M. Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, Kijów 1924.

Transkrypt

1

2 WSTĘP Bitwa batohowska stoczona na polach Ukrainy 1-2 czerwca 1652 r. pomiędzy armią koronną dowodzoną przez hetmana polnego Marcina Kalinowskiego a połączonymi siłami kozacko- -tatarskimi, na których czele stali Bohdan Chmielnicki i Nuradyn sołtan, odegrała w dziejach środkowej i wschodniej Europy szczególną rolę. Jej konsekwencją była ostateczna zmiana dotychczasowego układu sił w tej części Europy. Niestety, bitwa ta, stanowiąca jedną z największych klęsk polskiego oręża, również w sferze politycznej wywarła wyjątkowo niekorzystny wpływ na dalsze losy Rzeczypospolitej. Ironią losu jest to, że nie mniej znaczący i równie niekorzystny wpływ w perspektywie czasu wywarła ona na losy Ukrainy, której armia odniosła pod Batohem największe zwycięstwo nad wojskami polskimi. W początkach 1652 r. trwające na Ukrainie od kilku lat powstanie kozackie, na którego czele stał ruski szlachcic, Bohdan Zenobiusz Chmielnicki, znalazło się kolejny raz w impasie. Po raz drugi od momentu wybuchu powstania okazało się, że Kozacy mimo zwycięstw odnoszonych nad armią polską nie są w stanie pokonać Rzeczypospolitej tylko przy pomocy Tatarów. Niezatwierdzenie przez sejm traktatu zawartego w 1651 r. w Białej Cerkwi oznaczało, że pokój na Ukrainie jest rzeczą wątpliwą. Do ponownego starcia Chmielnicki zamierzał się przygotować pozyskując nowego sojusznika - Mołdawię - przez

3 podporządkowanie jej Ukrainie. Kolejny raz wspomagać go mieli Tatarzy. Zamierzał tego dokonać doprowadzając do małżeństwa Domny Rozandy ze swym synem Tymofiejem Chmielnickim, przy czym zdanie młodej hospodarówny bądź jej ojca nie miało większego znaczenia. Chmielnickiemu w pełni wystarczała zgoda Wysokiej Porty i choć wiedział, że ze względu na koligacje i stosunki hospodara mołdawskiego Bazylego Lupula wyprawa na Mołdawię oznaczać może wojnę z Rzecząpospolitą, to jednak w końcu maja 1652 r. posiłkowany przez Tatarów podjął wyprawę. Na jego drodze znalazła się armia koronna dowodzona przez hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego, który uległ namowom hospodara i wbrew woli Jana Kazimierza postanowił pokrzyżować plany Chmielnickiego. To siłą rzeczy oznaczać musiało starcie zbrojne. W dwudniowej bitwie pod Batohem oddziały Chmielnickiego wspomagane przez Tatarów dosłownie zniosły armię koronną w ogromnej części składającą się z wyborowego żołnierza. Nie była to porażka, to był pogrom zakończony rzezią dokonaną przez zwycięzców na jeńcach polskich wziętych do niewoli podczas bitwy. Wydarzenia na polach batohowskich przesądziły ostatecznie o niemożności rozwiązania problemu ukraińskiego" w ramach Rzeczypospolitej. Stały się nieaktualne wszystkie projekty zaprowadzenia spokoju na Ukrainie, która w 1667 r. po kilkunastu latach walk została podzielona pomiędzy Rzeczpospolitą i Moskwę. Runęły również plany Chmielnickiego o stworzeniu samodzielnej Ukrainy. Car okazał się zbyt potężnym opiekunem" i Ukraina na ponad 320 lat stała się integralną częścią Rosji. Aktywne włączenie się Moskwy w wydarzenia tej części Europy było także początkiem końca samodzielnego bytu chanatu krymskiego, który kilkadziesiąt lat później podzielił losy Ukrainy. Przedstawienie przebiegu bitwy z powodu ogromnych rozbieżności w przekazach źródłowych jest bardzo trudne. Biorąc to pod uwagę, w każdym wypadku starałem się rozważyć wszystkie wersje i wybrać najbardziej prawdopodobną. W wypadku milczenia źródeł stawiam hipotezy, które staram się uzasadniać. Przedstawiony przeze mnie obraz wydarzeń opiera się na analizie relacji pochodzących niemal wyłącznie od strony polskiej. Na swe usprawiedliwienie mogę tylko dodać, że jeden z najlepszych historyków ukraińskich, Michaił Hruszewski, operujący znakomitą bazą źródłową, próbujący w swych studiach nad dziejami Ukrainy' odtworzyć przebieg bitwy, również nie odnalazł relacji kozackich. Nie udało mi się też dotrzeć do ani jednej polskiej relacji uczestnika bitwy, która popierałaby moją tezę o bratobójczych walkach toczonych w polskim obozie drugiego dnia bitwy pomiędzy piechotą cudzoziemskiego autoramentu i oddziałami jazdy polskiej. By problem ten wyjaśnić, przeszukałem korespondencję z roku 1652 znajdującą się w Archiwum Radziwiłłów, Archiwum Publicznym Potockich i Archiwum Ordynacji Zamoyskich dostępną w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. W archiwach tych poszukiwałem również listów osób, o których wiedziałem z innych źródeł, że brały udział w bitwie, licząc na odnalezienie późniejszych relacji. Niestety, wysiłki te nie przyniosły większych rezultatów. Podobne poszukiwania przeprowadziłem w dostępnych w Bibliotece Narodowej (zmikrofilmowanych) zasobach bibliotek: Czartoryskich i Ossolińskich, również z negatywnym skutkiem. Z jednym wyjątkiem - w Tekach Naruszewicza udało mi się znaleźć list, w którym jest wzmianka o niesubordynacji części oddziałów jazdy w obliczu wroga. Jest rzeczą straszną, że jedna z najtragiczniejszych klęsk oręża polskiego Pierwszej Rzeczypospolitej objęta została przez historyków swego rodzaju zmową milczenia. O ile pisali o niej historycy XVII-wieczni, o tyle jedyną późniejszą 1 M. Hruszewski, Istorija Ukrainy-Rusy, Kijów 1924.

4 pracą na ten temat jest szkic Ludwika Kubali Krwawe swaty napisany jeszcze w ubiegłym stuleciu. Niestety, zawiera wiele błędów, nie spełnia też dzisiejszych kryteriów stawianych pracy historycznej. Co więcej, o bitwie tej nie pisała również strona przeciwna, dla której przecież stanowiła największe w tej wojnie zwycięstwo. Za nakłonienie mnie do zajęcia się tym tematem i za pomoc udzieloną podczas pisania tej pracy dziękuję serdecznie profesorowi Jaremie Maciszewskiemu. Wyrazy podziękowania składam także profesorowi Janowi Wimmerowi za udzielanie mi cennych wskazówek. Dziękuję też doktorowi Mirosławowi Nagielskiemu za krytyczne uwagi, które pozwoliły mi uniknąć kilku błędów. Ostrów Mazowiecka, 6 sierpnia RZECZPOSPOLITA WOJNA Z KOZAKAMI W końcu 1647 r. na kresach Rzeczypospolitej rozpoczął się ciąg zdarzeń, które w znaczący sposób zaważyły na losach zarówno jej, jak i pozostałych państw tego regionu. Początek dał z pozoru mało znaczący zatarg o kobietę pomiędzy polskim szlachcicem Danielem Czaplińskim i Kozakiem, setnikiem czehryńskim, Bohdanem Chmielnickim. Oskarżony przez Czaplińskiego o zdradę, Chmielnicki uciekł na Niż, by szukać pomocy u Kozaków znajdujących się poza faktyczną władzą Rzeczypospolitej (w rzeczywistości wypełniając tajne rozkazy królewskie, przygotowywał on morską wycieczkę". Zapewniwszy sobie pomoc tatarską Chmielnicki zdecydował się wzniecić na Ukrainie powstanie. W maju 1648 r. w bitwach nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem wojska kwarciane i wspierające je poczty magnackie zostały rozbite, tym samym więc zaprzepaszczono szansę stłumienia powstania w zarodku. Jedną z podstawowych przyczyn klęski była pochopna decyzja hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego o marszu w głąb Ukrainy bez uprzedniego połączenia się z blisko 6-tysięczną grupą Jeremiego Wiśniowieckiego, co dałoby razem około 20 tysięcy wojska. Dla porównania Chmielnicki pod Żółtymi Wodami dysponował około 10-tysieczną armią. Drugim błędem polskiego dowództwa była fatalna w skutkach decyzja Potoc-

5 kiego o podziale 15 tysięcy wojska na trzy grupy, z których jedna, składająca się z Kozaków rejestrowych, przeszła później na stronę powstańców. Wieść o klęskach zbiegła się z wiadomością o śmierci króla Władysława IV. Rzeczpospolita weszła w okres bezkrólewia pozbawiona sił zbrojnych, z koniecznością zmierzenia się z wyjątkowo groźnym przeciwnikiem. Siły powstańców rosły w ogromnym tempie. Przyczyną tego były przebiegające na kilku płaszczyznach i, jak dotąd, silnie tłumione konflikty w tym rejonie. Rację mają ci historycy, którzy wśród najważniejszych przyczyn wybuchu powstania widzieli błędną, bo nieskuteczną" politykę Rzeczypospolitej wobec Kozaków. Tych zaś ostatecznie zbulwersowały niezrealizowane plany wojny z Turcją, po której wiele sobie obiecywali. Panujący na Ukrainie w ciągu ostatniego dziesięciolecia złoty pokój" ( ) był okresem, w którym nawarstwiły się konflikty narodowe, społeczne i religijne. Właśnie wówczas ukształtowały się nie spotykane w tej skali w innych regionach Rzeczypospolitej latyfundia magnackie, funkcjonujące w systemie rujnujących majątki chłopskie dzierżaw i arend. System ten charakteryzował się nadmiernym wzrostem wszelkiego rodzaju świadczeń, których efektem stał się bezlitosny wyzysk chłopów i czerni. Ponieważ w tym samym czasie nasiliła się kolonizacja Ukrainy przez Polaków, siłą rzeczy jej ludność upatrywała w nich sprawców wszystkich nieszczęść. Antagonizm powiększały różnice wyznaniowe. Kozacy, chłopi i czerń byli wyznawcami prawosławia, tym samym znajdowali się pod przemożnym wpływem wrogiego Rzeczypospolitej ruskiego duchowieństwa. We wrześniu 1648 r., kiedy doszło do nowego starcia, blisko 30-tysięczna armia polska nie podjęła nawet walki z siłami kozacko-tatarskimi. Powstanie kozackie nabrało charakteru wojny pomiędzy Rzecząpospolitą a kształtującym się narodem ukraińskim. Wojna ta, pomimo że od początku towarzyszyła jej obca interwencja (Tatarzy), przez współczesnych postrzegana była jako domowa 1. Tymczasem już po klęsce piławieckiej (1648) wybrany na króla młodszy brat Władysława, Jan Kazimierz, wspierany przez kanclerza wielkiego koronnego Jerzego Ossolińskiego, zamierzał ponownie nakłonić Kozaków do wojny z Turcją, licząc, że uda się ich pozyskać dla Rzeczypospolitej. Po bezowocnych rozmowach toczonych na przełomie , wiosną obie strony przystąpiły do działań zbrojnych. Polacy zamierzali rozbić siły Chmielnickiego i przywrócić porządek na objętych powstaniem terenach. Chmielnicki zaś, licząc na pomoc Tatarów, nosił się już z zamiarem uniezależnienia Ukrainy od Rzeczypospolitej. Naiwna wiara króla i kanclerza w możliwość pokojowego zażegnania konfliktu sprawiła, że do starcia tego Rzeczpospolita przystąpiła zupełnie nieprzygotowana. W połowie lipca 1649 r. armia kozacko-tatarska przystąpiła do oblężenia Zbaraża bronionego przez niewielkie siły polskie. Wraz z czeladzią liczyły one około 18 tysięcy. Wojsko kozacko-tatarskie było kilkakrotnie liczniejsze. Oblężenie trwało ponad miesiąc (11 lipca - 23 sierpnia), ale rozstrzygnięcie nastąpiło gdzie indziej. Decydująca bitwa rozegrała się pod Zborowem. 15 sierpnia 1649 r. armia Jana Kazimierza zmierzyła się tu z trzonem sił kozacko-tatarskich. Bitwa niemal nie zakończyła się klęską armii koronnej. W krytycznej sytuacji kanclerz Jerzy Ossoliński doszedł jednak do porozumienia z Tatarami. Ci wycofali się z bitwy, zmuszając tym samym Chmielnickiego do zawieszenia działań i ukorzenia się przed polskim królem. Warunki ugody sankcjonowały większość zmian, które zaszły na Ukrainie w ciągu ostatnich dwóch lat: rejestr kozacki podniesiono do 40 tysięcy, wy- 1 Świadczy o tym choćby tytuł dzieła Samuela ze Skrzypny Twardows k i e g o wydanego w Kaliszu w 1660 r.: Wojna domowa z Kozaki i Tatary Z Moskwą potym Szwedami i z Węgry.

6 10 dzielono trzy województwa: czernihowskie, bracławskie i ukraińskie, gdzie nie wolno było przebywać wojskom koronnym, na czele armii kozackiej stał hetman JKMci wojska zaporoskiego - Bohdan Chmielnicki, podlegający władzy królewskiej. Jedynym optymistycznym akcentem kampanii 1649 r. było zwycięstwo hetmana polnego litewskiego księcia Janusza Radziwiłła nad liczebniejszą grupą pułkownika kijowskiego Stanisława Krzeczewskiego pod Łojowem (31 lipca 1649). Ugoda zborowska nie satysfakcjonowała żadnej ze stron, mimo to będący jej następstwem pokój na Ukrainie trwał ponad rok. W dużej mierze stało się tak w wyniku zbliżenia na linii Warszawa-Bachczysaraj; pierwotnie wokół projektów wojny z Turcją, do której Tatarzy zgodzili się przystąpić po stronie Rzeczypospolitej (w koalicji z innymi państwami), później wokół projektu wyprawy na Moskwę, znacznie bardziej pociągającej Tatarów. Rezygnacja Rzeczypospolitej z tych planów doprowadziła do ponownego zbliżenia kozacko-tatarskiego. Jednocześnie śmierć kanclerza Ossolińskiego (ostatecznie przekreślająca realizację planów i tak dosyć wątpliwej wojny z Turcją) sprawiła, że w Rzeczypospolitej górę wzięło stronnictwo związane z Jeremim Wiśniowieckim, dążące do zbrojnego rozstrzygnięcia konfliktu z Kozakami. Do nowego starcia obie strony przygotowywały się bardzo skrupulatnie. Rzeczpospolita wystawiła najsilniejszą w swej dotychczasowej historii armię, Chmielnicki zaś zmontował koalicję, w skład której oprócz Tatarów wchodził Siedmiogród, a w Rzeczypospolitej na terenach nie objętych powstaniem przygotowywał rozruchy chłopskie. Do pierwszych walk doszło pod koniec stycznia 1651 r. Po stronie polskiej brały udział regularne oddziały dowodzone przez hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego. Walki jednak nie przyniosły większych korzyści żadnej ze stron. Prowadzenie kampanii przy pomocy doborowych zaciężnych jednostek, nie mogącej przy tym choćby ze względu na liczebność użytych sił przynieść rozstrzygnięcia, było błędem. Przygotowując się do decydującego starcia Rzeczpospolita pozbawiała się bezpowrotnie części najlepszych oddziałów. Mimo to w trzydniowej bitwie (28-30 czerwca 1651) pod Beresteczkiem Polacy odnieśli sukces. Po stronie polskiej walczyło prawie 30 tysięcy żołnierzy zaciężnych i mniej więcej tyle samo pospolitego ruszenia. Liczebność sił kozackich, różnie podawana, moim zdaniem dochodziła do 80 tysięcy, w tym około 30 tysięcy rejestrowych. Towarzyszące im czambuły tatarskie liczyły tysięcy. Po dwóch dniach walk, które nie przyniosły rozstrzygnięcia, w trzecim dniu bitwy o sukcesie armii koronnej zadecydował zmasowany atak polskiego centrum składającego się z regimentów cudzoziemskiego autoramentu i artylerii na Tatarów. Pod naporem prącej do przodu piechoty i rajtarii nieczułych" na tatarskie kontrataki, rzucili się oni do ucieczki. Dopiero to skłoniło jazdę polską (prawego skrzydła) do ataku. Pozostawali jeszcze Kozacy. Choć bez Chmielnickiego, skutecznie bronili się pod osłoną dziesięciorzędowego taboru, który po kilku dniach oblężenia udało się Polakom zdobyć. Pozostawało teraz ruszyć w głąb Ukrainy, połączyć się ze zwycięskimi wojskami litewskimi (6 lipca 1651 armia litewska Janusza Radziwiłła zniosła pod Czernihowem 15-ty sieczną grupę Martyna Nebaby), rozbić ocalałe z pogromu siły Chmielnickiego i zaprowadzić na Zaporożu porządek. Szybkie i zdecydowane działania mogłyby zakończyć się powodzeniem takiej operacji. Niestety, szlachta zaniepokojona wieściami z głębi kraju (groźby buntów chłopskich), dodatkowo podburzana przez podkancłerzego koronnego Hieronima Radziejowskiego, odmówiła udziału w wyprawie. Podobnie postąpiła większość senatorów obecnych pod Beresteczkiem. Na koniec wycofał się także król Jan Kazimierz zabierając przy tym dwa regimenty piechoty cudzoziemskiej. Kampania prowadzona przez hetmanów Potockiego i Kali- 11

7 12 nowskiego, po śmierci towarzyszącego im księcia Jeremiego Wiśniowieckiego straciła praktycznie swój zaczepny charakter. W początkach września doszło do połączenia armii koronnej i litewskiej (która uprzednio zdobyła Kijów). Siły polskolitewskie ponownie spotkały się z armią kozacką, odtworzoną już przez Chmielnickiego. Nie dorównywała ona jednak liczebnością i jakością rozbitej pod Beresteczkiem. Również posiłki tatarskie były znacznie mniejsze. Do starcia obu armii doszło 21 września pod Białą Cerkwią. W trakcie bitwy oddziały litewskie, stanowiące polskie prawe skrzydło, odniosły sukces, jednak wypracowaną przez nich możliwość zwycięstwa zaprzepaścił hetman wielki koronny Mikołaj Potocki. Swą decyzję wstrzymania ataku argumentował tym, że przybył, aby zawrzeć pokój, a nie bić się. Bitwa pozostała więc nie rozstrzygnięta, a zawarta ugoda była rozejmem, nie traktatem pokojowym. Warunki pokoju były dla Kozaków znacznie mniej korzystne niż pod Zborowem. Rejestr ograniczono do 20 tysięcy. Kozacy rejestrowi mogli przebywać tylko w królewszczyznach województwa kijowskiego. Zniesiono linię demarkacyjną stanowiącą granicę dla polskich oddziałów wojskowych. Hetman kozacki podlegał odtąd rozkazom nie tylko króla, ale również hetmanów koronnych. Sejm zwołany do Warszawy na 26 stycznia 1652 r. zajął się przede wszystkim sprawą" Hieronima Radziejowskiego pozbawionego przez króla urzędu podkanclerzego koronnego i skazanego na infamię. Obecność na sali sejmowej delegatów wojska domagających się uregulowania zapłaty oraz posłów kozackich przybyłych w sprawie ratyfikacji ugody z Białej Cerkwi nie przyniosła żadnego skutku. 11 marca sejm został zerwany. Posłowie rozeszli się nie zatwierdziwszy ani ugody białocerkiewskiej, ani należności dla wojska. Rzeczpospolita jakby nie chciała pokoju, do wojny jednak również się nie przygotowywała. STOSUNKI Z SĄSIADAMI Wojna z Kozakami toczona od 1648 r. wywierała ogromny wpływ na stosunki Rzeczypospolitej z sąsiadami. W interesującym nas okresie jedynym jej sojusznikiem w walce z Chmielnickim i Tatarami był hospodar mołdawski, poddany Porty Otomańskiej - Bazyli Lupul. Szwecja, Siedmiogród, Turcja i Moskwa, początkowo obojętne bądź nieprzychylne Chmielnickiemu, z czasem zaczęły sympatyzować z nim. Częściowo przyczyną tego był fakt, że od drugiej połowy 1650 r., po śmierci kanclerza Jerzego Ossolińskiego, ster polityki zagranicznej znalazł się w rękach króla Jana Kazimierza, nie zawsze kierującego się w swych decyzjach interesami Rzeczypospolitej. By dać pełny obraz sytuacji międzynarodowej, w jakiej znajdowała się Rzeczpospolita w pierwszej połowie 1652 r., przedstawię główne problemy ówczesnej polskiej polityki zagranicznej. Rzeczpospolita a Szwecja. W zasadzie od 1648 r. aż do podjęcia rokowań w Lubece rozpoczętych 1 lipca 1651 r. stosunki ze Szwecją można określić jako poprawne. Choć już w 1648 r., tuż po zakończeniu wojny trzydziestoletniej, Szwedzi rozważali możliwość agresji na Rzeczpospolitą, jednak zrezygnowali z tych planów. Rokowania podjęto, pomimo że termin rozejmu zawartego w Sztumskiej Wsi (1635) wygasał dopiero w 1662 r. Delegaci polscy postawili wygórowane żądania: na rozkaz króla domagali się unieważnienia decyzji Riksdagu w sprawie pozbawienia linii polskich Wazów praw do korony szwedzkiej oraz unieważnienia aktu uznającego Karola Gustawa za następcę tronu szwedzkiego. W trakcie rozmów strona polska stawiała coraz trudniejsze do przyjęcia warunki, co było spowodowane sukcesami wojsk koronnych i litewskich w walkach z Kozakami (pod Czernihowem i Beresteczkiem). Na polecenie Jana Kazimierza Polacy zażądali 20 tysięcy piechoty szwedzkiej do pomocy w walce z opozycją, jak również nadania królowi polskiemu jako lenna Inflant

8 14 lub Finlandii 2. Szwedzi uznali, że Rzeczpospolita dąży do wojny, częściowo utwierdzała ich w tym przekonaniu jesienna wizyta Jana Kazimierza w Gdańsku, którą odczytali jako ożywienie polityki bałtyckiej. Jej narzędziem mogła być przeszło 20-tysięczna armia koronna, po zwycięskiej kampanii odpoczywająca na Ukrainie. Rokowania zostały przerwane, a ich wznowienie odłożono do kwietnia następnego roku 3. O ile jeszcze wiosną 1651 r. rozważano w Sztokholmie możliwość sojuszu z Rzecząpospolitą przeciwko Moskwie, 0 tyle w drugiej połowie roku wroga postawa Polaków zmusiła Szwedów do zmiany stanowiska 4. Zaniepokojeni Szwedzi przestawili swą politykę na kierunek zdecydowanie antypolski. Podjęli próbę nawiązania ściślejszych kontaktów z przeciwnikami Rzeczypospolitej: Turcją, Siedmiogrodem 1 Kozakami. Jednakże kanclerz Oxenstierna traktował Chmielnickiego przede wszystkim jako buntownika, z którym bliżej wiązać się nie należy. I choć nie doszło do zawiązania bezpośredniego antypolskiego sojuszu, to poseł szwedzki zapewnił Zygmunta Rakoczego, że królowa Krystyna w pełni poprze jego zabiegi o koronę polską 5. Na dworze szwedzkim właśnie wtedy pojawił się były podkanclerzy Hieronim Radziejowski, nakłaniający Szwedów do uderzenia na Rzeczpospolitą i detronizacji Jana Kazimierza. Zapewniał, że Polacy w ogromnej większości nie staną w obronie króla i chętnie powitają na tronie polskim królową Krystynę 6. Faktem jest, że dzięki Radziejowskiemu Szwedzi nawiązali bliższe stosunki z Chmielnickim, rzecz jasna wymierzone przeciw Rzeczypospolitej. Rozmowy polsko-szwedzkie przeprowadzone w kwietniu 1652 r. nie przyniosły rezultatu, wobec czego odłożono je do jesieni. Pomimo ogromnych A. Kersten, Hieronim Radziejowski, Warszawa 1988, s Tamże. Tamże, s Tamże. Tamże, s trudności wewnętrznych: nie rozwiązanego problemu ukraińskiego, rosnącej w siłę opozycji, nieprzychylnego stanowiska Moskwy i Siedmiogrodu, Jan Kazimierz nie myślał o jakichkolwiek ustępstwach na rzecz Szwecji. Wprost przeciwnie, prowadził wobec dworu szwedzkiego politykę agresywną, w tych okolicznościach z góry skazaną na niepowodzenie i zamiast sojusznika (przede wszystkim w stosunkach z Moskwą) pozyskał dość aktywnego wroga. Wybiegając w przód dodam, że już po rozpoczęciu wojny polsko-moskiewskiej w 1654 r. król szwedzki, Karol Gustaw, zamierzał przystąpić do niej po stronie polskiej za cenę nieznacznych ustępstw, co rzecz jasna mogło przesądzić wynik starcia. Szwedzko-polsko-tatarska koalicja prawdopodobnie pokonałaby siły moskiewsko-kozackie, co z kolei mogłoby pociągnąć za sobą całkowitą likwidację powstania kozackiego. Niestety stało się inaczej... Rzeczpospolita a Siedmiogród. Zygmunt Rakoczy, późniejszy władca Siedmiogrodu, w 1648 r. podczas elekcji próbujący konkurować z Janem Kazimierzem, przez całe niemal zasiadanie ostatniego Wazy na tronie polskim zajmował stanowisko mu wrogie, utrzymując kontakty i nawiązując sojusze z jego przeciwnikami w kraju i za granicą. Tylko w 1650 r. na krótko doszło do pewnego zbliżenia, kiedy kanclerz Jerzy Ossoliński organizował wielką koalicję antyturecką, do której przyłączył się również Siedmiogród. Koalicja ta rozpadła się wraz ze śmiercią kanclerza w drugiej połowie roku. Wkrótce potem Rakoczy powrócił do antypolskiego kursu polityki zagranicznej i marzeń o koronie polskiej. Spodziewając się ją uzyskać, przystąpił w 1651 r. do sojuszu kozacko-tatarskiego. Według planu sfinalizowanego gdzieś w końcu maja 1651 r. armia kozacko-tatarska ruszyć powinna na Zagórze, by tam połączyć się z wojskami Rakoczego. W Rzeczypospolitej wspierać ich miał Aleksander Leon Kostka Napierski, do którego dołączyłaby 20-tysięczna armia węgierska i 7 tysięcy zaciężnej piechoty. Wspólnie mieli oni 15

9 ' 16 utorować Rakoczemu drogę do Krakowa, gdzie zamierzał zdetronizować Jana Kazimierza i koronować się na króla polskiego 7. Klęska armii kozacko-tatarskiej pod Beresteczkiem przekreśliła te plany, niemniej Zygmunt Rakoczy nie porzucił myśli o koronie polskiej. W końcu tego roku przyjaźnie ustosunkuje się do szwedzkiego projektu antypolskiego sojuszu. Rzeczpospolita a Turcja. Niemal od chwili wybuchu powstania na Ukrainie Turcja zajęła stanowisko przychylne Chmielnickiemu, zezwalając Tatarom na posiłkowanie Kozaków. Dokładnie Turcy popierali Chmielnickiego od przewrotu pałacowego w czerwcu 1648 r. Posiłki tureckie brały udział w oblężeniu Zbaraża w roku Polityka Turcji wobec Rzeczypospolitej w tym okresie była odpowiedzią na ciągle ponawiane próby odnowienia idei świętej wojny, do której w 1650 r. kanclerz Jerzy Ossoliński oprócz Tatarów i Kozaków zamierzał wciągnąć władcę Siedmiogrodu Zygmunta Rakoczego i hospodara multańskiego Macieja Besarabę oraz Austrię i Wenecję. Plany te w stopniu dość zaawansowanym (koncentracja oddziałów polskich w okolicach Lwowa, przygotowanie czajek na wyprawę morską" przez Kozaków, wizyta poselstwa tatarskiego w Wiedniu i siedmiogrodzkiego w Warszawie) 8 zostały przerwane i rozwiały się wraz ze śmiercią Ossolińskiego (9 sierpnia 1650). Powrócili do nich hetmani Mikołaj Potocki i Marcin Kalinowski i rok później, już po zawarciu ugody białocerkiewskiej, ale w zgoła innych warunkach. Hetmani wysuwając projekt wojny z Turcją zamierzali odciągnąć Chmielnickiego od planów wyprawy na Mołdawię, gdzie zamierzał ożenić syna z hospodarówną Domną Rozandą mimo sprzeciwu ojca, hospodara Bazylego Lupula. Tymczasem po kolejnym przewrocie pała- 7 T. Wasilewski, Jan Kazimierz. Ostatni Waza na polskim tronie, Katowice 1984, s. 96; A. Kersten, Na tropach Napierskiego [brmw.], s. 95, W a s i 1 e w s k i, Jan Kazimierz..., s cowym w Istambule (wrzesień 1651), nowy wezyr wyraził życzenie nawiązania przyjaznych stosunków z Rzecząpospolitą, o czym posłowie polscy donieśli Potockiemu w pierwszej połowie października 9. Poprawa stosunków polsko-tureckich w zasadzie oznaczała pozbawienie Chmielnickiego posiłków tatarskich, co na skutek odmowy pomocy przez Moskwę skazywało go na pokojową wobec Rzeczypospolitej politykę. Wysunięcie właśnie w tym momencie planu wojny tureckiej było ogromnym błędem hetmanów, pozbawiał on bowiem Rzeczpospolitą atutu, jakim byłaby pokojowa normalizacja stosunków z Turcją. Jednocześnie dawał Chmielnickiemu atut, za pomocą którego mógł (i rzeczywiście to zrobił) odzyskać łaskę sułtańską. Z jednej strony deklarował chęć wzięcia udziału w wyprawie i rozpoczęcie przygotowań, czym mamił stronę polską jeszcze przez kilka pierwszych miesięcy 1652 r. skutecznie usypiając czujność niektórych polityków i doradców króla, z drugiej zaś strony o zamierzeniach strony polskiej donosił Tatarom i Turkom. W początkach 1652 r. Turcja z pozycji potencjalnego sojusznika, który w dodatku mógł mieć wpływ na korzystny dla Rzeczypospolitej rozwój wydarzeń na Ukrainie, powróciła do polityki popierania Chmielnickiego zapewniając mu pomoc tatarską. Rzeczpospolita a Moskwa. Niemal od początku powstania car Aleksy Michajłowicz Romanów zajmował wobec konfliktu na Ukrainie stanowisko przychylne Chmielnickiemu, choć początkowo obawiał się, by fala powstania chłopskiego nie wywołała masowych buntów w państwie carów. W 1650 r., korzystając z osłabienia Rzeczypospolitej po dwóch latach walk z Kozakami, do Warszawy przybyło wielkie poselstwo braci Puszkinów. Oni to w sposób dotychczas nie praktykowany (od początków XVII w. Moskwa regularnie" Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 145, s Batoh 1652

10 18 gromiona przez wojska polsko-litewskie, czuła respekt przed Rzecząpospolitą, cara Aleksego ostrzegał ojciec, by z Polakami nie zaczynał") wysunęli żądania wybiegające daleko poza granice zdrowego rozsądku i to w sytuacji, gdy oba kraje obowiązywał wieczysty" pokój zawarty w Polanowie w roku Puszkinowie zażądali: zwrotu Smoleńska, zapłaty 500 tysięcy dukatów jako rekompensaty za ujęcie tytułów carowi. Rzeczywiście polska dyplomacja odmawiała pewnych tytułów zarówno Michałowi, jak i Aleksemu, ponieważ królowie polscy również tytułowali się książętami Rusi, Smoleńska, Kijowa i Czernihowa. Do tych ziem i tytułów rościli sobie pretensje także carowie. Zażądali też niewydawania książek ubliżających" narodowi moskiewskiemu. Ponadto domagali się ukarania śmiercią między innymi Jeremiego Wiśniowieckiego i Aleksandra Koniecpolskiego za uchybienia tytularne (Wiśniowiecki zamiast Aleksym mianował cara Aleksandrem), jak również uchwalenia konstytucji przewidującej karanie śmiercią winnych tego przewinienia w przeszłości 10. Posłowie okazali się głusi na argumentacje, że trwanie przy tych żądaniach oznacza wojnę. Kto wie, czy nie doszłoby do niej, gdyby nie błyskawiczna kontrakcja kanclerza Jerzego Ossolińskiego. Zaproponował on sojusz antymoskiewski Tatarom, którzy natychmiast pojawili się w Warszawie, nie kryjąc bynajmniej przed posłami moskiewskimi celów swego przyjazdu. Car natychmiast odstąpił niemal od wszystkich żądań, twierdząc, że posłowie samowolnie przekroczyli swe uprawnienia, wysunął przy tym projekt sojuszu... antytatarskiego. Niestety, w zaistniałej sytuacji strona polska wycofała się z sojuszu z Tatarami, ale nie przyjęła też propozycji moskiewskiej. Król i kanclerz powrócili do projektów wojny tureckiej. Poselstwo Puszkinów mimo że nie przyniosło Moskwie spodziewanych rezultatów, to jednak pozwoliło jej zorientować się w skomplikowanej i trudnej sytuacji wewnętrznej Rzeczypospolitej. Właśnie dlatego w lutym 1651 r. Sobór Ziemski podjął decyzję o spełnieniu prośby Chmielnickiego, co oznaczało przyłączenie Ukrainy do Moskwy, a co za tym idzie wojnę z Rzecząpospolitą. W Warszawie tymczasem zaniepokojono się ożywieniem kontaktów na linii Czehryń-Bachczysaraj. Zdając sobie sprawę z nadciągającego konfliktu zaproponowano carowi sojusz antytatarski, który rok wcześniej odrzucono. Car jednak stanął na stanowisku, że Rzeczpospolita powinna najpierw zmusić do posłuszeństwa Kozaków, a dopiero później można będzie myśleć o wspólnej wyprawie przeciw Chanowi. Oczywiście w nadchodzącym konflikcie zwycięstwa życzył Chmielnickiemu, aczkolwiek jego również nie zamierzał posiłkować (choćby ze względu na sojusz Kozaków z Tatarami). Po Beresteczku i Białej Cerkwi tak ważne dla Rzeczypospolitej stosunki na linii Moskwa-Czehryń uległy wyraźnemu ochłodzeniu. Moskwa postanowiła przestrzegać warunków i zasad pokoju polanowskiego. Niemniej na sejmie wiosennym 1652 r. ponownie pojawili się posłowie moskiewscy domagający się egzekucji części postulatów zaakceptowanych przed dwoma laty przez Polaków. W tym samym czasie ostrzegany przez Chmielnickiego i zaniepokojony rozwojem sytuacji w tej strefie car Aleksy zdecydował się przesunąć swe wojska nad granice z Rzecząpospolitą 11 i bynajmniej nie było pewne, czy nie zamierza rozpocząć wojny. Rzeczpospolita a Krym. Tatarzy aż do roku 1654 byli wiernymi sojusznikami Chmielnickiego, choć nie zamierzali pomagać mu w uniezależnieniu się od Rzeczypospolitej A. S. Radziwiłł, Pamiętnik o dziejach w Polsce, Warszawa 1980, t. 3, s ; Wasi lew ski, Jan Kazimierz-, s ; J. Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, Wrocław 1988, s. 71. Biblioteka im. Czartoryskich w Krakowie, Teki Naruszewicza, 146, s. 328; F. R. G a w r o ń ski, Hetman kozacki Bohdan Chmielnicki - szkic historyczny jego życia i walki, Lwów 1914, s. 71.

11 20 Popierali go w walce z Polakami wietrząc duże łupy, ponadto bardzo odpowiadała im nowa sytuacja polityczna. Pod Zborowem dali do zrozumienia, że ich poparcie dla Chmielnickiego ma swoje granice. Po Zborowie na blisko rok zbliżyli się do Rzeczypospolitej: najpierw w związku z projektami wojny z Turcją, później z jeszcze większym zaangażowaniem podczas próby zawiązania sojuszu antymoskiewskiego. Decyzja o zbrojnym rozstrzygnięciu konfliktu z Kozakami zapadła po śmierci Ossolińskiego, ale pewien wpływ na nią miała też wrześniowa wyprawa kozacko-tatarska na Mołdawię. Wiosną 1651 r. Tatarzy ponownie pojawili się na Ukrainie - tym razem w sile ponad 20 tysięcy. Wycofanie się oddziałów tatarskich z bitwy pod Beresteczkiem przesądziło o jej losach. Zawiedzeni w swych nadziejach na łupy nie opuścili jednak Ukrainy, kilka czambułów walczyło pod Białą Cerkwią. Po zawarciu ugody jeszcze przez jakiś czas przebywali w województwach kijowskim i bracławskim. W tym czasie (przełom września i października 1651) pojawiły się na Ukrainie inne czambuły, które pod Białą Cerkiew nie zdążyły. Chmielnicki chciał wykorzystać tak dużą liczbę ordyńców i ich żądzę łupów, by odbyć drugą wyprawę na Mołdawię i sfinalizować małżeństwo syna z hospodarówną, ale wobec zdecydowanie wrogiego stanowiska hetmanów koronnych zrezygnował z tego zamiaru. Tatarzy przeszli na lewy brzeg Dniepru i rozłożyli się w okolicach Połtawy. Czekali na rozwój wydarzeń. Rzeczpospolita a Mołdawia. Hospodar mołdawski Bazyli Lupul był jedynym sprzymierzeńcem Rzeczypospolitej w wojnie ze wspomaganymi przez Tatarów Kozakami. To dzięki jego interwencji w Istambule w 1648 r. po Korsuniu Tatarzy zostali odwołani przez sułtana. Po Piławcach Lupul pobił część ordy budziackiej powracającej przez jego terytorium do domu. W 1650 r. dołożył starań i pieniędzy na wykup hetmanów z niewoli, za co na sejmie w tym samym roku otrzymał indygenat. Jeszcze przed wybuchem powstania Chmielnickiego udzielał hetmanom koronnym informacji wywiadowczych dotyczących głównie Tatarów. We wrześniu 1650 r. zaatakowany przez Chmielnickiego i Tatarów nie doczekał się polskiej pomocy 12, zgodził się więc wydać córkę Domnę Rozandę za Tymofieja Chmielnickiego. Niemniej jednak, gdy tylko Kozacy i Tatarzy opuścili granice Mołdawii, rozpoczął interweniować w Istambule, by otrzymać zwolnienie z danego słowa Kontrakcja Chmielnickiego podającego w wątpliwość lojalność Lupula doprowadziła do tego, że w Istambule zażądano, aby hospodarówną przybyła na dwór sułtański. Sprzedana po drodze jakiemuś węgierskiemu magnatowi, trafiła później na dwór Meleka Ahmeda Paszy, którego zachwyciła swą urodą i przebywała tam do przewrotu w Istambule we wrześniu 1651 r., po czym powróciła do domu. Również Chmielnicki powrócił do planów małżeństwa syna i pięknej hospodarówny, mając przy tym zapewnioną pomoc Tatarów. Przerażony hospodar słał listy do króla i hetmana polnego koronnego Marcina Kalinowskiego z prośbą o pomoc, sam zaciągnął 12 tysięcy wojska i przygotowywał się do odparcia ataku 13. Król nie zamierzając angażować się w sprawy mołdawskie delikatnie odmówił pomocy i przestrzegł hetmana przed interwencją, ten jednak nie zamierzał słuchać rozkazów królewskich. Chmielnicki w końcu 1651 r. wobec trudnej sytuacji na Ukrainie oraz wrogiego stanowiska hetmanów mających do dyspozycji 18 tysięcy żołnierzy zrezygnował z planów matrymonialnych syna, ale -jak się miało okazać - tylko tymczasowo. SPRAWY WEWNĘTRZNE Wraz z wstąpieniem na tron polski Jana Kazimierza Rzeczpospolita zaczęła pogrążać się w anarchii, a jej pozycja na arenie* międzynarodowej wyraźnie podupadała. W 1652 r. 12 Wasilewski {Jan Kazimierz..., s. 94), twierdzi, że Potocki po prostu nie zdążył interweniować; Z. Spieralski {Awantury mołdawskie, Warszawa 1967, s. 183) uważa, że Potockiemu król zabroni! interwencji. Spieralski Awantury mołdawskie, s

12 22 mijało pięć lat od chwili wybuchu powstania na Ukrainie, które pozornie wygaszono ugodą zawartą w ubiegłym roku w Białej Cerkwi. Na arenie międzynarodowej, wśród sąsiadów, Rzeczpospolita miała samych wrogów (z wyjątkiem Mołdawii), w kraju opozycja urosła w siłę jak nigdy przedtem. W ciągu tych pięciu lat Rzecząpospolitą kilkakrotnie targały klęski żywiołowe. W latach na wschodzie kraju obfite żniwo zebrała plaga szarańczy, latem 1650 r. Żuławy i Mazowsze nawiedziła ogromna powódź, w latach w całym niemal kraju (choć najbardziej na wschodzie i południu) panowało morowe powietrze. Do tego należy dodać recesję gospodarczą trwającą od 1648 r., wyrażającą się w ciągłym spadku produkcji i eksportu zboża. W roku 1652 po raz pierwszy w dziejach Rzeczypospolitej urzędowo ograniczono eksport zboża, przyczyną tego były potrzeby wielkiej armii 14. Niestety, w tym samym czasie w kraju ujawniły się zmiany znacznie poważniejsze, wypaczające jego podstawy ustrojowe. Obawa szlachty przed wzmocnieniem przez Jana Kazimierza władzy królewskiej, umiejętnie podsycana przez magnaterię, doprowadziła do całkowitego sparaliżowania najwyższego w państwie organu władzy państwowej - sejmu. Przez cztery lata swego panowania Jan Kazimierz zraził do siebie znaczną część braci szlacheckiej i magnaterii. Egzulanci - uciekinierzy z ziem objętych powstaniem - mieli królowi za złe, że nie stara się im pomóc, przy nadaniach wakansów szczodrze obdarzając kanclerza i swoich pokojowców, a pomijając osoby tak zasłużone, jak Jeremi Wiśniowiecki. Z roku na rok król tracił na autorytecie, powszechnie zarzucano mu uleganie wpływom Ludwiki Marii i kanclerza Jerzego Ossolińskiego, którego jednak zraził do siebie już w drugim roku panowania. Jan Kazimierz popadł także w konflikt z Hieronimem Radziejowskim i Jerzym Lubomirskim. W przyszłości stały się one przyczynami tragicznych wydarzeń. Od początku panowania Jan Kazimierz kontynuował politykę brata Władysława IV, i dążył do wzmocnienia władzy królewskiej. Okoliczności sprawiły, że pomiędzy 1648 i 1652 r. zaistniały ku temu realne podstawy, bowiem w tych latach Jan Kazimierz zrządzeniem losu miał do rozdysponowania następujące wysokie urzędy koronne: wojewody krakowskiego, marszałka wielkiego koronnego, marszałka nadwornego koronnego, podskarbiego wielkiego koronnego, wojewody ruskiego, kasztelana krakowskiego, hetmana wielkiego koronnego i podkanclerzego koronnego. Zdaniem dwóch wybitnych historyków, znawców epoki: Władysława Czaplińskiego i Tadeusza Wasilewskiego, Jan Kazimierz korzystając z takiej liczby wakansów podjął próbę oparcia się na ludziach nowych", którzy stanowiliby zaplecze dla polityki dworu, przy czym, wzorem brata, pobierał za to opłaty. Dysponowała nimi królowa Ludwika Maria przeznaczając przede wszystkim na prowadzenie przez dwór bardziej aktywnej polityki wewnętrznej 15. Ale obaj historycy milczeniem pomijają fakt, że tkwi w tym dość wyraźna sprzeczność. Otóż król stawiał dość wysokie wymogi finansowe ubiegającym się o te urzędy (np. Stefan Koryciński w końcu 1651 za podkanclerstwo koronne zapłacił zawrotną sumę 100 tysięcy złotych). Na zakup" urzędów stać było jedynie najbogatszych magnatów, którzy mimo to wcale nie czuli się zobowiązani wobec Jana Kazimierza. Właśnie dlatego królowi nie udało się wzmocnić dość słabego stronnictwa dworskiego. Nie powiodła się także próba wzmocnienia władzy królewskiej poprzez ograniczenie uprawnień wysokich urzędników. Na przykład Jerzy Lubomirski, Łukasz Opaliński młodszy czy Krzysztof Zawisza przed zatwierdzeniem na urzędy pod słowem szlacheckim obiecywali Janowi Kazimierzowi dobrowolne ograniczenie swej władzy, by później stanowczo się temu przeciwstawić W. C z a p l i ński, Dwa sejmy z roku 1652, Wrocław 1955, s Tamże, s. 34; W a s i 1 e w s k i, Jan Kazimierz..., s W a s i 1 e w s k i, Jan Kazimierz..., s. 114.

13 24 Jan Kazimierz podjął również próbę reformy urzędu hetmańskiego. Od czasów Jana Zamoyskiego był on dożywotni. Co prawda hetmani z tytułu pełnionego urzędu nie wchodzili w skład senatu, ale zasiadali tam z powodu sprawowania innych funkcji (wojewodów i kasztelanów). W 1648 r., jeszcze przed obiorem Jana Kazimierza na króla, obaj hetmani koronni dostali się do niewoli, w której przebywali do 1650 r. (Potocki do kwietnia, Kalinowski do sierpnia). Pod Piławcami na czele armii koronnej stało trzech regimentarzy i 32 komisarzy, idealne dowództwo, by - jak to słusznie zauważył Ludwik Kubala - ponieść nie jedną, a wiele klęsk. Człowiek najbardziej w tym czasie kompetentny na to stanowisko dowodzenia Jeremi Wiśniowiecki, był z powodów osobistych pomijany zarówno przez kanclerza, jak i króla. Niedowład organizacyjny dowództwa polskiej armii był sprawą o pierwszorzędnym dla obronności państwa znaczeniu. Niestety, w dążeniu do jakiejkolwiek reformy tego urzędu, podsycana przez magnatów szlachta widziała próbę wzmocnienia władzy królewskiej, a co za tym idzie ograniczenia złotej wolności". Nie brakło jednak w Rzeczypospolitej ludzi, którzy zdawali sobie sprawę z konieczności reformy urzędu hetmańskiego. Już na sejmie koronacyjnym biskup kujawski Mikołaj Gniewosz przedstawił projekt, w myśl którego buława zwyczajowo pozostawałaby w rękach króla, ten w zależności od potrzeby nadawałby ją na ściśle określony czas 17. Na sejmie kasztelan sandomierski Stanisław Witowski ponownie poruszył ten problem. Sugerował, by przebywających w niewoli hetmanów pozbawić urzędów, jako że wykazywali się nieudolnością, buławę zaś powierzyć Jeremiemu Wiśniowieckiemu dożywotnio lub czasowo i uczynić z tego regułę. Dwór jednak porzucił tę kwestię ze względu na osobę Jeremiego Wiśniowieckiego 18. Pod koniec 1651 r. większość sejmików opowiedziała się za reformą władzy hetmańskiej, zakładającą, by buława była nadawana na dwa lata (od sejmu do sejmu). Sprawa ta nabrała szczególnego znaczenia wraz ze śmiercią hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego (20 listopada 1651). Na pierwszym sejmie w 1652 r. część posłów za namową magnatów sprzeciwiła się temu, by z urzędu hetmana uczynić arendę. 8 lutego opozycyjni posłowie krakowscy zażądali od króla, by w ciągu dwóch tygodni nadał buławę wielką, wniosek ten obalili jednak opozycyjni posłowie z Wielkopolski, twierdząc, że najpierw trzeba ustalić, iż buława nadawana będzie od sejmu do sejmu, non ad vitae tempora" 19. Król, nie mogąc przeprowadzić reformy urzędu, przetrzymywał buławę wielką, szachując w ten sposób magnatów, którzy ewentualnie mogliby o niej myśleć (poza Marcinem Kalinowskim, w grę wchodzili głównie Stanisław Rewera Potocki i Stanisław Lanckoroński). Naprawy wymagała organizacja i działanie aparatu skarbowego Rzeczypospolitej, którego faktyczny niedowład istniał już od dość dawna. Ogromne nadużycia podskarbich nawet w razie wykrycia nie prowadziły do dymisji nieuczciwego urzędnika, bowiem urząd ten podobnie jak i pozostałe był dożywotni. Także urzędnicy niższego szczebla: pisarze i poborcy podatkowi, popełniali nadużycia czerpiąc zyski z obracania państwowymi pieniędzmi, które zwracali do skarbu dopiero po pewnym czasie." Na pierwszym sejmie 1652 r. zapadło trzysta wyroków skazujących na infamię osoby, które przed kampanią berestecką pobrały pieniądze i nie wystawiły wojska. Oszukiwali również rotmistrze i właściciele oddziałów zawyżając ich stany. Praktyk takich dopuszczał się nawet człowiek tak bogaty, jak Bogusław Radziwiłł Czapliński, Dwa sejmy..., s. 24. J. Widaćki, Jeremi Wiśniowiecki, Katowice 1988, s ^ Czapliński, Dwa sejmy..., s. 87. B. R a d z i w i 11, Autobiografia, Warszawa 1979, s. 44.

14 26 Od elekcji w 1648 r. do listopada 1651 odbyły się trzy udane sejmy, ale z każdą decyzją posłowie zwlekali, obawiając się, by przypadkiem król kosztem szlachty nie wzmocnił swej władzy. W rzeczywistości wzmocnienie władzy królewskiej oznaczałoby ukrócenie samowoli magnatów, a nie ograniczenie złotej wolności". Magnaci utraciliby swą wyjątkową, prawem nie pisaną pozycję, dlatego dla jej podtrzymania i wzmocnienia gotowi byli wystąpić przeciw królowi. Trzeba jednak przyznać, że szlachta czuła, iż zbytnie osłabienie władzy królewskiej także nie leży w jej interesie 21. W 1651 r. minęło siedem lat, odkąd zerwano ostatni sejm, ale przebieg trzech poprzednich sejmów z czasów panowania Jana Kazimierza wykazał, jak nawet w tak ważnym dla ojczyzny okresie trudno doprowadzić obrady posłów do pozytywnego końca. Na sejmach koronacyjnym i ordynaryjnym z 1650 r. posłowie nie zgodzili się na żadne uchwały, dopiero w senacie (a więc wbrew obowiązującemu prawu) udało się ich namówić do uchwalenia konstytucji 22. Sejm ordynaryjny 1652 r. odbywał się w atmosferze zwycięskiej kampanii ukraińskiej i sprawy jakże dla części posłów ważniejszej - sporu króla z Hieronimem Radziejowskim, byłym podkanclerzym koronnym obłożonym infamią i przebywającym poza granicami kraju. Sprawa Radziejowskiego stała się hasłem dla całej opozycji, dążącej do tego, by nie dopuścić do wzmocnienia władzy królewskiej. Podczas obrad żadna ze stron, ani roj aliści, ani malkontenci, nie byli w stanie uzyskać przewagi w sejmie. Bezowocne obrady przeciągały się, w końcu sejm został zerwany, a sprawy tak ważne, jak zatwierdzenie ugody białocerkiewskiej i uchwalenie zapłaty dla wojska, nie zostały załatwione. Przy tym ważną rzeczą, zdaniem niemal wszystkich naszych historyków, w konsekwencji niosącą najtragiczniejsze dla kraju skutki, było zer C z a p 1 i ń s ki, Dwa sejmy..., s Tamie, s. 71. wanie po raz pierwszy w historii sejmu przez jednego posła (był to Władysław Siciński poseł upicki, za nim stał jednak hetman polny litewski Janusz Radziwiłł). Ściślej nie dopuścił on do prolongaty obrad sejmowych, a pozostali posłowie uznali sprzeciw za ważny. Polska historiografia stoi na stanowisku, że stosowane odtąd coraz częściej liberum veto uniemożliwiało jakąkolwiek reformę ustroju Rzeczypospolitej i w efekcie stało się jedną z podstawowych przyczyn słabości państwa i późniejszego jego upadku. Jest to jednak zbyt wielkie uproszczenie, u którego podstaw leży fakt, że początek poważnego kryzysu polityczno-ustrojowego trapiącego Rzeczpospolitą od połowy XVII w. zbiegł się w czasie z zastosowaniem liberum veto po raz pierwszy. W celu wyjaśnienia tej sprawy przypomnę pokrótce najważniejsze etapy owego kryzysu. Jest on bezpośrednio związany z wojnami, które wyniszczyły siedemnastowieczną Rzeczpospolitą. Rozpoczęły się w 1648 r. wybuchem powstania kozackiego na Ukrainie (a więc 4 lata przed zastosowaniem pierwszego liberum veto). W 1654 r. do wojny z Rzecząpospolitą po stronie Kozaków przystąpiła Moskwa. W tym samym roku król szwedzki Karol X Gustaw zaproponował Polakom uderzenie na Moskwę w zamian za zrzeczenie się praw do tronu szwedzkiego przez Jana Kazimierza i pewne ustępstwa w Inflantach. Ostatni Waza pomimo niekorzystnej sytuacji, w jakiej znajdowała się Rzeczpospolitą odrzucił tę rozsądną przecież propozycję, co rok później doprowadziło do potopu" szwedzkiego, po którym zrujnowana już Rzeczpospolita i tak przyjęła warunki Szwedów. Polityka wewnętrzna równie niefortunnie prowadzona przez Jana Kazimierza (spór króla z magnatem Jerzym S. Lubomirskim zakończył się krwawym rokoszem) zaprzepaściła szansę (choć i tak już bardzo nikłe) jakiegokolwiek unormowania sytuacji na Ukrainie. W 1667 r. między Rzecząpospolitą a Moskwą zawarty został rozejm niosący ze sobą podział Ukrainy, ale właśnie wówczas Kozacy nakłonili Turcję do 27

15 28 objęcia ich opieką". Wojny z Turcją i Tatarami trwały z przerwami do roku Rezultatem tych wszystkich wojen było zmniejszenie liczby ludności o około 30% (brak rąk do pracy), ruina miast, pauperyzacja szlachty i upadek polityczny Rzeczypospolitej. Od tego czasu z roli hegemona w tej części Europy przeistacza się w państwo zależne od sąsiadów. (Dodam tylko, że począwszy od 1701 r. za sprawą wygórowanych ambicji Augusta II Rzeczpospolita ponownie stała się terenem walki). I choć w omawianym okresie stosowano liberum veto, to naprawdę trzeba mieć dobry" wzrok, by dopatrzeć się bezpośredniej zależności pomiędzy opisanymi wydarzeniami a zasadą wolne nie pozwalam". Niemniej jednak istnieje widoczna zależność pomiędzy zasadą liberum veto a kryzysem systemu władzy w Rzeczypospolitej, ale bynajmniej nie dlatego, że począwszy od polowy XVII w. była stosowana, tylko dlatego, że nie była stosowana uprzednio. Począwszy od 1505 r., kiedy to sejm odebrał królowi władzę ustawodawczą (zasada liberum veto już wówczas istniała), trwa niewypowiedziana walka pomiędzy władzą ustawodawczą (sejmem) i wykonawczą (królem), w wyniku której sejm uchwalając korzystne" dla siebie ustawy uzyskał zdecydowaną przewagę i wkracza w uprawnienia króla, nadmiernie go przy tym osłabiając. Oczywiście wszystko to służyć miało obronie złotej wolności szlacheckiej", ale właśnie nie wetowanie tego typu ustaw doprowadziło do ustrojowej katastrofy, jaką było ubezwłasnowolnienie króla (aż do zakazu abdykacji z 1668) połączone z kulejącym" sejmem uginającym się pod ciężarem nagromadzonej władzy, któremu nie mógł sprostać. Zmiana sytuacji politycznej, gospodarczej i kulturalnej Rzeczypospolitej w połowie XVII w. sprawiła, że posłowie zaczęli korzystać z przysługującego im prawa veta. Nic strasznego by się nie stało, gdyby nie to, że sejm miał już zbyt wielką władzę i sparaliżowanie go w praktyce oznaczało niedowład wszystkich struktur od niego zależnych. Zerwany sejm nie rozstrzygnął sporu króla z opozycją, na Ukrainie zaś panowała co najmniej dziwna sytuacja. Faktycznie obie strony przestrzegały warunków ugody z Białej Cerkwi, formalnie nie zatwierdzonej przez sejm. Chmielnicki sporządził rejestry obejmujące 20 tysięcy rejestrowych, na Zadnieprzu rozłożyły się pułki koronne, powróciła tam również nieznaczna część szlachty. Nadużycia żołnierzy polskich i ucisk szlachty doprowadziły do wybuchu powstania wymierzonego zarówno przeciw Polakom, jak i Chmielnickiemu. Nie widząc innego wyjścia rzesze chłopów uciekały za kordon moskiewski. Sytuacja na Ukrainie zaniepokoiła cara do tego stopnia, że nakazał koncentrację oddziałów na granicy z Rzecząpospolitą. Wydaje się, że taka sytuacja przynajmniej częściowo odpowiadała Janowi Kazimierzowi, który liczył, że wpłynie ona na opozycję i zmusi ją do ustępstw 23. Jednakże tego, co miało stać się pod Batohem, nikt w Rzeczypospolitej się nie spodziewał. 23 Tamże, s

16 31 UKRAINA Bohdan Zenobiusz Chmielnicki, kiedy w pierwszej połowie 1648 r., niesłusznie oskarżony o zdradę i rozwścieczony zatargiem o kobietę podniósł bunt przeciwko Rzeczypospolitej, z pewnością nie wyobrażał sobie, jak ogromne przyniesie to skutki. W ciągu kilku miesięcy cała Ukraina stanęła w ogniu. Popłynęła krew. Chłopi ukraińscy brali odwet za lata pracy w szlacheckich majątkach i latyfundiach. Dwa czynniki zadecydowały o sukcesie Chmielnickiego: przejście Kozaków rejestrowych na stronę powstańców i sojusz z Tatarami. O ile ten pierwszy odegrał ogromną rolę w początkowej fazie powstania, o tyle ten drugi był niezbędny do odniesienia sukcesu, ale jak się okaże, tylko do pewnego stopnia. Rok 1648 nie przyniósł rozstrzygnięcia pomimo zwycięstw kozackich nad Żółtymi Wodami, pod Korsuniem i Piławcami. W sierpniu 1649 r. pod Zborowem nad rzeką Strypą doszło do decydującej bitwy, która jednak bez względu na wynik nie mogła przynieść jednoznacznego rozstrzygnięcia. Zresztą Polacy nie mieli zbyt wielu szans w tym starciu. Po stronie polskiej dowodził Jan Kazimierz. Po raz pierwszy w dziejach Rzeczypospolitej król brał udział w walkach z Kozakami, po cichu liczono więc na to, że ukorzą się przed majestatem królewskim. Niestety, nadzieje te były złudne. Bitwa sierpnia 1649 r. omal nie zakończyła się klęską wojsk polskich. W tragicznej sytuacji do porozumienia z Tatarami doszedł kanclerz Jerzy Ossoliński. W myśl zawartego układu chan stawał się gwarantem wolności kozackich i ich opiekunem. Rozbicie pod Zborowem Rzeczypospolitej oznaczałoby samodzielność Ukrainy Chmielnickiego, a czegoś takiego nie było w planach politycznych chanatu. Samodzielna Ukraina mogła stać się zbyt niebezpiecznym sąsiadem. Chanowi bardzo odpowiadała rola gwaranta układu, albowiem po raz pierwszy dyktował on warunki Rzeczypospolitej, przez co jego pozycja na arenie międzynarodowej rosła. Wycofanie się Tatarów z bitwy faktycznie oznaczało jej koniec. Kozacy sami nie byli na tyle silni, by rozbić armię królewską. Nie pozostało im więc nic innego, jak przystać na warunki chana i kanclerza zawarte w Deklaracji łaski królewskiej danej wojsku zaporoskiemu na punkta supliki Chmielnickiego". Deklaracja sankcjonowała ogromną część zmian, jakie zaszły na Ukrainie od 1648 r. Na jej mocy rejestr kozacki podniesiono z 6 tysięcy do 40 tysięcy. Bohdan Chmielnicki jako pierwszy w historii kozaczyzny otrzymał od króla tytuł hetmana JKMci wojska zaporoskiego, ponadto starostwo czehryńskie jako uposażenie buławy. Trzy województwa ukrainne: bracławskie, kijowskie i czernihowskie, zgodnie z treścią deklaracji miały być wolne od wojsk koronnych, stacjonować tam mogły tylko pułki kozackie. Urzędy w tych województwach mogły być rozdzielane tylko pomiędzy szlachtę prawosławną. Żydom i jezuitom zakazano wstępu do miast, z tym że Żydzi mogli tam przebywać na czas handlu. Ogromnym sukcesem Kozaków było również to, że metropolita kijowski Sylwester Kossow miał zasiąść w senacie Rzeczypospolitej (w rzeczywistości tego warunku nie spełniono). Ponadto król udzielił amnestii walczącym w powstaniu Kozakom i nadał im własne sądownictwo uwalniając tym samym od sądów szlacheckich, co znacznie podnosiło ich pozycję. Wydawać by się mogło, że Chmielnicki powinien być zadowolony, osiągnął bowiem więcej niż którykolwiek z jego poprzedników, tak jednak nie było. Faktycznie ugoda zborowska była klęską jego koncepcji samodzielnej Ukrainy. Stało się jasne, że sojusz jedynie z Tata-

17 32 rami nie gwarantuje urzeczywistnienia jego planów, dlatego postanowił szukać jeszcze innego sojusznika. Zajmujące obszar około 200 tysięcy kilometrów kwadratowych trzy województwa ukrainne, Kozacy zorganizowali w sposób doskonale im znany, niemniej na taką skalę ówcześnie nie spotykany. Opierając się na organizacji Siczy Zaporoskiej stworzyli państwo o ustroju przypominającym republikę wojskową. Obszar podległy władzy hetmana podzielony został na 16 okręgów przydzielonym pułkom kozackim, których dowództwa miały siedziby w ważniejszych miastach Ukrainy: Kijowie, Kaniowie, Czerkasach, Korsuniu, Czehryniu, Bracławiu, Kalniku, Humaniu, Białej Cerkwi, Czernihowie, Niżynie, Przyłukach, Perejasławiu, Kropiwnicy, Mirhorodzie i Połtawie. Tereny podlegające pułkom kozackim dzieliły się na terytoria setni, w sumie było ich 254. Z bardzo dużym uproszczeniem przyjąć można, że terytoria pułkowe odpowiadały w przybliżeniu naszym województwom, terytoria secinne zaś - powiatom. Terytorium pułku mogło być równe wielkości naszego powiatu, a terytoria setni nierzadko mieściły się w granicach jednej włości. Pułkownicy i atamani oprócz zwierzchnictwa nad podległymi im jednostkami wyposażeni byli w atrybuty władzy administracyjnej i sądowniczej. Bezpośrednia zależność wszystkich szczebli władzy od kancelarii hetmańskiej połączona z możliwością egzekwowania poleceń zadecydowała o jej ogromnej skuteczności. Formalnie najwyższą władzą w państwie kozackim była Generalna Rada Wojska Zaporoskiego, zwana też radą czerniecką, gdyż uczestniczyła w niej także czerń. Pomiędzy ugodą zborowską a bitwą pod Batohem radę zwołano tylko raz - przed bitwą berestecką 1. Po zawarciu ugody zborowskiej pozycja Chmielnickiego względem rady umocniła się; ta ostatnia z przyczyn obiektywnych nie mogła pełnić funkcji rządu w nowym państwie. Na czele wojska zaporoskiego i całego aparatu urzędniczego stał hetman JKMci wojska zaporoskiego skupiający w swym ręku niemal pełnię władzy wojskowej, sądowniczej i cywilnej do karania Kozaków śmiercią włącznie 2. Władza hetmana była jednak ograniczona: urząd był obieralny i podobnie jak pozostałe urzędy ukraińskie tego okresu - nie był dożywotni. Mimo to Chmielnicki jak żaden z hetmanów przed i po nim miał władzę niemal nie ograniczoną. Oprócz hetmana najważniejszymi urzędnikami na Ukrainie w okresie powstań byli przedstawiciele Generalnej Rady Starszyzny Kozackiej Wojska Zaporoskiego: generalny oboźny, generalni assawułowie, generalni sędziowie i pisarz generalny wojska zaporoskiego. Generalny oboźny prowadził rejestr wojska zaporoskiego, zajmował się także spisami ludności. Generalni assawułowie tworzyli radę wojskową, uczestniczyli w przyjmowaniu posłów i dyplomatów zagranicznych. Niewątpliwie najważniejszą postacią obok hetmana był ówcześnie pisarz generalny wojska zaporoskiego, który kierował kancelarią hetmańską. W kancelarii tej pracowało około 12 osób - wszyscy pochodzenia szlacheckiego. Selekcjonowani według wykształcenia, znali ważniejsze języki europejskie, a przede wszystkim łacinę - międzynarodowy język dyplomatyczny tamtych czasów. Wszystkie ważniejsze sprawy wojskowe i cywilno-administracyjne rozpatrywano w kancelarii, nie mógł jej ominąć żaden dokument z pieczęcią wojska zaporoskiego. Za Bohdana Chmielnickiego pisarzem generalnym był Iwan Wyhowski - ruski szlachcic wzięty pod Korsuniem do niewoli przez Tatarów i wykupiony przez hetmana JKMci. Kozacy mieli o wiele sprawniejszy aparat urzędniczy niż Rzeczpospolita, stworzyli państwo na wskroś dynamiczne, ale nie pozbawione konfliktów wewnętrzych przebiegających na kilku płaszczyznach. Zwycięstwo powstania na Ukrainie, 33 1 I. Krypiakiewicz, Bohdan Chmielnicki, Kijów s Tamże, s Batoh 1652

18 34 w wyniku którego zmienił się ustrój polityczny, nie przyniosło większych zmian społecznych. Program społeczny Kozaków był bardzo ograniczony i nie skrystalizowany. Zwolnienie Kozaków rejestrowych z sądów szlacheckich zwiększało ich prawa, co formalnie i faktycznie dawało uprzywilejowaną względem czerni pozycję upodabniając ich tym samym do polskiej szlachty. Bardzo niejasno jawi się problem polepszenia bytu chłopów, ale o jakimkolwiek radykalnym rozwiązaniu tej kwestii nie było mowy. Faktycznie ograniczono wielkość pańszczyzny, miejscami tylko zamienionej na czynsze. Częściowo przyczyną tego był sposób władania ziemią; duże obszary rolne opuszczone przez magnatów polskich zajęli chłopi. Tym samym zrodził się nowy sposób władania nią - gromadzki, nie dający się identyfikować z dawną wspólnotą znaną na Rusi jako obszczyna" 3. Majątki szlacheckie, do których nikt się nie stawił, najczęściej przejmowała starszyzna kozacka. Do dyspozycji pułkowników oddał Chmielnicki w zasadzie całość ziemi bezpańskiej. Za taką przede wszystkim uznawano królewszczyzny, choć rozdawano również majątki szlacheckie. Sam hetman w latach wydał zaledwie 17 uniwersałów potwierdzających szlacheckie prawa własności, oraz cztery nadające nowe majątki, z tym, że również szlachcie. Trudno oprzeć się wrażeniu, że nie był to przypadek. Pułkownicy kozaccy nie zawsze i nie w każdej kwestii popierali Chmielnickiego. Pierwsze poważne różnice zdań wystąpiły na tle wykonywania postanowień ugody zborowskiej. Konkretnie chodziło o konieczność redukcji armii, która w roku 1649 liczyła ponad 100 tysięcy Kozaków i czerni. Jak wiadomo, po zawarciu ugody liczebność całego wojska zaporoskiego określono na 40 tysięcy, a przecież wszyscy biorący udział w powstaniu uważali się za Kozaków i żądali urzędo- 3 Z. W ó j c i k, Dzikie pola w ogniu - o kozaczyźnie w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1960, s wego poświadczenia tego faktu. Dwie trzecie ponownie miało wrócić do majątków szlacheckich na pańskie". Niezadowolenie z tego skierowali zarówno przeciw Lachom, jak i Chmielowi". Na czele niezadowolonych stanął pułkownik bracławski Daniło Neczaj, politycznie przeciwny kompromisowi z Rzecząpospolitą. Jego pułk zgodnie z rejestrem liczyć miał 2662 Kozaków, podczas gdy Neczaj wciąż trzymał pod bronią blisko dziesięciokrotnie więcej mołojców. Już wówczas otaczała go legenda. Chodziły wieści, że buława bardziej należała się jemu niż Chmielnickiemu. Hetman mając to wszystko na względzie nie mógł potraktować Neczaja jak zwykłego buntownika, niemniej udało mu się nakłonić butnego mołojca do posłuchu (przed 11 kwietnia 1650). Pułkownik czernihowski, Martyn Nebaba, otrzymał od Chmielnickiego rozkaz rozpędzenia mas czerni, które do rejestru nie weszły i zbierały się wokół Czernihowa i Staroduba. Nebaba, dotychczas faktycznie popierający czerń, z ciężkim sercem, przystąpił jednak do wykonania rozkazu. Pułkownik niżyński, Prokop Szumiejko, czyniący trudności szlachcie, próbującej objąć majątki, swą niesubordynację przypłacił utratą stanowiska. Rządzący na Zaporożu i nie uznający władzy Chmielnickiego Hudolij został ścięty, a Zaporoże spacyfikowane. Pozycja Chmielnickiego na Ukrainie była w 1650 r. nie do podważenia, co w dużej mierze zawdzięczał swej polityce wobec cerkwi. Obrona starożytnej religii greckiej" była jednym z powodów, dla których - jak sam twierdził - wzniecił powstanie. Już 12 lipca 1648 r. wydał przywilej dla Monasteru Husityńskiego potwierdzający jego przywileje i gwarantujący, że poddani klasztoru nie będą przyjmowani do wojska zaporoskiego. Pułkownikom nie wolno było ruszać ziem kościelnych. Od chwili wybuchu powstania aż po rok 1653 (ugoda pod Zwańcem) wśród żądań i próśb kozackich kierowanych do Rzeczypospolitej pojawiają się każdorazowo petycje traktujące o sprawach wyznaniowych. Wynikało to z roli, jaką w państwie Chmielnickiego odgrywał kościół. 35

19 36 Na czele porządku społecznego stał na Ukrainie kościół prawosławny: legalizował władzę Chmielnickiego, był jego podporą czyniąc Mojżeszem wiary ruskiej" i od Boga danym wyzwolicielem" 4, wspierał całym swym autorytetem. Dla cerkwi również nie istniał inny porządek społeczny niż ten oparty na feudalnej własności ziemi. Tak więc sojusz był dla obu stron korzystny. Rzesze chłopów, które po ukorzeniu się opozycyjnych pułkowników przed Chmielnickim nie mogły liczyć na pozostanie w szeregach wojska zaporoskiego, w większości uciekały na terytoria Moskwy, pozostali - zdaniem Adama Kisiela - których jest pars minima Panom swoim się kłaniają" 5. Zwolennicy powrotu do majątków znaleźli się w trudnym położeniu. Kozacy zajmujący w majątkach miejsce polskiej szlachty wymagali od nich tych samych powinności, w nieznacznie tylko zmniejszonym wymiarze. Do tego na obszarze Prawobrzeża, gdzie faktycznie administracja kozacka i polska pokrywały się pomiędzy ugodą zborowską a wznowieniem działań w styczniu-lutym 1651 r. obie strony pobierały podatki, jak również obie strony starały się sprawować tam rządy: Kisiel zwoływał szlachtę województwa kijowskiego na sejmiki w Kijowie, sądy grodzki i ziemski wznowiły działalność, a Kozacy zajęli się organizowaniem i umacnianiem swej władzy. Na Zadnieprzu wpływy polskie po zawarciu ugody były minimalne, mała też liczba szlachty zdecydowała się tam powrócić. Rzecz jasna, nie wrócił też Jeremi Wiśniowiecki, o ile bowiem mieszkańcy województw bracławskiego i kijowskiego (prawobrzeżnych) mogli liczyć na ewentualną pomoc oddziałów koronnych, o tyle możliwość taka w stosunku di Zadnieprza w grę nie wchodziła. Na przełomie roku 1649 i 1650 głód będący następstwem wyniszczającej wojny przybrał na Ukrainie katastrofalne roz- 4 5 Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, s. 78. Pamjatniki izdannyje vremiennoju komissjeju, Kijów 1845, s miary. Z pomocą przyszedł car zezwalając Kozakom na zakup taniego zboża. Jeszcze przed wybuchem powstania posiadanie broni palnej na Ukrainie było rzeczą całkiem naturalną wobec ciągłej groźby najazdów tatarskich. Wyprawy organizowane przez Kozaków na tureckie wybrzeża Morza Czarnego również wymagały odpowiedniego uzbrojenia. Mieszkańcy tych terenów tradycyjnie więc byli dobrze uzbrojeni. Sami wyrabiali proch i kule. Po wybuchu powstania w ich ręce wpadło uzbrojenie armii koronnej (szczególnie cenne były działa) oraz składy broni znajdujące się w siedzibach magnackich (choć część z nich wcześniej zniszczono). Pewne ilości broni dostały się Kozakom po zdobyciu cekhauzu w Barze. Armia kozacka walcząca pod osłoną taboru, ponieważ w ogromnej większości składała się z piechoty, była bardzo groźnym przeciwnikiem. W sojuszu z Tatarami zarówno w działaniach zaczepnych, jak i obronnych nie ustępowała armii polskiej. Stan pozornej równowagi istniejący na Ukrainie po ugodzie zborowskiej nie mógł trwać wiecznie. Z ugody obie strony nie były zadowolone. Polacy uważali, że poszli na zbyt duże ustępstwa, Chmielnicki zaś chciał Ukrainy niezależnej. W drugiej połowie 1650 r. stało się jasne, że zbliża się nowy konflikt, wobec czego obie strony podjęły przygotowania. Rzeczpospolita wystawiła najsilniejszą w swej dotychczasowej historii armię, Chmielnicki zmontował koalicję, do której oprócz Tatarów miał wejść dom Rakoczych, a dodatkowo wspomagać miały antyszlacheckie wystąpienia na nie objętych powstaniem obszarach Rzeczypospolitej. Klęska wojsk kozacko-tatarskich pod Beresteczkiem (czerwiec 1651) nie wykorzystana przez oddziały polskie i nie rozstrzygnięta bitwa pod Białą Cerkwią (wrzesień 1651) doprowadziły do zawarcia nowej ugody, którą rok później zerwano pod Batohem. Aby zrozumieć decyzję, która skierowała armię kozacko- -tatarską na obóz polski pod Batohem, poznajmy koncepcje polityczne Chmielnickiego. W chwili wybuchu powstania 37

20 38 aspiracje polityczne hetmana ograniczały się do wywalczenia bliżej nie sprecyzowanej autonomii w ramach Rzeczypospolitej. Po zwycięstwach powstańców nad armią koronną nad Żółtymi Wodami i pod Korsuniem, a zwłaszcza pod Piławcami ambicje polityczne Chmielnickiego wzrosły znacznie. W lutym 1649 r. do komisarzy polskich mówił już: Wybiję z łąckiej niewoli naród ruski wszystek po Lublin, po Kraków kozackiej przyjaźni z Tatarami i świat nie rozerwie, za granicę na wojnę nie pójdę, szabli na Turki i Tatary nie podniosę, dosyć mam na Ukrainie i Wołyniu teraz w ziemi i księstwie moim po Lwów, Chełm i Halicz". Ta koncepcja zakładająca uzyskanie przez Ukrainę niezależności przy pomocy Tatarów, upadła kilka miesięcy później pod Zborowem. Po Zborowie na czas jakiś zajął stanowisko ugodowe. Część historyków wysunęła twierdzenie, że traktował wtedy poważnie możliwość pozostania Ukrainy w granicach Rzeczypospolitej. Jeden z biografów hetmana - Jan Kaczmarczyk - opierając się na 15 punkcie Punktów o potrzebach Wojska Zaporoskiego" skierowanych pod Zborowem do króla brzmiącym: Wszystkie zaś uchwały sejmowe przeciwko całości wojska zaporoskiego, praw i wolności jako niesłusznie uczynione także konstytucją zniesione być mają" i dziewiątym, w którym Chmielnicki czyni się obrońcą prawosławia na terenie całej Rzeczypospolitej, uważa, że pod Zborowem hetman kozacki bardzo poważnie traktował ewentualne pozostanie Ukrainy w granicach Rzeczypospolitej 6. Tadeusz Wasilewski analizując politykę kanclerza Jerzego Ossolińskiego uważał, że udział Kozaków przy boku Rzeczypospolitej w planowanej wojnie z Turcją w 1650 r. przywróci ich Rzeczypospolitej, a 40 tys. rejestrowych nie może długo stać bezczynnie" 7. Opinie te wydają się jednak zbyt optymistyczne. List ze stycznia 1652 r. do polskich senatorów w spra- 6 7 Kaczmarczyk, Bohdan Chmielnicki, s Wasilewski, Jan Kazimierz..., s. 89. wie zatwierdzenia na sejmie ugody białocerkiewskiej, aczkolwiek pisany w pokornym tonie, również zawierał postulaty amnestii dla uczestników powstania. Chmielnicki podobnie czynił się opiekunem starożytnej religii greckiej", chociaż ugodę, a raczej czas jej trwania zamierzał wykorzystać na przygotowanie nowych sojuszy (przede wszystkim z Moskwą) do kolejnej wojny z Rzecząpospolitą 8. Podobnie nieuzasadniony wydaje się sąd, że udział Kozaków w wojnie z Turcją oznaczałby ponowne związanie się ich na trwałe z Rzecząpospolitą. Biorąc zaś pod uwagę akces Tatarów do ligi, zgoda Chmielnickiego staje się naturalną koleją rzeczy. Reasumując: jeśli Chmielnicki po Zborowie zrezygnował z koncepcji niezależnej Ukrainy, to tylko wobec niekorzystnej sytuacji politycznej i na bardzo krótko. Zdając sobie sprawę z niemożności zwycięstwa nad Rzecząpospolitą bez pomocy z zewnątrz, zabiegał o pomoc tatarską, jednak po Zborowie zaczął szukać jeszcze innych sojuszników. Zawarcie sojuszu z Tatarami w początkach 1648 r. było niemal genialnym posunięciem Chmielnickiego. Tatarzy zgodzili się pomimo obaw i styczniowego zakazu tureckiego, by nie prowokować Rzeczypospolitej. Oni również dojrzeli korzyści płynące z tego sojuszu. Poza tym jak zwykle na Krymie ważną rolę odegrały łupy, jakie można było zdobyć 9. Posiłki tatarskie wywarły decydujący wpływ w bitwie pod Piławcami. Już sama wieść o tym, że zamierzają okrążyć armię koronną, przesądziła jej losy. Decydującą rolę odegrały w bitwie pod Zborowem. Tym razem ich postawa na placu boju ocaliła armię koronną i króla. Nigdy przedtem w stosunkach Rzeczpospolita-Krym Tatarzy nie odgrywali tak ważnej roli. Chmielnicki w lot pojął niebezpieczeństwa wynikające ze zbliżenia polsko-tatarskiego. I. Krypiakiewicz, Dokumenty Bohdana Chmielnickiego, Kijów 1961, s Akty otnoszaszczyjesa k istorii Jużnoj i Zapadnoj Rossii i sobrannyje i izdannyje Archeograficzeskuju Komissjeju, Sankt Petersburg 1863, s