żucia, asymetryczne lub ograniczone ruchy żuchwy wobec szczęki. Do oceny stanu psychoemocjonalnego badanych uczniów zastosowano kwestionariusz osobowości Eysencka, zmodyfikowany dla polskich potrzeb przez Brzozowskiego i Drwala (3). Kwestionariusz ten jest testem, który składa się z arkusza pytań i arkusza odpowiedzi. Arkusz pytań obejmuje 100 pytań tworzących cztery skale: neurotyzm, ekstrawersja, psychotyzm, kłamstwo. Pytania z poszczególnych skal są przemieszane ze sobą. Osoba badana na poszczególne pytania kwestionariusza Eysencka odpowiadała zakreślając odpowiedź tak lub nie obok numeru pytania na arkuszu odpowiedzi. Wymagana była jednoznaczność odpowiedzi. Czas przeznaczony na wykonanie testu wynosił około 30 minut. W niniejszych badaniach wykorzystano skalę dla neurotyzmu i ekstrawersji, a więc tych wymiarów osobowości opisanych przez 345

3 M. Mankiewicz, H. Panek Eysencka, które określają stan psychoemocjonalny, czyli łatwość powstawania i sposób wyrażania emocji przez osobę badaną. W celu obliczenia wyników testu psychologicznego stosowano standardowe klucze, na podstawie których uzyskano sumę punktów, czyli wynik surowy w danej skali, który następnie odnoszony był do norm stenowych odpowiednich dla płci i wieku osób badanych. Przyjmuje się, że w skali stenowej sten 1-4 oznacza wynik niski, sten 5-6 wynik przeciętny, a sten 7-10 wynik wysoki. Osoby badane, które w skali neurotyzmu uzyskały wynik wysoki to neurotycy. Osoby takie są mało odporne na działanie stresu, są drażliwe i skłonne do stanów lękowych, bezsenności oraz załamań nerwowych i depresji. Natomiast osoby, które w skali neurotyzmu uzyskały niskie wartości to osoby zrównoważone emocjonalnie. Z kolei przeciętne wartości neurotyzmu cechują osoby umiarkowanie zrównoważone emocjonalnie. Natomiast osoby, które w skali ekstrawersji uzyskały wynik wysoki to ekstrawertycy. Typowy ekstrawertyk to osoba towarzyska, impulsywna, łatwo wpada w gniew i przejawia agresję. Z kolei osoby, które w skali ekstrawersji uzyskały niskie wartości to introwertycy. Osoby takie są powściągliwe, preferują introspekcję, nie są impulsywne, dużą wagę przywiązują do wartości etycznych, przejawiają często pesymistyczny stosunek do przyszłości. Osoby zaś, które w skali ekstrawersji uzyskały wartości przeciętne to ambiwertycy, czyli osoby umiarkowanie ekstraintrowertywne. Wyniki badań poddano analizie statystycznej z zastosowaniem testu χ 2. Przyjęto poziom istotności p<0,05. Analizę tę przeprowadzono za pomocą komputerowego pakietu programów statystycznych EPIINFO Wyniki i ich omówienie W tabeli I zebrano wyniki badań na temat występowania dysfunkcji ssż w badanej populacji. Okazało się, że obejmowały one ponad połowę badanych uczniów (n=170). Natomiast w tabeli II przedstawiono wartości punktowe i steny dla dwóch analizowanych wymiarów osobowości, tj. neurotyzmu i ekstrawersji, obliczone dla całej populacji, a także w zależności od obecności dysfunkcji ssż. W całej badanej populacji średnia wartość neurotyzmu w punktach wynosiła 10,7, a w stenach 5,56. Natomiast średnia wartość ekstrawersji u wszystkich uczniów wynosiła w punktach 16,7, zaś w stenach 6,25. Wyniki tych badań psychologicznych odpowiadają przeciętnemu nasileniu neurotyzmu i ekstrawersji wg Eysencka i mieszczą się w normie znalezionej dla zdrowej populacji uczniów szkół T a b e l a I. Występowanie dysfunkcji ssż w badanej populacji Rodzaj zaburzeń Dysfunkcje ssż Bez dysfunkcji ssż Razem n % 56,1 43,9 100 T a b e l a I I. Średnie wartości neurotyzmu i ekstrawersji w badanej populacji Cecha osobowości Cała populacja (n=303) Grupa z dysfunkcją ssż (n=170) Grupa bez dysfunkcji ssż (n=133) Istotność różnic pomiędzy analizowanymi grupami x x δ x δ p punkty 10,7 ± 5,1 11,8 5,0 9,35 4,81 0,00003 steny 5,56 ± 1,99 5,98 1,95 5,04 1,92 0,00004 punkty 16,7 ± 4,1 16,6 4,1 16,8 4,0 0,642 steny 6,25 ± 2,05 6,18 2,00 6,35 2,11 0,457 Legenda: x średnia, δ odchylenie standardowe, p poziom istotności. 346

4 Dysfunkcje ssż średnich (2, 3). Bliższa analiza materiału wykazała, że w grupie osób z dysfunkcjami ssż średnia wartość neurotyzmu w punktach wynosiła 11,8, zaś w stenach 5,98 i była wyższa aniżeli w grupie bez dysfunkcji, gdzie dane te wynosiły odpowiednio 9,35 oraz 5,04. Różnica ta była istotna statystycznie (p<0,0001). Z kolei średnia wartość ekstrawersji w grupie z dysfunkcjami ssż wynosiła w punktach 16,6, a w stenach 6,18; wartości te były nieomal takie same jak u osób bez dysfunkcji, gdzie średnia wartość ekstrawersji w punktach wynosiła 16,8, a w stenach 6,35. Dane te nie różniły się istotnie statystycznie (p>0,05). Jak wynika z danych zawartych w tabeli III w grupie osób z dysfunkcjami ssż częstość wysokiego poziomu neurotyzmu wynosiła 40,0% i była dwukrotnia wyższa, aniżeli u osób bez dysfunkcji ssż, gdzie wynosiła ona 20,3%. Natomiast frekwencja niskiego poziomu neurotyzmu u osób z dysfunkcjami ssż wynosiła 20,6% i była nieomal dwukrotnie niższa, aniżeli u osób bez dysfunkcji, gdzie wynosiła ona 39,1%. Stwierdzone wyżej różnice częstości analizowanych poziomów neurotyzmu między obu grupami okazały się istotne statystycznie (p<0,0001). Natomiast częstość przeciętnego poziomu neurotyzmu w analizowanych grupach była nieomal jednakowa i wynosiła około 40,0%. W tabeli IV przedstawiono średnie wartości poszczególnych poziomów neurotyzmu i ekstrawersji w grupie osób z dysfunkcjami ssż i bez tych dysfunkcji. Analiza wykazała, że średnie wartości neurotyzmu niskiego, przeciętnego i wysokiego znalezione w grupie osób z dysfunkcjami ssż i bez dysfunkcji nie różniły się istotnie statystycznie. Natomiast rozkład poziomów tej cechy osobowości w grupie z dysfunkcjami ssż różnił się istotnie od rozkładu w grupie bez dysfunkcji ssż. Analiza przeprowadzona w odniesieniu do kolejnej cechy osobowości, czyli ekstrawersji nie wykazała istotnych różnic poszczególnych poziomów tej cechy w obu grupach badanych. Również rozkład poszczególnych poziomów ekstrawersji według skali zaproponowanej przez Eysencka nie wykazał istotnych różnic w grupie z dysfunkcjami ssż i bez tych dysfunkcji. Dyskusja Wielu autorów analizowało aspekt czynników psychoemocjonalnych w etiopatogenezie dysfunkcji ssż z zastosowaniem różnych kwestionariuszy psychologicznych. Dla przykładu, Karasiński i wsp. (8) przeprowadzili badania w grupie pacjentów w różnym wieku, wykazujących zaburzenia w układzie ruchowym narządu żucia. Do oceny stanu psychoemocjonalnego zastosowali test MMPI (Minesota Multiphasic Personality Inventory), składający się z dziewięciu skal klinicznych, takich jak: hipochondria, depresja, histeria, psychopatyczna osobowość, paranoja, psychastenia, schizofrenia, hipomania, męskość-kobiecość. Przeprowadzone badania wykazały, że zaburzenia psychoemocjonalne występowały u około 40% chorych, przy czym większość z nich wykazywała podwyższoną T a b e l a I I I. Występowanie poszczególnych poziomów neurotyzmu i ekstrawersji u osób z dysfunkcją ssż i bez dysfunkcji ssż Cecha osobowości Poziom badanej cechy Grupa z dysfunkcjami ssż (n=170) Grupa bez dysfunkcji ssż (n=133) Istotność różnic pomiędzy analizowanymi grupami n % n % p Niski (n=87) 35 20, ,1 Przeciętny (n=121) 67 39, ,6 0,00011 Wysoki (n=95) 68 40, ,3 Niski (n=46) 23 13, ,3 Przeciętny (n=143) 84 49, ,4 0,568 Wysoki (n=114) 63 37, ,3 347

5 M. Mankiewicz, H. Panek T a b e l a I V. Średnie wartości poszczególnych poziomów neurotyzmu i ekstrawersji w badanej populacji Cecha osobowości niski (n=87) przeciętny (n=121) wysoki (n=95) niski/przeciętny/wysoki niska (n=46) przeciętna (n=143) wysoka (n=114) niska/przeciętna/wysoka Grupa z dysfunkcjami ssż (n=170) Grupa bez dysfunkcji ssż (n=133) Istotność różnic pomiędzy analizowanymi grupami x δ x δ p punkty 4,80 2,27 4,61 1,89 0,682 steny 3,11 1,05 3,04 0,93 0,724 punkty 10,40 1,80 10,30 1,60 0,786 steny 5,63 0,49 5,67 0,48 0,653 punkty 16,70 2,50 16,50 2,40 0,706 steny 7,79 1,02 7,63 0,93 0,468 35/67/68 52/54/27 0,00011 punkty 8,78 3,09 10,20 2,00 0,0699 steny 3,04 0,93 3,48 0,79 0,0942 punkty 15,90 1,70 16,1 1,80 0,711 steny 5,44 0,50 5,49 0,50 0,550 punkty 20,30 1,20 20,70 1,20 0,114 steny 8,30 1,11 8,65 1,09 0,102 23/84/63 23/59/51 0,568 skalę histerii, co oznaczało, że osoby takie uskarżały się nie tylko na dolegliwości fizykalne (bóle głowy), ale również wykazywały dolegliwości psychoemocjonalne (niepokój, lęk). Natomiast u pozostałych osób stwierdzono podwyższoną skalę odchyleń psychopatycznych, które zwykle cechują osoby mające trudności w nawiązywaniu więzi emocjonalnych i lekceważących normy społeczne. Również Koralewski i wsp. (6) przeprowadzili badania u pacjentów z zaburzeniami czynnościowymi narządu żucia, przy czym zastosowali test samoobserwacji Zunga oraz test samopoczucia Zerssena. Ten pierwszy test pozwalał na szczegółową charakterystykę objawów poczucia lęku i jego somatycznej manifestacji, natomiast drugi ocenę samopoczucia za pomocą 28 par przeciwstawnych przymiotników. Badania wykazały, że u pacjentów powyżej 30 roku życia wartości testu samoobserwacji według Zerssena były dwukrotnie wyższe, aniżeli u osób młodszych, co sugerowałoby cięższy przebieg choroby i gorsze prognozowanie efektu leczniczego u osób starszych. W kolejnych badaniach Koralewski i wsp. (7) zastosowali kwestionariusz osobowości Eysencka i kwestionariusz stanu i cechy lęku Spielbergera w grupie studentów AWF i AM. Autorzy ci wykazali, że podwyższone wartości psychotyzmu i introwersji częściej występowały u osób z zaburzeniami ssż powiązanymi z wadami zgryzu. Również u ekstrawertyków wykazano patologiczne objawy dysfunkcji ssż, ale bez współistnienia objawów bólowych. Ponadto stwierdzili oni u osób ze zwiększonym poziomem lęku wg testu Spielbergera częstsze występowanie parafunkcji narządu żucia o różnym stopniu nasilenia. Również Baron (1) wykazał wpływ czynników emocjonalnych na poziom nasilenia bruksizmu i dysfunkcji ssż w badaniach porównawczych z zastosowaniem testu Cattela. Także Southwell i wsp. (13) analizowali rolę czynników psychologicznych w dysfunkcji ssż, przy czym w grupie chorych oraz w grupie kontrolnej zastosowali aż 3 kwestionariusze, tj. Eysencka i Spielbergera, oraz test PILL Pennybakera. Za pomocą skali PILL nie stwierdzono znaczących statystycznie różnic między powyższymi grupami. Natomiast badania z zastosowaniem skali Spielbergera wykazały, że 348

6 Dysfunkcje ssż osoby z dysfunkcjami ssż miały wyższy stan i podatność na niepokój. Z kolei badanie z wykorzystaniem kwestionariusza Eysencka wykazało, że pacjenci z dysfunkcjami ssż charakteryzowali się wyższym poziomem introwersji i neurotyzmu aniżeli grupa kontrolna. Oznacza to, że część pacjentów z dysfunkcjami ssż może reprezentować schemat osobowości Eysencka odpowiadający neurotycznym introwertykom. Ten typ osobowości jest podatny na niepokój i problemy depresyjne, jest to tzw. osobowość dystymiczna. Badania własne przeprowadzone za pomocą kwestionariusza osobowości Eysencka w grupie młodzieży szkolnej wykazały również częstsze występowanie wysokiego poziomu neurotyzmu u osób z objawami klinicznymi dysfunkcji ssż. Podobne wyniki z wykorzystaniem tego kwestionariusza uzyskały także Maślanka i Panek (11) w badaniach 300 studentów AM w wieku od 21 do 25 lat, gdzie u osób z bruksizmem i dysfunkcjami ssż istniały znacznie wyższe tendencje neurotyczne, aniżeli w grupie kontrolnej. Jakkolwiek nie sposób porównać wyników badań własnych z wyżej cytowanymi wynikami badań innych autorów, ze względu na stosowanie różnych testów psychologicznych i różnych grup badawczych, to jednak można z dużym prawdopodobieństwem przyjąć, że czynnik psychogenny ma znaczący udział w etiologii dysfunkcji ssż. Wnioski Badania wykazały częstsze występowanie wysokiego poziomu neurotyzmu u osób z dysfunkcjami ssż w porównaniu z osobami bez dysfunkcji tych stawów. Tendencje te nie były jednak mocno zaznaczone, co wynika z faktu, że była to populacja uczniów szkoły średniej, których osobowość nie została jeszcze w pełni ukształtowana. Czynniki psychoemocjonalne mogą stanowić ważną komponentę w etiopatogenezie dysfunkcji ssż. Piśmiennictwo 1. Baron S., Herman J., Wojtyna J.: Aspekt zaburzeń emocjonalnych u młodzieży szkół średnich w rozwoju parafunkcji i dysfunkcji stawów skroniowo-żuchwowych, Mag. Stomat., 2003,10, Choynowski M.: Opracowanie polskiej adaptacji Inwentarza osobowości H.J. Eysencka, Biuletyn Psychometryczny 1968, 2, Drwal R. Ł.: Adaptacja kwestionariuszy osobowości, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Kleinrok M., Marczak R.: Współczesne poglądy na znaczenie czynnika psychogennego w powstawaniu dysfunkcji stawów skroniowo-żuchwowych, Prot. Stom., 1971, 21, 3, Kleinrok M.: Zaburzenia czynnościowe układu ruchowego narządu żucia, Sanmedica, Warszawa Koralewski M., Wieczorek A., Horodyska-Gedzar E.: Porównawcza ocena pacjentów z zaburzeniami czynnościowymi układu stomatognatycznego na podstawie wybranych testów psychologicznych, Prot. Stom., 1997, 47, 4, Koralewski M., Koczorowski R., Gracz J.: Wybrane cechy psychofizyczne a zmiany w układzie stomatognatycznym u studentów Akademii Wychowania Fizycznego i Akademii Medycznej, Prot. Stom., 2001, 51, 3, Kubecka-Brzezinka A., Karasiński A., Baron S., Szatkowski R.: Analiza psychologiczna pacjentów z zaburzeniami w układzie ruchowym narządu żucia przy użyciu testu MMPI w wersji komputerowej, Prot. Stom., 1998, 48, 3, Marbach J. J.: The temporomandibular pain dysfunction syndrome personality: fact or fiction?, J. Oral Rehabil., 1992, 19, Maślanka T.: Wpływ osobowości na występowanie artropatii stawów skroniowo-żuchwowych, Prot. Stom., 1973, 23, 4, Maślanka T., Panek H.: Der Einfluss von Okklusionsformen und neurotischen Tendenzen auf die Haufigkeit der Funktionsstorungen des Kauorgans, Stomatol. DDR 33, 1983, Panek H.: Badania nad zależnościami czynnościowo-morfologicznymi układu stomatognatycznego ze szczególnym uwzględnieniem modeli funkcjonalnych zgryzu (Rozprawa habilitacyjna), Wrocław Southwell J., Deary I. J., Geissler P.: Personality and anxiety in temporomandibular joint syndrome patients, J. Oral Rehabil., 1990, 17, Tejchman H., Majdańska Z.: Wpływ czynnika psychogennego na dolegliwości w układzie stomatognatycznym wybrane przypadki, Prot. Stom., 2000, 50, Wigdorowicz- Makowerowa N. i wsp.: Zaburzenia czynnościowe narządu żucia, PZWL, Warszawa Otrzymano: 27.IX.2004 r. 349