SOCIAL DIAGNOSIS 2013

Transkrypt

1 Contemporary Economics open acces Contemporary Economics Quarterly of University of Finance and Management in Warsaw Volume 7 September SPECIAL ISSUE pen cces open access SOCIAL DIAGNOSIS OBJECTIVE AND SUBJECTIVE QUALITY OF LIFE IN POLAND DIAGNOZA SPOŁECZNA open acces open acces WARUNKI I JAKOŚĆ ŻYCIA POLAKÓW Edited by: Janusz Czapiński Tomasz Panek Raport Diagnoza Społeczna finansowany przez: Warszawa: Rada Monitoringu Społecznego Projekt został sfinansowany ze środków Narodowego Centrum Nauki

2 CONTEMPORARY ECONOMICS ABSTRACTED/INDEXED: ABI/INFORM Complete (ProQuest) ABI/INFORM Global (ProQuest) Academic OneFile (GALE Science in Context) Business & Company Profiles (GALE Science in Context) Business and Economics Theory Collection (GALE Science in Context) Cabell s Directories Central and Eastern European Online Library CEJSH Directory of Open Access Journals (DOAJ) Directory of Research Journal Indexing (DRJI) EBSCO ECONIS EconLit EconPapers EconStor (EconBiz) GENAMICS JournalSeek General Business File ASAP (GALE Science in Context) Google Scholar GREENR - Gale Resource on the Environment, Energy and Natural Resources (GALE Science in Context) IDEAS IndexCopernicus Infotrac Custom Journals (GALE Science in Context) International Business (GALE Science in Context) Library of Congress (USA) Ministry of Science and Higher Education list of scored journals (rating score 9 pts) ProQuest Central ProQuest Research Library Research Papers in Economics (RePEc) Scirus SCOPUS Social Science Research Network The British Library The Central European Journal of Social Sciences and Humanities The International Bibliography of the Social Sciences (IBSS)/ProQuest Ulrichsweb WorldCat Zetoc Editor in Chief: Henryk Król Deputy Editor in Chief Piotr Szczepankowski Editorial Manager Marcin W. Staniewski Stat Editor Henryk Rosłaniec Language Editor Mariènne E. Botha Technical Editors Karol Kowalczyk Tomasz Szopiński Associate Editors Zenon Biniek Wiesław Dębski Witold Jakóbik Witold Małecki Danuta Mliczewska Włodzimierz Rembisz Grażyna Rytelewska Maria Sierpińska Tadeusz Szumlicz Ryszard Wilczyński EDITORIAL BOARD: Nur Adiana Hiau Abdullah (Malaysia) Icek Ajzen (USA) Damodaran Appukuttan Nair (India) Hrabrin Bachev (Bulgaria) Richard Blundell (Great Britain) Constantin A. Bob (Romania) Udo Broll (Germany) Tanja Broz (Croatia) Jelena Budak (Croatia) Barbara Czarniawska (Sweden) Didar Erdinç (Bulgaria) József Fogarasi (Romania) Nicolai Juul Foss (Denmark) Bruno S. Frey (Switzerland) Masahiko Gemma (Japan) Srećko Goić (Croatia) Kjell Åge Gotvassli (Norway) Adriana Grigorescu (Romania) Oliver D. Hart (USA) Roman Horvath (Czech Republic) Shelby D. Hunt (USA) Zoran Ivanovic (Croatia) Søren Johansen (Denmark) Sten Jönsson (Sweden) Judit Karsai (Hungary) Elko Kleinschmidt (Canada) Monika Kostera (Sweden) Stephen F. LeRoy (USA) Csaba Lentner (Hungary) Lena Malešević Perović (Croatia) Victor Martinez Reyes (USA) Eric Maskin (USA) Igor Matunović (Croatia) Ieva Meidute (Lithuania) Fatmir Memaj (Albania) Garabed Minassian (Bulgaria) Anayo Nkamnebe (Nigeria) Harald Oberhofer (Austria) Boris Podobnik (Croatia) Nina Pološki Vokić (Croatia) Rossitsa Rangelova (Bulgaria) Assaf Razin (USA) Sanda Renko (Croatia) Richard Roll (USA) Steven Rosefielde (USA) Yochanan Shachmurove (USA) Andrei Shleifer (USA) Eduardo Schwartz (USA) Mirosław Skibniewski (USA) Stanley F. Slater (USA) Lenka Slavíková (Czech Republic) Joel Sobel (USA) Jasminka Sohinger (Croatia) Miemie Struwig (South Africa) Guido Tabellini (Italy) Masahiro Taguchi (Japan) Josip Tica (Croatia) Joachim Wagner (Germany) John Whalley (Canada) Gary Wong (China) The original version: on-line journal ADDRESS OF EDITORS: CONTEMPORARY ECONOMICS, University of Finance and Management in Warsaw, Warszawa, 55 Pawia Str., room 211, phone: (22) editorial@ce.vizja.pl PUBLISHER: Vizja Press & IT, Warszawa, 60 Dzielna Str. phone/fax: (22) vizja@vizja.pl All articles published in the quarterly are subject to double-blind peer reviews ISSN:

3 Diagnoza społeczna 317 Aby zacytować ten rozdział należy podać źródło: Batorski, D. (). Polacy wobec technologii cyfrowych - uwarunkowania dostępności i sposobów korzystania. Diagnoza Społeczna Warunki i Jakość Życia Polaków - Raport. [Special issue]. Contemporary Economics, 7, DOI: /ce Polacy wobec technologii cyfrowych - uwarunkowania dostępności i sposobów korzystania Dominik Batorski Rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych i upowszechnienie ich wykorzystania przyczynia się do transformacji coraz większej ilości sfer życia. Telefon komórkowy jest narzędziem codziennego użytku dla zdecydowanej większości Polaków. Choć liczba użytkowników internetu rośnie wolniej niż w poprzednich latach, to jednak sieć jest coraz ważniejszym narzędziem dostępu do informacji i komunikacji, istotnym zarówno w życiu zawodowym i prywatnym. W konsekwencji jest to coraz istotniejszy czynnik przemian społecznych i gospodarczych w Polsce. Niniejszy rozdział Diagnozy Społecznej poświęcony jest diagnozie stanu rozwoju społeczeństwa informacyjnego w Polsce oraz uwarunkowań, sposobów, a także konsekwencji korzystania z nowych technologii informacyjno-komunikacyjnych Nowe technologie w gospodarstwach domowych Komputery i dostęp do internetu Komputery i dostęp do internetu są coraz powszechniejsze, jednak przyrost liczby wyposażonych gospodarstw domowych jest coraz wolniejszy (wykres 7.1.1). W pierwszej połowie roku komputery były w 70 proc. gospodarstw domowych, natomiast dostęp do internetu w 66,9 proc. Wolniejsze przyrosty związane są ze stopniowym nasycaniem się rynku. Jak zostanie pokazane w dalszej części rozdziału, gospodarstwa domowe, które nie posiadają komputera i dostępu do internetu, na ogół nie są tymi technologiami zainteresowane i nie mają motywacji do ich wykorzystywania. Posiadanie komputera jest już prawie nierozerwalnie związane z posiadaniem dostępu do internetu. Dla bardzo dużej części użytkowników korzystanie z internetu jest głównym celem posiadania i używania komputerów. Już zaledwie 5 proc. skomputeryzowanych gospodarstw nie ma dostępu do internetu. Cztery lata wcześniej było to 15 proc. a w 2003 roku dostęp do sieci miało tylko co drugie gospodarstwo wyposażone w komputer. Procent ,4 80,3 71,4 62,6 60,2 53,8 51,4 44,5 39,2 33,7 25,6 16,9 70, ,1 66,9 54,1 47,2 Komputer Dostęp do internetu Telefon stacjonarny Wykres Wyposażenie gospodarstw domowych w komputer, dostęp do internetu i telefon stacjonarny w latach Wśród gospodarstw domowych, w których nie ma komputerów i internetu, tylko część tłumaczy brak względami finansowymi. Obecnie 7,7 proc wszystkich gospodarstw domowych nie ma komputera ze względów finansowych, a 7 proc. nie ma internetu z tego powodu. Mimo niewielkiego przyrostu wyposażonych gospodarstw odsetki te są i tak wyraźnie niższe niż w ubiegłych latach, co potwierdza tezę o tym, że znaczenie czynników finansowych ma już małe znaczenie dla posiadania komputera czy dostępu do internetu. Nieco inaczej jest w przypadku nowszych technologii takich jak tablety czy czytniki książek elektronicznych. Ograniczenia finansowe jako przyczynę nieposiadania tabletu wymieniło 22 proc. gospodarstw domowych, a czytnika e-booków 15 proc. Wśród gospodarstw domowych wyposażonych w komputery po raz pierwszy więcej jest takich, w których są laptopy (49,3 proc.) niż tych, w których jest komputer stacjonarny (46,9 proc.). Przyrost liczby komputerów

4 Diagnoza społeczna 318 przenośnych jest wyraźny, natomiast liczba gospodarstw z komputerem stacjonarnym systematycznie się zmniejsza (mniej więcej od 2010 roku). Dwa lata temu laptopy były w 39 proc. gospodarstw, w 2009 w co czwarty, a w 2007 co dziesiątym domu. Wolniejszy przyrost liczby komputerów widać także w spadającym tempie przyrostu liczby komputerów w gospodarstwach domowych. Obecnie więcej niż jeden komputer posiada 30,8 proc. wszystkich gospodarstw, dwa lata temu było to 27,8 proc., podczas gdy w proc. a w 2007 ledwie 10 proc. Trzy lub więcej komputerów jest w 7 proc. gospodarstw (w ,2 proc.). W prawie 15 proc. gospodarstw komputerów jest przynajmniej tyle ile osób (dwa lata temu w 13 proc.). W wyposażonych gospodarstwach na jeden komputer przypada średnio dwie i pół osoby (dwa lata temu było to 2,7, a w 2007 było to aż 3,5). Podobnie jak w ubiegłych latach, komputer częściej posiadają gospodarstwa wieloosobowe, a zdecydowanie najrzadziej osoby mieszkające samotnie. Aż dwie trzecie tych ostatnich nie posiada w domu komputera, w gospodarstwach domowych, w których mieszkają dwie osoby, komputera nie ma 45 proc. Tymczasem, komputer jest w 86 proc. domów, w których mieszkają trzy osoby i aż w 92 proc. gospodarstw zamieszkiwanych przez cztery i więcej osób. Różnice te powodują, że już 78,7 proc. Polaków w wieku 16 i więcej lat ma komputer we własnym domu (por. wykres 7.2.3). Jest to o 3 p.p. więcej niż w 2011 roku, wcześniej wzrosty te były znacznie większe (6-8 p.p. w okresie dwóch lat). Dostęp do internetu posiada 75,7 proc. Polaków w wieku 16+. Dwa lata temu było to o 5 p.p. mniej a w 2009 roku o 16 p.p. mniej niż obecnie). Jeżeli uwzględnimy również dzieci poniżej 16-tego roku życia, to okaże się, że dostęp w domu ma 78,4 proc. mieszkańców kraju. Jednak nie wszyscy, których gospodarstwa domowe posiadają technologie ICT, faktycznie z nich korzystają. Dla bardzo dużej i wciąż rosnącej grupy osób powodem niekorzystania z komputerów i internetu nie jest brak dostępu, ale brak motywacji do samodzielnego używania (często mogą poprosić o pomoc lub sprawdzenie czegoś w sieci innych domowników). Znaczenie ma również brak wiedzy, do czego internet mógłby się przydać, a także brak umiejętności korzystania. Większość gospodarstw domowych (53,7 proc.) łączy się z siecią za pomocą stałego łącza, natomiast 11,7 proc. (tj. 17,6 proc. posiadających dostęp) łączy się za pomocą stałego dostępu od operatora telefonii komórkowej. Popularność dostępu mobilnego rośnie, natomiast coraz mniejszy udział w dostarczaniu dostępu do sieci mają operatorzy telefonii stacjonarnej - obecnie to już tylko 30 proc. podłączonych gospodarstw (por. wykres 7.1.2). 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% modem telefoniczny, dostęp wdzwaniany 5% 1% 0% 0% stałe łącze u operatora telefonii stacjonarnej 30% 45% 40% 52% stałe łącze poprzez dostawcę telewizji kablowej 26% 27% 27% 30% inne stałe łącze np.: sieć osiedlowa, łącze lokalnego dostawcy internetu, lub łącze współdzielone, sąsiedzkie 27% 23% 18% 21% stały dostęp przez sieć komórkową np.: BlueConnect, iplus, czy Twój Internet; Business Everywhere Orange dostęp do internetu przez komórkę (modem w komórce) inne 3% 2% 2% 3% 4% 5% 5% 5% 4% 10% 15% 18% Wykres Sposoby łączenia się z internetem w podłączonych gospodarstwach domowych w latach W dalszym ciągu upowszechnia się dostęp mobilny. Coraz większy odsetek gospodarstw wykorzystuje sieć telefonii komórkowej do łączenia się z internetem, obecnie jest to 11,7 proc. wszystkich gospodarstw domowych, czyli 17,6 proc. tych z dostępem. Przyrost takich gospodarstw w ostatnich latach był bardzo duży. Najczęściej jednak ten rodzaj dostępu nie wiąże się ze zwiększoną mobilnością i jest wyłącznie substytutem dostępu stacjonarnego, gdy w danym gospodarstwie nie można takiego założyć. W konsekwencji aż dla 81 proc. z wykorzystujących ten rodzaj dostępu jest to jedyny sposób łączenia się z siecią. Tym samym, duża liczba gospodarstw łączących się z siecią w ten sposób świadczy pośrednio o słabej dostępności internetu na wielu terenach. Z drugiej strony, upowszechnienie dostępu mobilnego wraz ze wzrostem powszechności komputerów

5 Diagnoza społeczna 319 przenośnych może z czasem przyczynić się do bardziej mobilnego korzystania z internetu. Nieco inaczej jest z dostępem do internetu przez telefon komórkowy, który jest uzupełnieniem i dodatkowym sposobem dostępu. Przepustowość domowych stałych łączy oraz dynamikę ich zmiany w latach pokazuje wykres Jakość dostępu do sieci ma istotne znaczenie dla możliwości korzystania z internetu. Choć najpopularniejsze są łącza o przepustowości od 2 do 6Mb/s, to szybko upowszechniają się również łącza o znacznie większej przepustowości. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% do 1 Mb/s 2-6 Mb/s 9,3% 4% 17% 32% 39% 39,2% 66% 77% 7-10 Mb/s 4% 9% 18,2% Mb/s 3% 5,9% Mb/s Mb/s 60+ Mb/s trudno powiedzieć 3% 7,4% 5,2% 3,9% 17% 14% 14% 10,9% Wykres Przepustowość łączy internetowych w gospodarstwach domowych ze stałym łączem internetowym w latach Technologie informacyjno-komunikacyjne są nie tylko coraz powszechniejsze, ale także wykorzystywane są w coraz większej liczbie miejsc i sytuacji. Już nie tylko w domu i pracy czy szkole, ale często również w sposób mobilny i w trakcie przemieszczania się. Podstawą tego jest oczywiście upowszechnienie rozwiązań mobilnych - telefonów komórkowych (które ma już ponad 87 proc. Polaków), ale także komputerów przenośnych, które od tego roku Polacy posiadają częściej niż komputery stacjonarne. Zasadnicze znaczenie ma jednak rozpowszechnienie smartfonów, których posiadanie deklaruje ponad 25 proc. osób w wieku 16+, choć biorąc pod uwagę statystyki operatorów może to być wartość niedoszacowana. Szybko rośnie także liczba tabletów obecnych prawie w co dziesiątym gospodarstwie domowym. Oczywiście nie zawsze rozwiązania te związane są także z użyciem mobilnego dostępu do internetu, ale również wykorzystanie tego ostatniego jest wyraźnie częstsze niż przed dwom laty Internet nie odciąga od telewizorów Upowszechnienie komputerów i internetu wcale nie oznacza gorszego czasu dla telewizji. W ostatnich latach obserwujemy bardzo duży przyrost liczby gospodarstw posiadających telewizor LCD lub plazmowy. Jest on znacznie szybszy niż przyrost komputerów i dostępu do internetu (por. wykres 7.1.4). W 2007 takie telewizor miało zaledwie co piąte gospodarstwo domowe, a w już ponad 64 proc. Rośnie, choć już nie tak szybko jak wcześniej odsetek gospodarstw posiadających płatną telewizję satelitarną lub kablową (obecnie jest to 72 proc.). Posiadanie odtwarzacza DVD deklaruje 59 proc., a więc nieco mniej niż przed dwoma laty. Podobnie jak w 2011 roku zestaw kina domowego posiada 18 proc. Niewątpliwie, Polacy dbają o możliwość oglądania telewizji inwestując w same odbiorniki, jak i w dostępność kanałów, czy to poprzez satelitę czy przez sieci kablowe. Dla wielu Polaków telewizja jest znacznie istotniejszym medium niż internet i to, że więcej gospodarstw dba o posiadanie technologii umożliwiających oglądanie telewizji, niż o możliwość korzystania z internetu, nie jest przypadkiem. Doskonale widać to również w czasie jaki Polacy poświęcają na korzystanie z różnych mediów. Czas spędzany przed telewizorem nie maleje, a odsetek osób oglądających telewizję przez przynajmniej dwie godziny dziennie zwiększa się systematycznie i między 2007 a rokiem wzrósł z 55 do 59 proc. Tymczasem osób, które korzystają z internetu przeciętnie przez ponad dwie godziny dziennie jest 18,6 proc. Co prawda coraz więcej jest osób, które telewizji nie oglądają wcale, jednak jest to wciąż bardzo nieduża grupa. Od 2007 roku zwiększyła się z 2,6 proc. do 4,3 proc. osób w wieku 16+ w roku. Wśród korzystających z internetu telewizji nie ogląda 5,2 proc. użytkowników. Zdecydowanie częściej nie oglądają telewizji osoby, które w sieci spędzają najwięcej czasu.

6 Diagnoza społeczna % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% telewizor LCD lub plazmowy telewizja satelitarna lub kablowa odtwarzacz DVD kino domowe dostęp do Internetu w domu 57,2% 51,8% 39,2% 20,3% 13,7% 59,8% 58,4% 51,4% 33,7% 16,6% 70,1% 72,3% 61,1% 66,9% 64,4% 61,5% 59,0% 49,7% 18,2% ,5% Wykres Telewizja i sprzęt służący do oglądania telewizji i wideo w gospodarstwach domowych w latach Warto przeanalizować jak to się dzieje, że pomimo upowszechniania się internetu, rośnie jednocześnie czas poświęcany na oglądanie telewizji i grupa osób, która telewizji ogląda przez przynajmniej 2 godziny dziennie, w końcu doba ma przecież tylko 24 godziny. Jak pokazuje wykres wspomniany efekt jest wynikiem różnych zachowań użytkowników i osób niekorzystających z internetu. Ci pierwsi spędzają coraz mniej czasu na oglądaniu telewizji, natomiast coraz więcej TV oglądają osoby, które z sieci nie korzystają. Zmiany, które można zaobserwować na wykresie wynikają również z przepływów jakie mają miejsce między oboma grupami. Z internetu zaczynają korzystać te osoby, które mniej czasu poświęcają na oglądanie telewizji. Warto jednak zauważyć, że choć internauci znacznie mnie czasu spędzają na oglądanie TV, to jednak jest ona dla większości z nich istotnym medium i tylko niewielka grupa nie ogląda jej wcale lub w niewielkiej ilości. 100% czas poświęcany na oglądanie telewizji (dziennie) 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 10,3 11,6 12,0 13,0 18,9 19,6 22,1 24,4 11,8 12,2 13,0 12,9 15,9 17,4 17,6 18,9 25,5 26,0 26,0 27,2 25,9 26,2 26,3 26,2 34,3 32,4 32,5 29,7 28,0 26,0 24,7 21,7 14,9 13,6 12,4 12,1 9,1 7,8 7,1 6,1 2,1 3,0 2,2 2,7 3,3 4,2 4,2 5, powyżej czterech godzin od trzech godzin do czterech godzin od dwóch do trzech godzin od godziny do dwóch godzin mniej niż godzinę nie oglądam telewizji osoby niekorzystające z internetu internauci Wykres Dzienny czas poświęcany na oglądanie telewizji wśród użytkowników i osób niekorzystających z internetu w latach 2007-

7 Diagnoza społeczna 321 Dodatkowe efekty można zaobserwować analizując zmiany zachowań konkretnych osób między 2011 a rokiem. Czas poświęcany na oglądanie telewizji rośnie wśród osób, które nie korzystają z internetu oraz tych, które choć kiedyś do sieci zaglądały, to już teraz tego nie robią. Natomiast wśród osób, które z internetu dopiero zaczęły korzystać (a w 2011 jeszcze tego nie robiły) jest mniej więcej tyle samo osób, które oglądają nieco więcej TV jak tych, które oglądają mniej. Zmniejsza się, choć nieznacznie, czas spędzany przed telewizorem przez użytkowników korzystających z sieci ponad dwa lata. Tym samym oprócz wspomnianych wcześniej przepływów pomiędzy oboma grupami, zmiany widoczne na wykresie wynikają również z tego, że ci którzy z internetu nie korzystają oglądają coraz więcej telewizji, a wśród użytkowników sieci obserwowalny jest niewielki spadek czasu spędzanego przed szklanym ekranem. Czas poświęcany na korzystanie z mediów związany jest silnie z wiekiem, jednak wśród młodych, którzy najczęściej i najintensywniej korzystają z internetu wcale nie widać zdecydowanego odchodzenia od telewizji. Prawie połowa osób w wieku lat ogląda telewizję przeciętnie przez przynajmniej 2 godziny dziennie. W starszych grupach wiekowych takich osób jest jeszcze więcej. W konsekwencji osób, które więcej czasu poświęcają na korzystanie z internetu niż na oglądanie telewizji jest w Polsce tylko 15 proc. Około 70 proc. więcej czasu spędza przed telewizorem, pozostali używają obu mediów ze zbliżoną intensywnością. Przewaga telewizji widoczna jest nawet wśród uczniów i studentów. Dla każdego rocznika więcej jest osób, które więcej oglądają TV niż tych, którzy więcej czasu korzystają z sieci (por. wykres 7.1.6). 100% 90% procent osób w danym wieku 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% więcej TV więcej internetu 10% 0% wiek Wykres Procent osób, które więcej czasu poświęcają na korzystanie z internetu niż na oglądanie telewizji oraz tych, którzy więcej czasu spędzają przed TV niż w sieci ze względu na wiek Przedstawione tu dotychczas wyniki pokazują, że póki co internet nie jest konkurencją dla telewizji, której oglądalność utrzymuje się na wciąż wysokim poziomie. I choć użytkownicy poświęcają na oglądanie TV wyraźnie mniej czasu, to i tak na ogół jest to więcej czasu niż spędzają w sieci i tylko dla niedużej grupy czas ten jest wyraźnie mniejszy niż przed dwoma laty. Nawet wśród użytkowników, którzy oglądają wideo i materiały telewizyjne w sieci oglądalność tradycyjnej telewizji jest duża, choć nieco mniejsza niż wśród innych grup. Tylko niecałe 20 proc. ogląda TV do godziny dziennie lub nie ogląda wcale. Ponad połowa ogląda przeciętnie przez przynajmniej dwie godziny dziennie. Na razie upowszechnienie internetu w Polsce nie wydaje się być istotnym zagrożeniem dla stacji telewizyjnych, operatorów kablowych i platform cyfrowych. Sytuacja taka może się jednak zmienić, kiedy treści pochodzące z internetu zaczną konkurować o obecność na dużym ekranie. Póki co mało kto używa telewizora do oglądania filmów i innych treści pochodzących z sieci, znacznie częstsze jest korzystanie z komputera przy równocześnie włączonym telewizorze (por. WIP 2012). Na świecie pojawia się jednak coraz więcej prostych urządzeń, które umożliwiają bardzo łatwe wyświetlenie treści z komputera (lub innego urządzenia podłączonego do internetu) na ekranie telewizora. Ich upowszechnienie doprowadzi do rozpoczęcia prawdziwej konkurencji o duży ekran pomiędzy treściami tradycyjnych telewizji i tymi pochodzącymi z sieci.

8 Diagnoza społeczna Uwarunkowania obecności nowych technologii w gospodarstwach domowych Obecność komputerów i internetu w gospodarstwach domowych jest mocno zróżnicowana w zależności od kilku czynników. W tabeli umieszczone zostały dane o dostępności tych technologii w gospodarstwach różnego typu dla lat Dostępność komputerów i internetu w gospodarstwach domowych jest w bardzo dużym stopniu zależna od typu rodziny. Ponad 90 proc. małżeństw z dziećmi posiada komputer, a niewiele mniej również dostęp do internetu. Na przeciwległym biegunie plasują się gospodarstwa jednoosobowe, w których komputer i internet są zdecydowanie najrzadszej - sprzęt i dostęp do sieci ma zaledwie co trzecia osoba mieszkająca samotnie. Choć sytuacja i tak jest znacznie lepsza niż jeszcze dwa lata wcześniej, kiedy internet był w co czwartym domu zamieszkiwanym tylko przez jedną osobę. Technologie ICT znacznie rzadziej niż przeciętnie mają też małżeństwa bez dzieci, internet posiada 57 proc. z nich. W przypadku obu tych grup mniejsza obecność technologii związana jest z tym, że są to przede wszystkim gospodarstwa osób starszych. Cały czas sytuacja rodzin niepełnych jest wyraźnie gorsza niż sytuacja małżeństw z dziećmi. Różnica, podobnie jak dwa lata temu, wynosi aż 20 p.p. W przeciwieństwie do poprzednich lat w okresie różnice pomiędzy poszczególnymi grupami raczej malały niż się pogłębiały. Wyraźnie wzrosła dostępność nowych technologii w gospodarstwach na wsi, a także małżeństw bez dzieci i gospodarstw jednoosobowych. Wśród rodzin z dziećmi przyrost dostępności komputerów był niewielki, za to część gospodarstw, które miały komputer, ale bez dostępu do sieci, teraz już ten dostęp założyła. Obecność dzieci w wieku szkolnym, niezmiennie ma olbrzymie znaczenie dla posiadania nowych technologii w gospodarstwie domowym. Do tego zagadnienia wrócimy jeszcze w części omawiającej korzystanie z komputerów i internetu przez dzieci. Tabela Dostępność komputerów i internetu w różnych typach gospodarstw domowych w latach Wielkość miejscowości zamieszkania Grupa gospodarstw komputer internet Miasta powyżej 500 tys. 67,4 70,8 77,1 79,8 57,6 65,4 73,3 78,3 Miasta tys. 60,8 69,2 71,9 74,4 50,2 63,0 68,7 72,7 Miasta tys. 55,9 61,8 67,1 74,9 44,3 55,8 64,6 72,8 Miasta tys. 55,7 60,4 66,5 68,3 44,2 52,9 62,0 65,5 Miasta poniżej 20 tys. 53,3 57,8 65,0 68,0 40,4 50,2 61,4 66,1 Wieś 44,2 52,8 58,9 65,1 22,4 39,4 51,7 61,1 Region Województwa ściany wschodniej 48,2 55,2 63,0 67,2 30,7 43,9 56,8 63,4 Pozostałe województwa 55,4 61,5 66,7 70,9 41,5 53,3 62,1 68,4 Typ rodziny Małżeństwa bez dzieci 28,1 42,5 50,6 59,7 22,4 35,9 47,8 57,1 Małżeństwa z 1 dzieckiem 70,0 82,5 87,2 91,5 53,5 72,3 81,7 89,3 Małżeństwa z 2 dzieci 80,5 89,7 93,5 95,7 61,5 78,2 87,4 93,5 Małżeństwa z 3 i więcej dzieci 75,2 86,6 90,7 93,6 47,3 70,4 84,3 88,5 Rodziny niepełne 53,5 64,3 72,4 74,6 37,8 53,2 65,8 70,8 Wielorodzinne 65,5 78,0 87,1 90,7 38,3 63,3 78,5 86,3 Nierodzinne jednoosobowe 19,6 26,3 28,1 33,9 15,8 22,8 25,0 32,0 Nierodzinne wieloosobowe 43,1 51,8 54,8 42,4 28,1 40,0 52,9 39,8 Dochód na jednostkę konsumpcji w gosp. dom. Do pierwszego kwartyla 39,0 44,8 48,1 55,5 19,1 32,8 41,1 51,2 Od pierwszego do drugiego kwartyla 45,1 49,3 59,3 58,2 30,7 40,2 54,1 55,7 Od drugiego do trzeciego kwartyla 55,0 61,8 66,2 73,3 41,7 53,4 62,3 71,7 Powyżej trzeciego kwartyla 70,5 81,6 86,5 89,2 60,1 75,8 83,3 87,3 Spore znaczenie dla wyposażenia gospodarstw domowych w komputery i dostęp do internetu ma także klasa miejscowości zamieszkania i dochody. Nowe technologie są częściej obecne w większych miejscowościach i gospodarstwach o wyższych dochodach. Większe zróżnicowanie występuje pod względem dostępności internetu, co wynika z nieco większych problemów z dostępnością infrastruktury sieci dostępowych na wsiach oraz z większych trudności w ponoszeniu stałych miesięcznych opłat za dostęp do internetu w najuboższych gospodarstwach domowych. Dla takich rodzin konieczność stałego zwiększenia wydatków jest trudniejsza niż jednorazowy wydatek większej kwoty związany z zakupem komputera. W największych miastach dostęp posiada 78 proc. gospodarstw, a na wsi jedynie 61 proc. Różnica pomiędzy jedną czwartą gospodarstw domowych o najwyższych dochodach, a tymi o dochodach najniższych wynosi 36 p.p. i jest wyraźnie niższa niż dwa lata wcześniej. Należy zauważyć, że nadal zdecydowanie najszybciej rośnie dostępność internetu na wsi. Różnice pomiędzy miastem i wsią zmniejszają się, podobnie jak różnice związane z dochodami.

9 Diagnoza społeczna 323 Pomorskie 47 14,3 2 9,1 Wielkopolskie 38,9 19 7,1 6,2 Małopolskie 43,5 13,8 8,4 5,0 Mazowieckie 37 15,9 10 6,2 Opolskie 35,2 14,3 11,7 7,7 Podkarpackie 29,4 16,2 13,5 9,7 Kujawsko-pomorskie 26,9 24,3 9,9 6,6 Śląskie 38,7 13 9,8 5,8 Dolnośląskie 37,6 15,6 9,1 4,2 Zachodniopomorskie 34,3 16,7 9,8 5,4 Podlaskie 34,1 15,1 12,1 4,6 Lubuskie Łódzkie Warmińsko-mazurskie Lubelskie Świętokrzyskie 16,3 38,9 33,2 30,8 26,1 23,6 12,2 10,8 17,1 13,3 10,2 16, ,4 5,0 8,7 9,3 4,8 7,0 4, Wykres Procent gospodarstw domowych z dostępem do internetu w przekroju wojewódzkim w 2007 r. i dodatkowy procent gospodarstw z dostępem do internetu w latach 2009 i 2011, Znaczące są także różnice w dostępie do internetu w gospodarstwach domowych pomiędzy różnymi województwami (wykresy 7.1.7). Obecnie najlepsza sytuacja jest w województwie pomorskim, gdzie dostęp do internetu ma prawie trzy czwarte gospodarstw domowych. Podobnie jest w województwie wielkopolskim i małopolskim, gdzie podłączonych jest ponad 70 proc. domów. Najrzadziej dostęp do sieci mają mieszkańcy województwa świętokrzyskiego (57 proc.), a także województw lubelskiego (61 proc.) i warmińsko-mazurskiego (63 proc.). Jak pokazuje tabela istnieje też różnica między województwami ściany wschodniej i resztą kraju, choć jest ona wyraźnie mniejsza niż w 2011 i poprzednich latach. W pięciu województwach wschodniej Polski dostęp do internetu ma niecałe 63 proc. gospodarstw, a w pozostałych regionach 68 proc. Różnice w dostępie do sieci wynoszą 5 p.p., a pod względem posiadania komputerów są jeszcze mniejsze Przyczyny braku technologii ICT w gospodarstwach domowych Spowolnienie upowszechnienia technologii ICT w gospodarstwach domowych wskazuje na stopniowe nasycanie się rynku, w sytuacji gdy wciąż wiele osób nie posiada komputerów i dostępu do internetu. Warto więc postawić pytanie o przyczyny takiego stanu rzeczy, szczególnie że ma to znaczenie dla rozwoju gospodarczego i społecznego Polski. Wykorzystanie nowych technologii ma istotne znaczenie dla firm, organizacji i administracji publicznej, są one bowiem środkiem do podnoszenia efektywności i wydajności pracy, a coraz częściej także narzędziem dostępu do usług, w tym usług publicznych świadczonych drogą elektroniczną. Brak powszechnej dostępności technologii ICT jest postrzegany jako problem. Tak zwane wykluczenie cyfrowe wiąże się z ograniczeniami możliwości pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, kulturalnym i zawodowym. W związku z tym podejmowanych jest wiele inicjatyw i działań na rzecz upowszechnienia wykorzystania komputerów i internetu. Takie działania planowane są również w przygotowywanych Programach Operacyjnych na lata Aby jednak możliwe było podejmowanie działań adekwatnych do problemu, niezbędna jest jego dobra diagnoza, szczególnie, że wiele wcześniejszych działań na rzecz upowszechnienia technologii i przeciwdziałania wykluczeniu cyfrowemu, jak choćby działanie 8.3 Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka, było słabo dostosowanych do rzeczywistych problemów. Podstawowe przyczyny braku nowych technologii w gospodarstwach domowych mają charakter motywacyjny i psychologiczny, a nie finansowy, czy technologiczny. W pierwszej kolejności przeanalizujmy znaczenie deklarowanego braku możliwości finansowych jako powodu nieposiadania danej technologii. Wykres w rozdz obrazuje dostępność różnych technologii w gospodarstwach domowych. Jak można zaobserwować, w ostatnich latach znacząco poprawia się ich dostępność. Jednocześnie maleje też odsetek

10 Diagnoza społeczna 324 gospodarstw domowych, które nie posiadając danego sprzętu, tłumaczą jego brak względami finansowymi (wykres w rozdz ). Coraz rzadziej brak komputera tłumaczony jest względami finansowymi. Obecnie 9 proc. wszystkich gospodarstw deklaruje niemożność zakupu komputera stacjonarnego ze względów finansowych, podczas gdy w 2011 roku było to 13 proc. Ponadto 17 proc. deklaruje chęć posiadania laptopa i brak środków na jego zakup, natomiast dwa lata temu było to 25 proc. Zmniejszanie się grupy gospodarstw domowych deklarujących chęć posiadania komputera i brak możliwości finansowych jego zakupu potwierdza, że kluczowe znaczenie mają czynniki motywacyjne. Znaczenie zasobności materialnej dla posiadania komputera jest wyraźnie mniejsze niż znaczenie innych czynników. Co więcej, znacząca część spośród uboższych gospodarstw domowych, jeśli tylko posiada wystarczającą motywację jest w stanie zakupić komputer z dostępem do sieci. Ponad 55 proc. gospodarstw domowych z najniższego kwartyla dochodów posiada komputer, a 51 proc. internet. Internet nie jest nam potrzebny Brak odpowiedniego sprzętu Brak odpowiednich umiejętności Koszt dostępu jest zbyt duzy Wystarczające możliwości korzystania z internetu Inny powód Brak możliwości technicznych Zamierzamy założyć dostęp w tym roku Internet nie oferuje nic ciekawego Internet może być szkodliwy Względy prywatności lub bezpieczeństwa 3,4 4 5,4 6,8 3,9 4,3 8,1 8,5 2,7 3,7 6,6 1,6 1,7 5,1 8,2 1,1 1,6 1,4 1,5 1 2,4 4 0,8 1 1,8 1,9 10, ,4 22,4 30,2 31,2 25,8 26,5 28,6 31,6 36,6 39, , , Proc ,1 Wykres Powody braku dostępu do internetu w gospodarstwach domowych w latach Zaledwie 7 proc. gospodarstw domowych deklaruje, że chciałoby mieć dostęp do internetu, ale nie może sobie na niego pozwolić ze względów finansowych. Jest to tylko 21 proc. spośród tych, bez dostępu do sieci. Tymczasem jeszcze dwa lata wcześniej dostępu do internetu ze względów finansowych nie posiadało 12 proc. wszystkich gospodarstw, czyli prawie co trzecie nieposiadające sieci. Warto zauważyć, że odsetek gospodarstw domowych, które nie mają dostępu do internetu z powodów innych niż finansowe prawie nie zmienił się pomiędzy 2011 a rokiem. Dwa lata temu było to 27 proc., a obecnie 26 proc. Deklarowane powody braku dostępu do internetu zostały przedstawione na wykresie Zdecydowanie najczęściej wymienianym powodem jest brak potrzeby, wskazuje go już 57 proc. gospodarstw bez sieci. Znaczenie braku motywacji do korzystania z internetu rośnie, jeszcze dwa lata wcześniej powód ten wymieniało 44 proc. W drugiej kolejności podawany jest brak odpowiedniego sprzętu (30 proc.), co nie wyklucza się również w brakiem potrzeby. Zarówno brak odpowiedniego sprzętu, jak i zbyt wysokie koszty dostępu (obecnie to problem dla 20 proc. gospodarstw bez internetu) jeszcze kilka lat temu były wymieniane znacznie częściej. Zmiany te związane są ze spadkiem cen sprzętu i samego dostępu do sieci. Świadczą jednak również o tym, że spośród tych, którzy nie mieli dostępu kilka lat temu, ten stan rzeczy zmieniają znacznie częściej ci, którzy choć wcześniej narzekali na brak sprzętu i wysokie koszty, to jednak mieli znacznie wyższe motywacje. To takie osoby dużej części pozyskiwały dostęp, niż ci którym brakowało motywacji. Wśród ważnych powodów braku dostępu do sieci wymieniany jest brak umiejętności korzystania. Niezmiennie, problem braku kompetencji wymieniany jest przez mniej więcej co czwarte gospodarstwo bez dostępu. Inne powody są już zdecydowanie rzadziej wymieniane. Szczególnie duże znaczenie ma rzadkie wymienianie braku technicznych możliwości jako powodu braku internetu. Od kilku lat jedynie około 1 proc. wszystkich gospodarstw domowych w Polsce deklaruje brak możliwości posiadania sieci w domu. Co pokazuje, że problem z dostępnością internetu polega raczej na trudnościach z dostępem o dużej przepustowości niż z zupełnym brakiem dostępu. Przedstawione tu dane potwierdzają postawioną w poprzednich edycjach Diagnozy Społecznej tezę, o tym że twarde bariery dostępu do internetu (infrastrukturalne czy finansowe) są coraz mniej znaczące, natomiast coraz większymi przeszkodami w upowszechnieniu nowych technologii są bariery miękkie brak wiedzy i uświadamianych potrzeb, a także nieposiadanie odpowiednich umiejętności korzystania.

11 Diagnoza społeczna Użytkownicy internetu i osoby niekorzystające Polacy a nowe technologie Liczba użytkowników technologii informacyjno-komunikacyjnych nadal rośnie, choć jest to zrost wyraźnie wolniejszy niż w ubiegłych latach. W pierwszej połowie roku z internetu korzystało 63 proc. Polaków w wieku 16 i więcej lat. Tempo przyrostu nowych użytkowników jest wyraźnie wolniejsze i wynosi około 3 p.p. w okresie dwóch lat, podczas gdy wcześniej było to około 9 p.p. Z komputerów korzysta prawie 64 proc. Polaków, a z telefonów komórkowych 87,4 proc. Również w ich przypadku przyrost nowych użytkowników jest wyraźnie wolniejszy niż w ubiegłych latach. Bardzo szybko rośnie natomiast grupa osób korzystających ze smartfonów. Procent Komputer Internet Komórka Smartfon 54,5 50,8 48,1 43,1 35,5 41,8 50,9 29,9 33,4 23,1 87,4 85,1 78,4 70,1 63,8 60, ,2 25,1 2, Wykres Korzystanie z technologii informacyjno-komunikacyjnych w latach % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 26,6 38,9 46,6 0,0 55,0 8,1 61,3 6,4 0,0 13,7 7,6 2,5 2,4 5,6 1,7 5,9 3,5 23,4 3,1 1,2 1,3 1,1 0,6 23,8 1,3 23,3 24,0 39,2 0,5 26,3 0,4 19,2 0,1 13,3 11,6 2005r. 2007r. 2009r. 2011r. r. komputer, internet, komórka internt + komórka komputer + komórka komputer + internet tylko komórka tylko komputer nie korzysta z nowych technologii Wykres Procent korzystających z różnych technologii w latach

12 Diagnoza społeczna 326 Prawie wszystkie osoby korzystające z komputerów korzystają też z internetu (98 proc.) i telefonów komórkowych (por. wykres 7.2.2). Analiza współkorzystania z różnych technologii na poniższym wykresie pokazuje znaczący przyrost liczby osób korzystających z komputerów, internetu i telefonów komórkowych. Osób, które korzystają zarówno z komputerów i internetu, jak i z telefonów komórkowych, jest obecnie 61 proc. Natomiast takich, które nie korzystają z żadnej z tych technologii jest 11,6 proc., a więc nieco mniej niż przed dwoma laty. Grupa osób korzystających ze wszystkich tych technologii powiększa się przede wszystkim dzięki rozpoczynaniu używania komputerów i sieci przez osoby, które wcześniej korzystały wyłącznie z mobilnej telefonii. Bezpośrednie przejścia z grupy osób niekorzystających z żadnej analizowanych technologii do grupy korzystającej ze wszystkich trzech są niezmiernie rzadkie. Jednocześnie od 2007 roku udział osób, które korzystają wyłącznie z telefonów komórkowych, praktycznie się nie zmienia. Do grupy tej należy około 24 proc. Polaków w wieku 16 i więcej lat, z tym, że z roku na rok skład tej grupy mocno się zmienia. Część osób zaczyna korzystać z pozostałych technologii, a osoby, które dotychczas nie korzystały, zaczynają używać komórek Zaprzestawanie korzystania z internetu Podobnie jak w ubiegłych latach nadal widoczne jest zjawisko zaprzestawania korzystania z internetu. Faktyczny przyrost nowych użytkowników jest więc większy niż pokazują to zmiany zaprezentowane na wykresie Obecnie z internetu nie korzysta 8,8 proc. osób, które w marcu 2011 deklarowały że używają sieci. Obserwowane również w poprzednich latach spadki były nieco mniejsze, w okresie korzystać przestało 7 proc. użytkowników, a do ,5 proc. osób korzystających z sieci w 2007 roku. Jednak i tak skala zaprzestawania jest obecnie mniejsza niż jeszcze kilka lat temu, przykładowo w okresie przestało korzystać 13 proc. użytkowników, a w latach aż ponad 15 proc. Warto przeanalizować wśród jakich osób te rezygnacje są najczęstsze. Z korzystania z internetu rezygnują przede wszystkim osoby starsze i słabiej wykształcone. Od 2011 roku przestało korzystać 26 proc. użytkowników w wieku 65+ i 19 proc. w wieku lat. Do sieci nie zagląda aż 40 proc. użytkowników z wykształceniem podstawowym z 2011 roku i 20 proc. z wykształceniem zawodowym. Skala zaprzestawania korzystania większa jest również na wsi (14 proc.) i wśród osób z uboższych gospodarstw domowych (14 proc. dla dolnego kwartyla dochodów). Internetu przestają używać emeryci (23 proc. użytkowników sprzed dwóch lat) i rolnicy (24 proc.). Najrzadziej przestają korzystać z internetu osoby z grup, w których korzystanie i tak jest najczęstsze. W okresie z używania sieci zrezygnowało tylko 0,6 proc. użytkowników którzy się uczą lub studiują, 3 proc. z wykształceniem wyższym, 3 proc. spośród mieszkających w największych miastach. Najrzadziej rezygnują najmłodsi, 1 proc. w grupie lat, 5 proc. w grupie W każdej kolejnej grupie wiekowej rezygnujących jest więcej. Przyczyny rezygnacji są bardzo różne. Czasem są związane z utratą dostępu ze względu na zmianę sytuacji życiowej, na przykład zmianę lub stratę pracy, ukończenie edukacji, przeprowadzkę lub wyprowadzenie się z gospodarstwa domowego dzieci, które były użytkownikami i posiadaczami komputerów. Czasem wynikają z niewielkiej potrzeby korzystania, które już wcześniej miało ograniczony charakter Dostęp a korzystanie z komputerów i internetu Coraz rzadziej zdarza się, że osoby korzystające z internetu nie mają do niego dostępu w domu (wykres 7.2.3). W roku 96 proc. osób korzystających z internetu ma dostęp do sieci w domu. Dwa lata temu było to 94 proc., w 2009 roku 91 proc, a w proc. Spośród osób, które nie posiadają dostępu w swoim gospodarstwie domowym, 10 proc. korzysta jednak z internetu, wykorzystując w tym celu komputery w innych miejscach (przede wszystkim w pracy, szkole lub na uczelni). Upowszechnienie dostępu do internetu nie przekłada się w pełni na wzrost liczby użytkowników. Choć dostęp do sieci w domu ma 75,7 proc. Polaków, to tylko 60,8 proc. z tego korzysta. Liczba osób, które nie korzystają z internetu, mimo iż posiadają komputer z dostępem do sieci we własnym domu wciąż rośnie. W 2009 roku było to 13 proc. dorosłych Polaków, dwa lata później 14 proc., a obecnie prawie 15 proc. Tym samym z domowego dostępu do internetu nie korzysta co piąta osoba posiadająca taki dostęp. Podobnie jest z korzystaniem z komputerów - 16 proc. Polaków w wieku 16 i więcej lat to osoby, które mają w domu komputer, a mimo tego w ogóle z niego nie korzystają. Oznacza to, że identycznie jak w 2011 roku aż 44 proc. osób nieużywających komputera mieszka w gospodarstwach domowych wyposażonych w ten sprzęt.

13 Diagnoza społeczna % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 32,9 16,3 5,7 27,6 17,3 3,1 22,2 20,1 16,0 17,2 1,2 1,9 47,3 10,8 8,4 36,0 13,1 4,5 25,9 14,1 3,6 21,9 14,9 2,4 nie posiada i nie korzysta posiada w domu, ale nie korzysta nie posiada w domu, ale korzysta 30% 20% 10% 45,2 52,0 58,6 62,7 33,5 46,4 56,4 60,8 posiada w domu i korzysta 0% komputer internet Wykres Korzystanie a posiadanie w gospodarstwach domowych z komputerów i internetu w latach Już ponad 40 proc. osób, które nie korzystają z internetu, to ludzie, którzy mają komputer i dostęp do sieci w domu. Tymczasem jeszcze w 2007 dostęp do sieci miało 18 proc. osób nieużywających internetu. Samo posiadanie dostępu nie przekłada się automatycznie na to, że ludzie będą z niego korzystać. Wyniki te potwierdzają kluczowe znaczenie motywacji i umiejętności dla korzystania z tych technologii. Sam sprzęt i szerokopasmowa sieć nie wystarczą do tego, by korzystanie z ICT było w Polsce rzeczywiście powszechne. Przyczyną niekorzystania z internetu, przez tak dużą grupę osób, która posiada dostęp jest przede wszystkim brak potrzeby korzystania oraz brak niezbędnych kompetencji. Warto też zaznaczyć, że osoby te nie są całkowicie odcięte od internetu. Do pewnego stopnia mają z nim kontakt i korzystają za pośrednictwem innych domowników, prosząc ich o znalezienie potrzebnej informacji, wysłanie wiadomości, itp. 120% 100% 80% posiadający dostęp do internetu w domu korzystający z internetu 60% 40% 20% 0% wiek Wykres Dostęp i korzystanie z internetu wśród osób w różnym wieku Warto przeanalizować, kim są osoby, które mimo posiadania dostępu nie korzystają z internetu. Wykres pokazuje dostępność i wykorzystanie internetu w różnych grupach wieku. Jak można zaobserwować - wśród osób mających do 50 lat dostępność internetu w ich domach przekracza 80 proc. Dopiero osoby mające 50 i więcej lat

14 Diagnoza społeczna 328 rzadziej mają dostęp do sieci. Wraz z wiekiem maleje wyposażenie w komputer, ale jeszcze szybciej maleje korzystanie z internetu. Domowego dostępu znacznie częściej nie używają starsi. Niekorzystanie z posiadanego dostępu do internetu jest znacznie częstsze wśród osób, które są słabiej wykształcone. Co czwarta taka osoba ma wykształcenie podstawowe, a prawie połowa zasadnicze zawodowe. Ponad połowa (55 proc.) to mieszkańcy wsi Kto korzysta z internetu? Choć przybywa użytkowników internetu, to jednak korzystanie z sieci jest ciągle bardzo zróżnicowane ze względu na szereg czynników społeczno-demograficznych. Warto przeanalizować, od czego zależy korzystanie z nowych technologii; analizy takie mogą być wskazówką do działań podejmowanych na rzecz e-integracji i przeciwdziałania cyfrowemu wykluczeniu. Dodatkowo warto porównać, jak różni się struktura internautów oraz osób niekorzystających ze względu na najważniejsze zmienne społeczno-demograficzne. Podobnie jak w ubiegłych latach, również w roku mężczyźni korzystają z internetu częściej niż kobiety. Wśród osób w wieku 16 i więcej lat internautami jest 65 proc. mężczyzn i 61 proc. kobiet. Różnica nie jest duża i od kilku lat wynosi nieco ponad 3 p.p. Z drugiej strony, wśród użytkowników internetu w Polsce jest więcej kobiet niż mężczyzn, co wynika z ogólnie większej liczby kobiet niż mężczyzn w populacji. Czynnikami, które w największym stopniu związane są z korzystaniem z internetu pozostają wiek i wykształcenie. Z sieci korzysta zdecydowana większość młodych (97 proc. osób w wieku lat) i bardzo niewiele starszych osób (14 proc. w wieku 65 i więcej lat) (wykres 7.2.5). Również wśród osób w wieku lat korzysta zdecydowana większość. Natomiast osoby będące w wieku emerytalnym korzystają rzadko. Różnice w wykorzystaniu internetu ze względu na wiek są bardzo silne i nic nie wskazuje na to, aby miały się zmniejszać. Przyrost nowych użytkowników w starszych grupach wiekowych nie jest wiele szybszy niż wśród młodszych. 65 i więcej lat lat lat lat lat lat 5,8 3,6 2,8 0,9 10,6 14,1 13,7 7,6 2,8 12,4 20,6 21,6 23,4 29,2 35,5 39,5 31,7 35,2 34,7 45,9 49,9 49,2 55,2 62,1 59,4 56,1 75,7 73,7 76,5 72,7 82,3 85,9 88,4 86,8 93,1 96, Wykres Procent korzystających z internetu w różnych grupach wieku w latach Duże znaczenie wieku dla korzystania z internetu przekłada się na to, że wśród użytkowników jest zdecydowanie więcej ludzi młodych, natomiast wśród niekorzystających dominują osoby starsze (wykres 7.2.6). Obecnie 48 proc. internautów to osoby mające lat. Wśród niekorzystających osoby w tym wieku stanowią 7,5 proc. Tymczasem osoby w wieku 45 i więcej lat, stanowią 30 proc. użytkowników i aż 84 proc. niekorzystających. W coraz większym stopniu w grupie tych, którzy z sieci jeszcze nie korzystają, pozostają osoby starsze, ponad połowa przekroczyła już 60-ty rok życia. Międzypokoleniowe różnice w korzystaniu z internetu są źródłem wielu negatywnych zjawisk społecznych. W im większym stopniu internet staje się głównym, a coraz częściej również jedynym źródłem informacji w różnych dziedzinach życia, tym bardziej osoby, które z niego nie korzystają, mają utrudnione możliwości funkcjonowania w tych sferach. Dotyczy to nie tylko sytuacji zawodowej, ale także uczestnictwa w życiu społecznym i kulturalnym (por. Batorski, Zając 2010). Internet jest nie tylko narzędziem dostępu do informacji, ale pośrednio również do uczestnictwa i aktywności, które mają miejsce poza siecią. Dzieje się tak z pracą, czy

15 Diagnoza społeczna 329 wydarzeniami kulturalnymi. W konsekwencji sposoby funkcjonowania w świecie i radzenia sobie z różnego rodzaju sytuacjami i problemami są zupełnie różne pomiędzy młodszymi-internautami i starszyminieinternautami, co pośrednio prowadzi również do coraz większych trudności w porozumiewaniu się między osobami z tych grup. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 0,6 0,8 1,0 1,2 1,5 1,3 1,8 2,3 3,6 3,8 4,8 4,4 15,0 17,4 20,6 20,9 21,8 39,9 27,1 15,9 16,2 17,1 18,8 21,9 27,6 26,7 21,5 13,9 27,0 27,9 27,5 23,8 30,6 40,1 37,6 32,5 28,3 19,1 20,6 8,1 6,3 1, użytkownicy internetu niekorzystający 65 i więcej lat lat lat lat lat lat Wykres Zmiana struktury wieku internautów w latach oraz osoby niekorzystające z internetu w roku Wykształcenie jest drugim spośród czynników o największym znaczeniu dla korzystania z internetu. Z sieci korzystają prawie wszystkie osoby uczące się (99 proc. uczniów i studentów) i lepiej wykształcone (91 proc. osób z wyższym wykształceniem). Tymczasem, wśród osób z wykształceniem podstawowym nie korzysta aż 88 proc. Różnice te są niezmiennie bardzo duże, a najwięcej nowych użytkowników przybyło wśród osób z wykształceniem średnim. Uczący się Wyższe i policealne Średnie Zasadnicze/ gimnazjum Podstawowe i niższe 23,6 19,8 15,2 6,2 11,8 10,2 7,2 3,8 3,6 2,1 31,3 36,7 41, ,4 46,6 56,4 65,5 66,5 71,8 71,9 76,9 85,3 84,2 83,4 88,6 96,9 93,7 91, , Wykres Procent korzystających z internetu w różnych grupach ze względu na wykształcenie w latach 2003-

16 Diagnoza społeczna 330 Znaczenie wykształcenia i wieku dla korzystania z telefonów komórkowych jest już znacznie mniejsze niż dla używania komputerów i internetu. Jedyną grupą, w której wyraźnie mniej osób używa komórek są osoby z wykształceniem podstawowym (por. tabela 7.2.1). Bardzo znaczące są natomiast różnice w korzystaniu ze smartfonów. Telefon z ekranem dotykowym ma tylko 5 proc. osób z wykształceniem podstawowym i ponad 41 proc. z wykształceniem wyższym, a wśród uczniów i studentów w wieku 16+ ponad połowa. Tabela Korzystanie z nowych technologii w różnych grupach w roku. Grupa komputer internet komórka smartfon Niekorzystający Korzystający ze wszystkich Ogółem 63,9 63,2 87,4 25,1 11,6 61,3 Płeć Mężczyźni 65,7 65,2 89,6 26,1 9,4 63,1 Kobiety 62,2 61,5 85,4 24,2 13,6 59, lat 96,8 96,6 98,1 49,2 0,6 94, lat 88,8 88,4 98,3 43,3 1,0 86,2 Wiek lat 82,5 82,3 97,6 31,3 1,7 80, lat 56,1 55,2 90,5 14,0 8,3 52, lat 37,0 35,5 80,4 7,5 18,5 33,7 65 i więcej lat 14,7 14,1 55,1 3,6 44,0 12,8 Status społecznozawodowy Wykształcenie z wyodrębnienie m osób uczących się Wielkość miejscowości zamieszkania Dochody na osobę w gospodarstwie domowym Prac. sektora publicznego 87,5 87,2 98,0 32,7 1,3 85,6 Prac. sektora prywatnego 82,1 81,6 98,1 35,4 1,4 80,0 Prywatni przedsiębiorcy 88,0 87,9 98,2 41,2 1,3 86,1 Rolnicy 44,9 43,2 85,5 9,2 12,4 40,1 Renciści 28,6 28,2 70,7 8,0 28,4 26,6 Emeryci 23,4 22,5 64,2 5,1 34,7 21,0 Uczniowie i studenci 99,0 98,6 98,5 51,4 0,1 96,6 Bezrobotni 66,6 65,2 92,4 22,8 6,3 63,2 Inni bierni zawodowo 56,7 56,2 85,9 19,9 11,9 52,4 Podstawowe i niższe 12,5 11,8 55,0 5,0 44,7 10,9 Zasadnicze/ 46,6 gimnazjum 47,5 87,0 14,2 11,7 44,1 Średnie 72,7 71,9 92,7 24,8 6,1 69,9 Wyższe i policealne 91,3 91,0 96,9 41,2 2,3 89,3 Uczący się 99,0 98,6 98,5 51,4 0,1 96,6 Miasta powyżej 500 tys. 80,3 80,1 94,7 39,6 4,6 77,9 Miasta tys. 74,1 73,4 92,3 31,7 6,8 71,7 Miasta tys. 71,6 70,6 90,1 28,3 9,3 68,8 Miasta tys. 66,3 65,3 89,1 25,7 10,1 63,9 Miasta poniżej 20 tys. 64,1 63,4 88,4 22,3 10,4 61,6 Wieś 53,6 53,1 82,2 19,0 16,6 50,8 Pierwszy kwartyl 49,4 48,5 80,7 15,1 17,7 45,8 Drugi kwartyl 55,0 54,2 84,4 19,6 14,8 52,6 Trzeci kwartyl 65,9 65,4 88,7 26,7 10,4 63,8 Czwarty kwartyl 83,5 82,9 95,0 38,3 4,3 81,2 Korzystanie z komputerów i internetu jest też istotnie związane z zamożnością, jednak zależność ta jest mniejsza niż w przypadku wieku czy wykształcenia. Wśród jednej czwartej Polaków o najwyższych dochodach z internetu korzysta 83 proc., natomiast największy przyrost jest wśród użytkowników o najniższych dochodach, wśród których korzysta obecnie 48,5 proc. Znacznie mniejsze różnice są związane z posiadaniem telefonu komórkowego - ma go 81 proc. osób o niskich dochodach i 95 proc. z grupy o najwyższych dochodach. Jednak gdy uwzględnimy posiadanie smartfonu to zróżnicowanie związane z dochodami będzie dużo większe.

17 Diagnoza społeczna 331 górny kwartyl dochodów trzeci kwartyl drugi kwartyl dolny kwartyl dochodów 11,2 16,7 20,0 22,9 26,6 26,4 37,3 32,5 33,2 41,1 34,6 41,6 60,2 48,3 60,1 52,9 43,6 48,5 54,2 54,7 65,4 72,4 80,8 82, Wykres Dochody a procent korzystających z internetu w latach Istotne znaczenie dla faktu korzystania z technologii informacyjno-komunikacyjnych ma także status społeczno-zawodowy. Jak wspomnieliśmy wcześniej, sieci używają prawie wszyscy uczniowie i studenci (99 proc.), a także większość osób pracujących. W tej ostatniej grupie nieco rzadziej korzystają pracujący w sektorze prywatnym (82 proc.). W ostatnich dwóch latach znacząco wzrósł odsetek użytkowników wśród rolników, natomiast praktycznie nie zmieniła się sytuacja w grupie osób bezrobotnych i biernych zawodowo, które znaczący przyrost użytkowników doświadczały w latach Najmniej użytkowników jest nadal wśród emerytów i rencistów (wykres 7.2.9). inni bierni zawodowo bezrobotni uczniowie i studenci emeryci renciści rolnicy prywatni przedsiębiorcy prac. sektora prywatnego prac. sektora publicznego 56,2 55,3 40,9 33,6 21,1 10,5 65,2 63,2 40,9 27,1 21,3 12,1 98,6 96,9 93,7 85,3 84,2 71,8 22,5 19,7 13,3 8,8 5,4 1,8 28,2 21,6 20,3 17,2 12,3 6,8 43,2 33,0 25,3 13,2 10,6 1,7 87,9 85,2 80,5 69,2 52,3 38,8 81,6 74,8 66,3 51,5 42,2 32,7 87,2 83,0 76,4 66,4 55,6 35, Wykres Procent korzystających z internetu w różnych grupach ze względu na status społeczno-zawodowy w latach Obecnie 58 proc. internautów w wieku 16 i więcej lat, to osoby pracujące (poza rolnictwem), kolejne 13 proc. stanowią uczniowie i studenci. Z kolei emeryci to ledwie 7 proc. korzystających i aż 43 proc. niekorzystających (tabela 7.2.2). Korzystanie z internetu jest też zróżnicowane ze względu na wielkość miejscowości zamieszkania. W większych miejscowościach korzysta wyraźnie więcej osób niż na wsi i w małych miasteczkach. W największych miastach internetu używa 80 proc. mieszkańców, natomiast na wsi nieco ponad połowa. Po kilkuletnim okresie szybszego przyrostu liczby użytkowników na obszarach wiejskich, obecnie upowszechnienie korzystania z sieci zachodzi w podobnym tempie, bez względu na wielkość miejscowości.

18 Diagnoza społeczna 332 wieś miasta poniżej 20 tys. miasta tys. miasta tys. miasta tys. miasta powyżej 500 tys. 53,1 48,0 38,0 25,8 20,9 12,8 63,4 59,5 50,2 41,1 33,0 22,1 65,3 64,2 54,9 49,6 37,0 25,5 70,6 66,1 60,6 49,9 44, ,4 72,2 64,3 54,8 45,3 32,4 80,1 76,7 67,3 62,8 50,4 38, Wykres Korzystanie z internetu w różnych grupach ze względu na wielkość miejscowości zamieszkania w latach Dla korzystania z internetu znaczenie ma nie tylko wielkość miejscowości zamieszkania, ale również region. Rzadziej korzystają osoby mieszkające w województwach ściany wschodniej, tylko 59 proc. z nich zagląda do sieci, w pozostałych regionach 64,4 proc. Wykres szczegółowo pokazuje korzystanie z internetu w poszczególnych województwach oraz zmiany, jakie zaszły w latach Najwięcej użytkowników jest obecnie w województwach pomorskim, a w dalszej kolejności w dolnośląskim i śląskim. Zdecydowanie najrzadziej korzystają z internetu mieszkańcy województwa warmińsko-mazurskiego i świętokrzyskiego. Pomorskie 53,9 4,4 6,1 4,4 Dolnośląskie 43,6 10,3 9 3,1 Śląskie 44,5 9,5 10,5 1 Małopolskie 45,9 7,1 8,6 3,7 Mazowieckie 44,2 8,3 9 3,5 Lubuskie 45,1 8,8 9 1,9 Zachodniopomorskie 36,5 16,2 8,6 2,5 Opolskie 39,1 9,8 9,1 5,1 Podlaskie 42,1 8,1 9,3 3,1 Kujawsko-pomorskie 35,5 14,7 8,5 3,6 Wielkopolskie 43,5 8,6 7,7 1,8 Podkarpackie 38,6 5,8 10,9 6, Łódzkie Lubelskie Warmińsko-mazurskie Świetokrzyskie 40,6 34,2 32,4 30,6 9,6 12,4 8,7 7,2 9,8 11 4,6 8 11,8 2,1 4,2 2, Wykres Procent osób w wieku 16+ lat korzystających z internetu w poszczególnych województwach w2007 r. i procent nowych osób korzystających latach 2009 i

19 Diagnoza społeczna 333 Zróżnicowanie korzystania z technologii informacyjno komunikacyjnych w różnych grupach społecznodemograficznych najlepiej obserwować porównując osoby, które korzystają z telefonów komórkowych, komputerów i internetu i tymi, którzy nie korzystają z ani jednej z tych (tabela 7.2.1). Wśród osób do 34 roku życia około 90 proc. korzysta ze wszystkich tych trzech technologii, wśród najstarszej badanej grupy takich osób jest niespełna 13 proc., natomiast 44 proc. nie korzysta z żadnej z tych technologii. Mimo tak znaczących różnic sytuacja i tak się poprawia -- cztery lata temu z technologii ICT nie korzystało aż dwie trzecie osób mających 65 i więcej lat. Bardzo duże różnice występują również ze względu na wykształcenie wszystkich tych narzędzi używa 97 proc. osób uczących się oraz 89 proc. z wyższym wykształceniem i zaledwie niecałe 11 proc. z wykształceniem podstawowym, wśród których prawie 45 proc. w ogóle z tych technologii nie korzysta. Najciekawsze różnice związane są jednak ze statusem społeczno-zawodowym. Wśród osób pracujących praktycznie nie zdarzają się osoby niekorzystające, za to już 86 proc. przedsiębiorców i pracujących w sektorze publicznym oraz 80 proc. w sektorze prywatnym korzysta ze wszystkich trzech technologii. Osoby, które nie korzystają z ICT, to praktycznie wyłącznie emeryci i renciści, a także kilkanaście procent rolników i osób biernych zawodowo. W pozostałych grupach praktycznie nie ma osób, które nie korzystałyby z komórek lub komputerów. Również inne czynniki, takie jak dochody i wielkość miejscowości zamieszkania mają istotne znaczenie. Wśród osób z gospodarstw o wyższych dochodach i z większych miast, więcej jest osób korzystających z technologii ICT, a mniej takich, które żadnej z nich nie używają Dzieci w sieci Wcześniejsze analizy pokazywały korzystanie z internetu wśród osób w wieku 16 i więcej lat, w tej części przedstawione zostanie korzystania z komputerów i internetu wśród dzieci i młodzieży. Dane dotyczące korzystania z sieci przez osoby poniżej 16-tego roku życia opierają się na deklaracjach rodziców. Posiadanie dzieci w wieku szkolnym było do niedawna jednym z najistotniejszych czynników sprzyjających posiadaniu komputerów i internetu. Obecnie w dorosłe życie weszło już pokolenie, które z internetu już od dawna korzysta chodząc do szkoły bądź studiując. Dlatego też ich dzieci już od urodzenia stykają się w domu z komputerem. W domach, w których są dzieci, komputery i internet występują znacznie częściej niż w pozostałych gospodarstwach. Już tylko kilka procent dzieci nie posiada w domu komputera i dostępu do internetu. Wśród dzieci chodzących do szkoły podstawowej i gimnazjum komputer ma 95 a dostęp do sieci 90 proc. (wykres ). Poprawa sytuacji jest zauważalna, bo w 2011 internet miało 83 proc. Wśród licealistów i studentów tylko 3-4 proc. nie ma możliwości zajrzenia do sieci w domu. W każdym roczniku prawie 90 proc. dzieci i młodzieży ma dostęp do internetu w domu, dotyczy to nawet niemowląt (por. wykres ). Dla gospodarstw domowych z dziećmi, które nie mają komputera i/lub dostępu do internetu, praktycznie jedynym powodem takiego stanu rzeczy jest sytuacja finansowa i brak odpowiednich środków. komputer z dostępem do internetu sam komputer brak ze względów finansowych żłobek, przedszkole 91% 4% 5% szkoła podstawowa, gimnazjum 90% 5% 5% zasadnicza szkoła zawodowa 87% 5% 8% szkoła średnia ogólnokształcąca 96% 2% 2% szkoła średnia zawodowa 93% 4% 3% szkoła policealna 94% 3% 3% szkoła wyższa 97% 2% 2% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Proc. Wykres Dostępność komputerów i internetu w gospodarstwach domowych osób uczących się w zależności od poziomu nauki

20 Diagnoza społeczna 334 Pierwsze próby korzystania z komputerów zaczynają się bardzo wcześnie. Z komputerów korzysta około 10 procent trzylatków, ale wyraźny wzrost widać wśród czterolatków, gdzie 37 proc. ma kontakt z komputerem (por. wykres ). Podobnie jak dwa lata wcześniej, również w roku według deklaracji rodziców korzysta połowa pięciolatków. Zdecydowana większość (ponad 90 proc.) dzieci dorasta mając komputer w swoim otoczeniu i obserwując jak korzystają z niego starsi domownicy. Technologie ICT są dla nich rzeczywistością zastaną, czymś zupełnie naturalnym, przez co też proces nauki korzystania przebiega zupełnie inaczej niż u osób znacznie starszych, którym trudniej zmienić wcześniejsze przyzwyczajenia i przystosować się do korzystania z nowych technologii. Jednocześnie zdecydowana większość dzieci młodszych korzystając z komputera i internetu robi to pod nadzorem rodziców. Dopiero wśród dzieci, które idą do szkoły zaczyna być więcej tych, które korzystają samodzielnie niż takich, którym pomagają lub które kontrolują rodzice (wykres ). procent osób w danym wieku 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 87% 83% 83% 71% 55% 39% 25% 7% 5% 91% 92% 95% 93% 94% 2011 korzystanie z internetu korzystanie z internetu samodzielne korzystanie dostęp do internetu w wiek Wykres Korzystanie z komputerów i internetu w domu przez dzieci i młodzież Zdecydowana większość dzieci rozpoczynających naukę w szkole zaczęła korzystać z komputerów i internetu jeszcze przed pójściem do pierwszej klasy. Wśród dzieci mających w pierwszej połowie roku 7 lat, z których część jeszcze do szkoły nie poszła, aż 82 proc. korzystało z komputera w domu w momencie realizacji badania. Wśród dzieci o rok starszych jest to już 91 proc. Pozostałe nie korzystają przede wszystkim dlatego, że ich rodzin na komputer nie stać. Tylko 5 proc. rodziców dzieci w wieku 8-9 lat uważa, że są one jeszcze za małe żeby korzystać z komputera, wśród rodziców starszych dzieci i nastolatków takie opinie już się nie zdarzają. Ponieważ zdecydowana większość dzieci rozpoczynających szkołę ma w domu komputer i dostęp do internetu, to system edukacji powinien w większym stopniu ten fakt wykorzystywać. Obecnie potencjał ten wykorzystany jest w małym stopniu. Szkoła powinna promować mądre wykorzystanie domowego sprzętu i rozwijanie zainteresowań z jego użyciem. Dzieci poświęcają znacznie więcej czasu na korzystanie z komputerów i internetu w domu niż w szkole i byłoby dobrze gdyby czas ten nie był poświęcany wyłącznie na rozrywkę. Cyfryzacja szkoły powinna przede wszystkim polegać na zdefiniowaniu roli komputerów i internetu w procesie edukacji i takiej zmianie programów nauczania, która pozwoli na podniesienie jakości kształcenia oraz wzrost kompetencji uczniów w wykorzystaniu technologii informacyjnych. Nacisk nie powinien być kładziony na naukę kompetencji informatycznych, które dzieci i tak opanowują dość wcześnie same, ale przede wszystkim na naukę kompetencji informacyjnych tj. pracy z informacją, wyszukiwania, oceny wiarygodności, weryfikacji źródeł, przetwarzania i krytycznej analizy informacji, itp, a także rozwój motywacji skłaniających do lepszego korzystania z zasobów znajdujących się w sieci, w tym również ich współtworzenia Zmiany struktury populacji internautów i osób niekorzystajacych W poprzednich częściach pokazane zostało korzystanie z internetu i innych technologii informacyjnokomunikacyjnych w różnych grupach społeczno-demograficznych, a także to, jak postępuje w nich proces upowszechniania korzystania. Zmiany te wpływają również na zmianę struktury populacji internautów i osób, które z sieci nie korzystają. Zmiany te mają konsekwencje zarówno dla tego jakie treści i usługi warto w sieci oferować, jak również i dla sposobów dotarcia do nieużytkowników. Zmianę struktury osób korzystających z internetu w latach przedstawia tabela