Acta Haematologica Polonica 2007, 38, Nr 2, str

Transkrypt

1 PRACA ORYGINALNA Original Article Acta Haematologica Polonica 2007, 38, Nr 2, str ELśBIETA SMOLEWSKA 1,2, BARBARA CEBULA 3, HENRYKA BRÓZIK 2, MAŁGORZATA BIERNACKA-ZIELIŃSKA 1,2, JOANNA LIPIŃSKA 1, TADEUSZ ROBAK 3, JERZY STAŃCZYK 1 ObniŜony odsetek komórek dendrytycznych we krwi obwodowej jako wykładnik aktywności procesu reumatoidalnego i reakcji na leczenie u dzieci z młodzieńczym idiopatycznym zapaleniem stawów Decreased peripheral blood dendritic cell rate as a marker of activity and response to treatment in children with juvenile idiopathic arthritis 1 Klinika Kardiologii Dziecięcej II Katedry Pediatrii i Kardiologii UM w Łodzi 2 Poradnia Reumatologiczna SP ZOZ Uniwersyteckiego Szpitala Klinicznego nr 4 w Łodzi Kierownik Kliniki i Dyrektor Szpitala: Prof. dr hab. n. med. Jerzy Stańczyk 3 Klinika Hematologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi Kierownik Kliniki: Prof. dr hab. n. med. Tadeusz Robak STRESZCZENIE Etiopatogeneza młodzieńczego idiopatycznego zapalenia stawów (MIZS) pozostaje wciąŝ niewyjaśniona. W rozwoju reumatoidalnego zapaleniu stawów (RZS) u dorosłych sugeruje się rolę patogenetyczną komórek dendrytycznych (DC). Problem ten jest słabo poznany w MIZS. Dlatego, celem naszych badań była ocena DC krąŝących we krwi obwodowej (blood DC, BDC) oraz ich poszczególnych subpopulacji w tej chorobie. Badania przeprowadzono u 36 nieleczonych dzieci chorych na MIZS oraz w grupie kontrolnej (22 zdrowych rówieśników). Na podstawie ekspresji szeregu antygenów, w tym antygenów BDCA 1, 2 i 3, wyróŝniono trzy subpopulacje BDC: mieloidalne mdc1 (BDCA1+) i mdca2 (BDCA3+) oraz plazmocytoidalną, pdc (BD- CA2+). Wartości BDC uzyskane w grupie badanej korelowano z obrazem klinicznym i reakcją na leczenie. Wykazano głęboki deficyt całkowitego odsetka BDC oraz ich poszczególnych populacji u dzieci chorych na MIZS w porównaniu z grupą kontrolną. Stwierdzono statystycznie znamienną zaleŝność pomiędzy najniŝszym odsetkiem BDC a wysoką aktywnością MIZS (p<0.030). Spośród parametrów składających się na ocenę przebiegu klinicznego choroby, stwierdzono ujemną korelację odsetka BDC przede wszystkim z liczbą płytek krwi (p=0.0006), ale takŝe z poziomem przeciwciał przeciwjądrowych, ANA, (p=0.035), oraz obecnością czynnika reumatoidalnego, RF (p=0.033). Niski odsetek mdc1 i pdc korelował z wysokim stęŝeniem białka C-reaktywnego, CRP (p= odpowiednio i 0.027). Ponadto, wykazano Ŝe chorzy na MIZS, u których nie uzyskano znaczącej poprawy po 12 miesiącach leczenia, mieli znacząco niŝszą liczbę BDC w momencie diagnozy, niŝ ci u których obserwowano w tym czasie dobrą reakcję kliniczną i laboratoryjną (p=0.037). Podsumowując, w przebiegu MIZS stwierdza się zna-

2 236 E. SMOLEWSKA i wsp. czący niedobór BDC, dotyczący wszystkich subpopulacji tych komórek. Jak wynika z naszych badań niski odsetek BDC moŝna zaliczyć do nowych wykładników aktywności MIZS. SŁOWA KLUCZOWE: Komórki dendrytyczne Młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów Aktywność choroby SUMMARY Pathogenesis of juvenile idiopathic arthritis (JIA) still remains unclear. The significant role of dendritic cells (DC) in the development of adult rheumatoid arthritis (RA)) has been postulated, however, this problem was poorly explored in JIA. Therefore, we performed the study assessing circulating, blood DC (BDC) and their particular subpopulations in this disease. We examined 36 untreated JIA children as well as 22 sex- and age-matched healthy persons as the control. Based on expression of several antigens, including BDC antigens (BDCA) 1, 2 or 3, we were able to distinguish three BDC subpopulations: myeloid mdc1 (BDCA1+) and mdca2 (BDCA3+), as well as plasmacytoid pdc (BDCA2+). The BDC values obtained in JIA children were correlated with the clinical picture and response to treatment. As the results, we found significant deficiency of BDC rates, including both all BDC and their particular subtypes, comparing to the controls. Moreover, there was a statistically significant correlation between the lowest BDC rates and the high JIA activity (p<0.030). Among clinical and laboratory parameters of the disease activity, we found a significant, negative correlation between BDC rates and platelets count (p=0.0006), antinuclear antibody (ANA) levels (p=0.035) and the presence of rheumatoid factor, RF (p=0.033). the low mdc1and pdc rates correlated with the high activity of C-reactive protein, CRP (p= and p=0.027, respectively). Moreover, JIA children with lowest BDC rates at the diagnosis showed significantly worse response after 12 months of implementing of JIA-specific treatment (p=0.037). In conclusion, the course of JIA is characterized by the deficiency of BDC, and this phenomenon concerns all BDC subtypes. Our data indicate, that the low BDC rate can be defined as a new parameter of JIA activity. KEY WORDS: Dendritic cells Juvenile idiopathic arthritis Disease activity WSTĘP Młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów (MIZS) jest najczęstszą zapalną, układową chorobą tkanki łącznej wieku rozwojowego. Pomimo intensywnych badań etiopatogeneza tej choroby pozostaje wciąŝ niejasna. Z pewnością w rozwoju procesu autoimmunologicznego istotną rolę odgrywają czynniki genetyczne oraz zaburzenia funkcji limfocytów T. W patogenezie choroby u dorosłych pacjentów z reumatoidalnym zapaleniem stawów (RZS) sugeruje się równieŝ udział komórek dendrytycznych (DC), które odpowiadają za prezentację antygenów. JuŜ w 1986 roku Harding i wsp. (1) opisali komórki o morfologii DC u pacjentów z RZS, nie wykazując jednak róŝnic zarówno w ich pochodzeniu jak i w fenotypie. Dalsze badania wykazały, Ŝe liczba DC we krwi obwodowej pacjentów z RZS jest znacząco niŝsza w porównaniu do osób zdrowych z grupy kontrolnej (2). Z kolei w błonie maziowej i płynie stawowym znajdowano zwiększony, w stosunku do krwi obwodowej odsetek DC, zarówno w RZS jak MIZS (3). Obecność DC korespondowała z występowaniem czynnika reumatoidalnego (RF), co moŝe sugerować pośredni udział tych komórek w produkcji autoprzeciwciał. W 2001 roku Santiago i wsp. (4) opisali obecność w płynie stawowym chorych na RZS obecność prekursorów DC korelujących z rozpuszczalnymi czynnikami wzrostu, re-

3 ObniŜony odsetek komórek dendrytycznych we krwi obwodowej 237 ceptorem dla czynnika martwicy nowotworów (TNF-R), p55. Z kolei trzy lata później, Van Krinks i wsp. (5) wyodrębnili dwa podtypy DC obecne w płynie stawowym pacjentów z RZS: wywodzące się z linii mieloidalnej (mdc) i limfoidalnej (plazmocytoidalnej; pdc). Te same dwa podtypy, ale w znacznie mniejszym odsetku znajdowano równieŝ we krwi obwodowej. Znacznie mniej jest wiadomo na temat poszczególnych subpopulacji DC w MIZS. Jedynie Gattorno i wsp. (6) opisali w 2007 roku populację pdc definiowanych jako BDCA2+/CD123+, obok DC pochodzenia mieloidalnego, CD11c+, w krwi obwodowej i płynie stawowym dzieci chorych na MIZS. Z tego krótkiego przeglądu dostępnego aktualnie piśmiennictwa wynika więc, Ŝe rola DC, dystrybucja poszczególnych podtypów oraz ich związek z aktywnością choroby są jak dotąd słabo poznane w MIZS. W związku z powyŝszym podjęliśmy badania, których celem była ocena odsetka DC krąŝących we krwi obwodowej (blood DC, BDC) z wyodrębnieniem poszczególnych subpopulacji oraz korelacja z obrazem klinicznym i reakcją na leczenie u dzieci chorych na MIZS. MATERIAŁ I METODY Do badań zakwalifikowano 36 dzieci, w tym 22 dziewczynki i 14 chłopców w wieku 3 15 lat (mediana 11.5 lat) ze świeŝo rozpoznanym MIZS, ustalonym na podstawie kryteriów z Durbanu (7). Grupę kontrolną stanowiło 22 dzieci zdrowych odpowiednio dobranych pod względem płci wieku. Badania przeprowadzono zgodnie z zasadami Deklaracji Helsińskiej; projekt pracy uzyskał pozytywną opinię Komisji Bioetycznej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi (Nr RNN/45/05/KE). Grupę badaną podzielono w zaleŝności od typu początku choroby na postać układową, wielostawową (polyartritis) i skąpostawową (oligoarthritis). Stopień aktywności procesu reumatoidalnego ustalono zgodnie z kryteriami Wilkoszewskiego i wsp. (8) jako wysoki, umiarkowany i niski (Tabela 1). Tabela 1. Charakterystyka kliniczna i laboratoryjna dzieci chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów (MIZS) Table 1. Clinical and laboratory characteristics of children with juvenile idiopathic arthritis (JIA) Charakterystyka dzieci chorych na MIZS Liczba chorych (%)/ Mediana (zakres wartości) Liczba badanych 36 (100%) Płeć 22 dziewczynek (61,1%), 14 chłopców (38,9%) Wiek 11.5 (3 15) lat Typ początku choroby Uogólniony Wielostatwowy (polyarthritis) Skąpostawowy (oligoarthritis) Aktywność choroby Niska Umiarkowana Wysoka 6 (16,6%) 12 (33,3%) 18 (50,0%) 13 (36,1%) 8 (22,2%) 15 (41,7%)

4 238 E. SMOLEWSKA i wsp. Liczba leukocytów (G/L) 7.9 ( ) Liczba płytek krwi (G/L) ( ) OB/1 godz 25.5 (2 112) Białko C-reaktywne (CRP) (mg/ml) 1,1 (0,01 11,2) Czynnik reumatoidalny (RF) 5 chorych (13,9%) Przeciwciała przeciwjądrowe (ANA) 11 chorych (30,6%) 3 2,5 Odsetek BDC (%) 2 1,5 1 0,5 0 Niska Umiarkowana Wysoka Aktywność choroby Ryc. 1. RóŜnice w odsetku krąŝących komórek dendrytycznych (BDC) w zaleŝności od aktywności choroby Fig. 1. Differences between peripheral blood dendritic cells (BDC) in relation to the activity of juvenile idiopathic arthritis (JIA) Immunofenotyp komórek oceniano w próbkach krwi obwodowej przy uŝyciu panelu przeciwciał monoklonalnych (PM) skierowanych przeciwko róŝnym antygenom definiującym poszczególne typy BDC: sprzęŝone z FITC (fluoresceiną) PM anty BD- CA-1, BDCA-2 i BDCA-3 (Miltenyi, Biotem, Bergish Gladback, Germany), sprzęŝone z PE (fikoerytryna) PM anty CD14, CD19 (Caltag Laboratories, Burlingame, CA, USA) oraz anty CD123 (Miltenyi, Biotem, Bergish Gladback, Germany), a takŝe sprzęŝone z TC (tri-colour) PM anty HLA-DR, (Caltag Laboratories, Burlingame, CA, USA). Oceny dokonano metodą cytometrii przepływowej (FACScan, Becton- Dickinson, San Jose, Ca, USA). przy uŝyciu standardowych filtrów emisji (FL1, FL2, FL3). Trzy główne subpopulacje BDC wyodrębniono na podstawie następujących immunofenotypów: mdc1 (BDCA-1+/CD19-/HLA-DR+), mdc2 (BDCA-1+/CD14- /HLA-DR+) oraz pdc (BDCA-2+/CD123+/HLA-DR+) (Ryc. 1). Odsetek BDC określano jako ich procent w całej populacji komórek jednojądrowych, wyodrębnianej na

5 ObniŜony odsetek komórek dendrytycznych we krwi obwodowej 239 podstawie cytometrycznej analizy parametrów wielkości (forward scatter, FSC) oraz gęstości komórki (side scatter, SSC). U wszystkich dzieci chorych jednocześnie z oceną DC badano morfologię krwi obwodowej z liczbą płytek krwi, OB, CRP, obecność czynnika reumatoidalnego (RF) oraz poziom przeciwciał przeciwjądrowych (ANA). Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej, określając średnie i odchylenia standardowe oraz mediany i zakresy wartości. Wyniki porównywano w oparciu o nieparametryczny test Mann-Whithney a. Korelacje oceniano stosując test korelacji rang Spearmana. Wyniki uznano za istotne statystycznie przy p<0.05. WYNIKI Przeprowadzone badania wykazały statystycznie znamienne obniŝenie zarówno całkowitego odsetka DC (średnia 0.97%±0.61% vs 2.16%±2.62% p<0.0001, jak i poszczególnych subpopulacji w grupie dzieci z MIZS, w porównaniu do zdrowych rówieśników (Tabela 2). Tabela 2. Porównanie odsetka komórek dendrytycznych krwi obwodowej (BDC) u dzieci chorych na młodzieńcze idiopatyczne zapalenie stawów (MIZS) oraz w grupie kontrolnej Table 2. The comparison of the peripheral blood dendritic cells (BDC) in children with juvenile idiopathic arthritis (JIA) and in the control group BDC (%) Kontrola N=22 MIZS N=36 Istotność statystyczna Całkowity odsetek BDC 2.16± ±0.61 < mdc1 0.72± ± mdc2 0.09± ± pdc 1.35± ±0.40 < Całkowity odsetek BDC krwi obwodowej dzieci chorych róŝnił się w zaleŝności od aktywności choroby i był najniŝszy w grupie pacjentów z wysoką aktywnością MIZS (p<0.03) (Ryc. 1). Podobne wyniki uzyskano w zakresie wszystkich subpopulacji. Analizując odsetek BDC w zaleŝności od postaci choroby niŝsze wartości BDC stwierdzono w polyathritis w stosunku do oligoarthritis. RóŜnice te były jednak nieistotne statystycznie. Nie stwierdzono zaleŝności pomiędzy odsetkiem BDC a czasem trwania objawów do momentu ustalenia diagnozy. Ponadto stwierdzono ujemną korelację pomiędzy całkowitym odsetkiem BDC a liczbą płytek krwi (R=-0.69; p=0.0006), mianem ANA (R=-0.43; p=0.035) i obecnością RF (p=0.033). W zakresie poszczególnych subpopulacji BDC zaobserwowano ujemną korelację między odsetkiem mdc1 a liczbą płytek krwi, ANA i RF (odpowiednio p=0.005, i 0.015) oraz między pdc i ANA (p=0.020). Ponadto, zarówno mdc1 jak i pdc korelowały ujemnie z poziomem CRP (odpowiednio p=0.010 i 0.027) i OB (odpowiednio p=0.009 i 0.015).

6 240 E. SMOLEWSKA i wsp. Ocena odpowiedzi na zastosowane leczenie przeprowadzona po 12 miesiącach wykazała bardzo interesującą zaleŝność z odsetkiem BDC w chwili rozpoznawania choroby. Mianowicie, pacjenci z brakiem reakcji na zastosowane leczenie mieli znacząco niŝszą liczbę BDC w momencie diagnozy, niŝ ci u których obserwowano dobrą reakcję kliniczną i laboratoryjną w ciągu pierwszego roku leczenia (0,79%±0,58% vs. 1,25%±0,99%; p=0.037). DYSKUSJA Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na głęboki niedobór BDC krąŝących we krwi obwodowej u dzieci chorych w porównaniu do zdrowych rówieśników. NiŜszy odsetek BDC korelował z wyŝszą aktywnością choroby, w tym z jej laboratoryjnymi markerami, przede wszystkim z nadpłytkowością. Dotychczasowe doniesienia na temat DC u chorych na schorzenia reumatoidalne dotyczyły głównie mieloidalnych DC charakteryzujących się ekspresją antygenu CD11c (5, 6, 9). W ostatnich trzech latach zwrócono uwagę na obecność takŝe DC o pochodzeniu limfoidalnym, wykazujących ekspresję antygenu CD123 (6, 10, 11). W 2000 roku opisano po raz pierwszy szereg nowych antygenów obecnych na powierzchni DC obecnych we krwi obwodowej (BDC), nazwanych BDCA1, BDCA2, BDCA3 i BDCA4 (12). Ekspresja tych antygenów pozwoliła na wyodrębnienie dwóch typów mieloidalnych DC, mdc1 i mdc2, oraz subpopulacji komórek plazmocytoidalnych, pdc. Komórki mdc1 wykazują następujący immunofenotyp: CD1c+ (BDCA- 1+), HLA-DR+, D11c bright, CD123 dim, CD4+, CD45RO+, CD2+; wykazując takŝe ekspresję receptorów dla fragmentu Fc (CD32, CD64 i Fc RI). oraz mieloidalnych markerów CD13 i CD33. Subpopulacja mdc2 charakteryzuje się immunofenotypem podobnym do mdc1, jakkolwiek ich markerem jest antygen BDCA-3, wykazuje bardzo słabą ekspresję CD11c oraz nie posiadają antygenu CD1c oraz receptorów Fc. Z kolei, subpopulacja pdc to komórki BDCA-2+ (i BDCA-4)+/ CD123+, CD11c, CD4+, CD2 oraz CD45RO+ (6, 12). Komórki mdc1 mają zdolność produkucji TNF-α oraz szeregu innych cytokin prozapalnych (np. IL-1β, IL-6, IL-8, czy IL-12). Są one istotnym ogniwem odpowiedzi immunologicznej typu Th1, silnie indukując proliferację limfocytów T (12 15). Typową cechą komórek pdc jest natomiast produkcja INF-α oraz udział w stymulacji odpowiedzi immunologicznej typu Th2. Z kolei mdc2 są nowo opisaną subpopulacją, mniej poznaną od strony czynnościowej i sporadycznie jak dotąd badaną w stanach patologicznych (15, 16). Nie wykazują one ekspresji IL-12, produkują natomiast duŝe ilości IL-10, stymulując róŝnicowanie się komórek Th0/Th2 (12, 17). Pomimo braku produkcji IL-12 oraz ekspresji receptorów Fc, mdc2 wykazują podobną jak mdc1 zdolność do stymulacji mieszanej reakcji limfocytów. Stwierdzono ponadto, Ŝe efektywność transfekcji mdc2 wektorami plazmidowymi DNA jest duŝo wyŝsza niŝ mdc2 (17). Okazuje się więc, Ŝe mdc2 są równieŝ komórkami bardzo aktywnie uczestniczącymi w odpowiedzi immunologicznej.

7 ObniŜony odsetek komórek dendrytycznych we krwi obwodowej 241 W naszym badaniu, powyŝsze subpopulacje mieloidalne BDC były oceniane w MIZS po raz pierwszy. Zarówno mdc1 jak i mdc2 wykazywały znamienny statystycznie niedobór u dzieci chorych w porównaniu do zdrowych rówieśników. Podobnie stwierdziliśmy, Ŝe odsetek pdc jest znacząco obniŝony u nieleczonych dzieci z MIZS. Prawdopodobnie, związane jest to z ich migracją do tkanek zajętych przez proces reumatoidalny. Pośrednio świadczy o tym fakt, Ŝe w płynie stawowym chorych na RZS stwierdzono znacznie wyŝszy odsetek DC pochodzenia mieloidalnego niŝ we krwi obwodowej (11). Analogiczne obserwacje dotyczą zwiększonej reprezentacji pdc wśród komórek płynu stawowego pochodzącego od chorych na RZS (15). Wydaje się, Ŝe migracja BDC z krąŝenia ogólnego do płynu stawowego oraz ich następowe dojrzewanie do funkcji komórek prezentujących antygen, jest waŝnym elementem patogenetycznym w obydwu procesach immunologicznych. PrzedłuŜona prezentacja antygenów o potencjale reumatogennym moŝe przyczyniać się do zapoczątkowania reakcji autoimmunologicznej i podtrzymywania przewlekłego stanu zapalnego, prowadzącego w następstwie do destrukcji stawu. Analiza odsetka BDC w odniesieniu do aktywności choroby wykazała odwrotną zaleŝność pomiędzy deficytem BDC a wysoką aktywnością MIZS. Spośród szczegółowych parametrów składających się na ocenę przebiegu klinicznego choroby, najbardziej znamienną, ujemną korelację odsetka BDC stwierdziliśmy z liczbą płytek krwi. Obok nadpłytkowości, niski odsetek BDC okazał się być więc istotnym, nie opisywanym wcześniej wykładnikiem aktywności MIZS. Osobną obserwacją zasługującą na szczególne podkreślenie, jest gorsza reakcja na leczenie u dzieci z najgłębszym niedoborem BDC stwierdzanym w chwili rozpoznania. Jest to oryginalne spostrzeŝenie, wymagające potwierdzenia w prospektywnym badaniu na większej grupie chorych na MIZS. NiezaleŜnie od moŝliwych przyczyn tego zjawiska, naleŝy podkreślić, Ŝe leczenie stosowane w MIZS, często oparte na steroidoterapii, moŝe jeszcze bardziej pogłębiać niedobór krąŝących BDC w tej chorobie (18). Podsumowując, powyŝsze wyniki jednoznacznie sugerują, Ŝe liczba BDC krąŝących we krwi obwodowej u dzieci chorych na MIZS jest znacznie obniŝona, w duŝym stopniu być moŝe ze względu na ich akumulację w zmienionych zapalnie tkankach. Głębokość niedoboru BDC koreluje negatywnie zarówno z aktywnością choroby jak i odpowiedzią na stosowane leczenie. Badania przeprowadzono w ramach pracy własnej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi ( ) PIŚMIENNICTWO 1. Harding B, Knight SC. The distribution of dendritic cells in the synovial fluids of patients with arthritis. Clin Exp Immunol. 1986; 63: Stagg AJ, Harding B, Hughes RA, Keat A, Knight SC. The distribution and functional properties of dendritic cells in patients with seronegative arthritis. Clin Exp Immunol. 1991; 84: Randen I, Mellbye OJ, Forre O, Natvig JB. The identification of germinal centres and follicular dendritic cell networks in rheumatoid synovial tissue. Scand J Immunol. 1995; 41:

8 242 E. SMOLEWSKA i wsp. 4. Santiago-Schwarz F, Anand P, Liu S, Carsons SE. Dendritic cells (DCs) in rheumatoid arthritis (RA): progenitor cells and soluble factors contained in RA synovial fluid yield a subset of myeloid DCs that preferentially activate Th1 inflammatory-type responses. J Immunol. 200; 167: Van Krinks CH, Matyszak MK, Gaston JS. Characterization of plasmacytoid dendritic cells in inflammatory arthritis synovial fluid. Rheumatology (Oxford). 2004; 43: Gattorno M, Chicha L, Gregorio A i wsp. Distinct expression pattern of IFN-alpha and TNFalpha in juvenile idiopathic arthritis synovial tissue. Rheumatology (Oxford). 2007; 46: Petty RE, Southwood TR, Baum J i wsp. Revision of the proposed classification criteria for juvenile idiopathic arthritis: Durban, J Rheumatol 1998; 25: Wilkoszewski E, Szymańska-Jagiełło W, Kozicka-Polak E. Uwagi na temat aktywności procesu chorobowego w przebiegu gośćca przewlekle postępującego u dzieci. Ped Pol 1974; 49: Cavanagh LL, Boyce A, Smith L i wsp. Rhematoid arthritis synovium contains plasmacytoid dendritic cells. Arthritis Res Ther 2007; 7: R230-R Lande R, Giacomini E, Serafini B i wsp. Characterization and recruitment of plasmacytoid dendritic cells in synovial fluid and tissue of patients with chronic inflammatory arthritis. J Immunol. 2004; 173: Jongbloed SL, Lebre MC, Fraser AR i wsp. Enumeration and phenotypical analysis of distinct dendritic cell subsets in psoriatic arthritis and rheumatoid arthritis. Arthritis Res Ther. 2006; 8: R Dzionek A, Fuchs A, Schmidt P i wsp. BDCA-2, BDCA-3, BDCA-4: three markers for distinct subsets of dendritic cells in human peripheral blood. J Immunol 2000; 165: MacDonald KP, Munster DJ, Clark GJ, Dzionek A, Schmitz J, Hart DN. Characterization of human blood dendritic cells subsets. Blood 2002; 100: Hart DNJ. Dendritic cells: unique leucocyte populations which control the primary immune response. Blood 1997; 90: Robinson SA, Patterson S, English N, Davies D, Knight SC, Reid CD. Human peripheral blood contains distinct two lineages of dendritic cells. Eur J Immunol 1999; 29: Demedts IK, Bracke KR, Maes T, Joos GF, Brusselle GG. Different roles for human lung dendritic cell subsets in pulmonary immune defense mechanisms. Am J Respir Cell Mol Biol 2006; 35: Hackstein H, Renner FC, Bohnert A i wsp. Dendritic cell deficiency in the blood of kidney transplant patients on long-term immunosuppression: results of a prospective matched-cohort study. Am J Transpl 2005; 5: Chang C-CJ, Wright A, Punnonen J. Monocyte-Derived CD1a+ and CD1a- dendritic cell subsets differ in their cytokine production profiles, susceptibilities to transfection, and capacities to direct Th cell differentiation. J Immunol 2000; 165: Rozkova D, Horvath R, Bartunkova J, Spisek R. Glucocorticoids severely impair differentiation and antigen presenting function of dendritic cells despite upregulation of Toll-like receptors. Clin Immunol 2006; 120: Praca wpłynęła do Redakcji r. i została zakwalifikowana do druku r. Adres do korespondencji: Dr n. med. ElŜbieta Smolewska Klinika Kardiologii Dziecięcej II Katedry Pediatrii i Kardiologii, Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, ul. Sporna 36/50, Łódź telefon: , faks: e.smolewska@wp.pl