Z Mielca i Sanoka do Poznania str. 8 Górnictwo naftowe na Niżu Polskim - pół wieku str. 25

Transkrypt

1 Z Mielca i Sanoka do Poznania str. 8 Górnictwo naftowe na Niżu Polskim - pół wieku str. 25

2 SPIS TREŚCI AKTUALNOŚCI Projekt LMG - powstaje terminal ekspedycyjny 14 Audyt zewnętrzny 22 Z TERENU Pięć miliardów 4 Inwestycja międzykontynentalna 6 Wreszcie rozbudowa? 7 TEMAT SPECJALNY Nowy terminal czytaj str. 14 Eksploatacja złóż w Poznaniu - jak to się zaczęło? 8 Postęp był na zachodzie SPRAWY PRACOWNICZE Księgowi złóż 16 Zrobić miejsce młodym 18 KONFERENCJE, REFERATY Pół wieku górnictwa naftowego w zachodniej Polsce 25 Ropa naftowa na wystawie czytaj str. 24 PO GODZINACH Geologia - miłość od drugiego wejrzenia 20 Każdy początek to tylko ciąg dalszy 23 Wystawa Od Rybaków do LMG 24 Wystawy 33 Aktualności, ciekawostki 36 Sport 37 Pięć miliardów m 3 gazu w 5 lat czytaj str. 4 SITPNiG SYMPOZJA: Gdańsk - Sobieszewo, Bóbrka 34 Kalendarium SITPNiG 35 Kalendarium Oddziału 38 PGNiG SA w Warszawie Oddział w Zielonej Górze Redaguje zespół Dorota Mundry tel. 68/ Magdalena Kudła tel. 68/ czerwiec 2007 Adres redakcji Zielona Góra, ul. Boh. Westerplatte szejk@zzgnig.com.pl projekt, skład i druk

3 OD REDAKCJI Rozmowa o eksploatacji... czytaj str. 10 Szanowni Państwo, W czerwcowym numerze naszego czasopisma rozpoczynamy przygotowania do 40-lecia Oddziału. Za rok spotkamy się z tej okazji w dużym gronie pracowników i ich rodzin, jesienią odbędzie się IV Krajowy Zjazd Branży Górnictwa Naftowego. Już teraz zapraszamy do przekazania materiałów do jubileuszowej wystawy fotograficznej, piszemy również o wystawie podsumowującej działalność poszukiwawczo - wydobywczą na Niżu Polskim. Referat Od Rybaków do LMG prezentuje pierwszą próbę odniesienia się do minionych 50 lat działalności górniczej w zachodniej Polsce. Była ona możliwa dzięki zebraniu informacji z trzech przedsiębiorstw. Wiele jest jeszcze aspektów tej historii, wrócimy do niej z pewnością przy okazji jubileuszu działalności Oddziału. Dział Geologii Złożowej czytaj str. 16 Temat specjalny poświęcamy temu, co wydarzyło się ponad 30 lat temu w stolicy Wielkopolski. Przy Wielkopolskich Okręgowych Zakładach Gazownictwa powstały działy, których zadania wiązały się z przejęciem organizacji wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego na Niżu Polskim. Kilka lat później służby eksploatacyjne włączono do Zielonogórskiego Zakładu Górnictwa Nafty i Gazu, do dziś eksploatacja wywołuje u wielu naszych pracowników jednoznaczne odniesienie do Poznania. Międzynarodowa instalacja czytaj str. 6 Szejk nr 2 (91) ukazuje się od 1986 r. Jak zawsze, na stronach Szejka prezentujemy sylwetki wielu pracowników. Przedstawiamy Dział Geologii Złożowej, który zlicza, weryfikuje, bilansuje zasoby. Nie zapominamy o tych, którzy pożegnali się już z naszym Oddziałem przechodząc na emeryturę. Ich opowieści o minionych latach dowodzą, że praca w Oddziale daje wielu z nas satysfakcję. W terenie dzieje się dużo, inwestycje nabierają tempa. Trwa m.in. budowa Terminalu Ekspedycyjnego Wierzbno, rozpoczyna się budowa Odazotowni Grodzisk, przygotowujemy się do rozbudowy PMG Wierzchowice. Piszemy o Ośrodku Grupowym Zaniemyśl, którego budowa jest udanym międzynarodowym przedsięwzięciem na naszym terenie. Wracamy też do zapowiadanego tematu pięciu miliardów m 3 gazu, które pozyskaliśmy z kopalni Kościan Brońsko. Czas urlopów już blisko, wszystkim Państwu życzę udanych wyjazdów, spotkań z ludźmi, ciekawych rozmów i lektur, również Szejka. okładka KGZ Kościan - Brońsko. Od lewej J. Strykowski i E. Zdarta sprawdzają działanie układów sterowania zaworem SDV. foto: Magdalena Kudła czerwiec

4 OŚRODEK KOPALŃ GRODZISK WLKP. Nowe odkrycia w rejonie Kościana okrzyknięto największymi dla górnictwa naftowego przełomu wieków. Dwa największe złoża eksploatuje KGZ Kościan - Brońsko. Minęło 5 lat od rozpoczęcia eksploatacji, w tym czasie ze złóż Kościan i Brońsko pozyskano ponad 5 mld m 3 gazu ziemnego. Pięć miliardów Foto: Magdalena Kudła W rejonie Nowy Tomyśl - Kościan odkryto złoża gazu ziemnego Bonikowo, Racot, Kościan, Brońsko, Wielichowo, Ruchocice. Ich zagospodarowanie rozpoczęto od przeprowadzenia próbnych eksploatacji odwiertów: Bonikowo-1 na złożu Bonikowo (grudzień 1999 r.), Racot-1 na złożu Racot (styczeń 2001 r.), Białcz-1 na złożu Brońsko (marzec 2001 r.) Bez obsługi Aby przeprowadzić próbną eksploatację tych odwiertów, wybudowano bezobsługowe instalacje przyodwiertowe. Ich zadaniem było kompleksowe przygotowanie gazu ziemnego do sprzedaży (chłodzenie, separacja, osuszanie glikolowe, odrtęcianie, pomiar zdawczy). Sterowanie odbywało się telemetrycznie początkowo z KGZ Stęszew, a następnie z dyspozytorni KGZ Kościan-Brońsko. Po zakończeniu dwuletnich okresów próbnej eksploatacji, po uzyskaniu koncesji wydobywczych, na instalacjach tych prowadzona jest dalsza eksploatacja gazu ziemnego. Wyniki prób przyniosły bardzo cenne doświadczenia i umożliwiły podjęcie decyzji o zagospodarowaniu złóż Kościan i Brońsko w systemie grzebieniowego zbioru gazu. KGZ Kościan-Brońsko eksploatuje dwa największe złoża w Wielkopolsce Foto: Krzysztof Moroz Budowa i uruchomienie KGZ Kościan-Brońsko Budowa kopalni przebiegała etapowo w okresie od lipca 2001 r. do marca 2005 r. Drugi, trzeci i czwarty etap budowy prowadzono równocześnie z normalną eksploatacją. Jednostka organizacyjna KGZ Kościan-Brońsko została powołana z dniem r. Pierwsze metry sześcienne gazu przesłano do krajowej sieci w styczniu 2002 roku, natomiast w lutym tego samego roku odbyło się oficjalne otwarcie KGZ Kościan-Brońsko z udziałem Wicepremiera Rządu RP, Prezesa Zarządu PGNiG S.A., Dyrekcji Oddziału oraz władz lokalnych. Po 5 latach Kopalnia eksploatuje obecnie 15 odwiertów na złożu Kościan (w tym jeden horyzontalny K-18H), 16 odwiertów na złożu Brońsko (w tym odwiert Białcz-1) oraz jeden odwiert na złożu Bonikowo. Obsługa Obecnie kopalnia zatrudnia 38 pracowników, w tym 10 z wyższym wykształceniem. Wszyscy zostali wszechstronnie przeszkoleni i są doskonale przygotowani do pracy w sytuacjach normalnych i awaryjnych. Do ich zadań należy między innymi obsługa instalacji technologicznych, zadziałanie w sytuacjach awaryjnych, Otwieramy dziś największą kopalnię gazu w Polsce - powiedział podczas uruchomienia kopalni wicepremier M. Pol (drugi od lewej, obok ówczesny Dyrektor Oddziału, a obecnie Wiceprezes PGNiG SA S. Niedbalec Budowa KGZ Kościan-Brońsko I etap - zagospodarowanie czterech odwiertów złoża Kościan oraz budowa Ośrodka Centralnego, zdolność eksploatacyjna - 50 tys.m 3 /h. II etap - zagospodarowanie pozostałych jedenastu odwiertów złoża Kościan oraz rozbudowa Ośrodka Centralnego, zdolność eksploatacyjna tys.m 3 /h. III etap - zagospodarowanie pięciu odwiertów złoża Brońsko oraz rozbudowa Ośrodka Centralnego, zdolność eksploatacyjna tys.m 3 /h. IV etap - zagospodarowanie pozostałych dziesięciu odwiertów złoża Brońsko, łączna zdolność eksploatacyjna kopalni tys.m 3 /h. 4 czerwiec 2007

5 Parametry handlowe gazu z KGZ Kościan-Brońsko: zawartość metanu - 78% wartość opałowa - 28,7 MJ/m 3 ciepło spalania - 31,8 MJ/m 3 liczba Wobbego - 39,6 MJ/m 3 punkt rosy - < -25 o C zawartość rtęci - < 6 µg/m 3 Foto: Magdalena Kudła prace remontowe i konserwacyjne, przygotowanie urządzeń do rewizji wewnętrznych, próby ciśnieniowe. Gaz Kopalnia eksploatuje gaz ziemny zaazotowany (złoże Kościan - 81% metanu, złoże Brońsko - 75 % metanu, złoże Bonikowo - 81% metanu) z zawartością par rtęci oraz dwutlenku węgla. Produktem KGZ Kościan-Brońsko jest gaz ziemny zaazotowany podgrupy Lw. System grzebieniowy Złoża gazu ziemnego Kościan oraz Brońsko jako pierwsze w kraju zagospodarowano w systemie tzw. grzebieniowego zbioru (zwanym również kolektorowym). W bezpośrednim sąsiedztwie odwiertów zabudowane zostały instalacje stref przyodwiertowych, na których realizowana jest część procesu technologicznego. Strefy przyodwiertowe, poprzez indywidualne krótkie J. Koźbiał: Wydaje się, że całkiem niedawno zaczynaliśmy budowę kopalni odcinki gazociągów połączone są z kolektorem zbiorczym, którym gaz transportowany jest do instalacji końcowego uzdatniania. Gaz z odwiertu po redukcji ciśnienia, oddzieleniu wody i pomiarze ilościowym na strefie przyodwiertowej, jest kierowany do gazociągu zbiorczego - zbierającego gaz z poszczególnych odwiertów - a następnie do ośrodka centralnego, gdzie jest poddawany procesom dalszej separacji wody, głębokiego osuszania oraz odrtęciania. Zastosowanie grzebieniowego systemu z wstępnym przygotowaniem gazu do transportu w bezobsługowych instalacjach stref przyodwiertowych, całkowicie wyeliminowało groźne z punktu widzenia utrzymania ruchu kopalni zjawisko tworzenia się w gazociągach hydratów węglowodorowych. Dzięki zastosowaniu chromatografu gazowego oraz systemu automatyki zarządzającego pracą i wydajnością poszczególnych odwiertów, możliwe jest bardzo szybkie dostosowanie wielkości dostaw gaz do potrzeb odbiorców przy jednoczesnym utrzymaniu stałej wartości opałowej gazu, co jest bardzo istotne w kontekście dostaw gazu do EC Zielona Góra. Odbiorcy gazu Gaz z KGZ Kościan-Brońsko poprzez węzeł Kościan, na którym następuje rozdział strumienia, kierowany jest do krajowego systemu gazu zaazotowanego podgrupy Lw oraz w kierunku EC Zielona Góra. Aby dostarczyć gaz do zielonogórskiej elektrociepłowni, wybudowany został gazociąg o średnicy 350/300 mm i długości okolo sto kilometrów, którym pod ciśnieniem 63 bar przesyłany jest gaz dla potrzeb bloku parowo-gazowego. Dostawy gazu do EC Zielona Góra rozpoczęto r. i do tej pory przesłano ponad 1,75 mld m 3 gazu. Korozja Zjawisko korozyjnego oddziaływania kwasu węglowego na instalacje napowierzchniowe było na naszych kopalniach zagadnieniem mało rozpoznanym, a występuje ono w instalacjach KGZ Kościan - Brońsko w dużym natężeniu. O badaniach wykonanych w kościańskich instalacjach i sposobach zapobiegania tym zjawiskom - w kolejnym numerze Szejka. Józef Koźbiał, kierownik Grzegorz Kowalski, z-ca kierownika KGZ Kościan - Brońsko W skład instalacji technologicznych kopalni wchodzi między innymi: 470 urządzeń ciśnieniowych, zarejestrowanych w UDT, podlegających co rok rewizji przez inspektora UDT 400 zaworów bezpieczeństwa podlegających corocznej kontroli zadziałania oraz nastawy 130 różnego rodzaju pomp 240 różnego rodzaju zaworów automatycznych 185 km rurociągów kopalnianych Do sieci przesyłowej trafia gaz pod ciśnieniem 6,3 MPa czerwiec Foto: Magdalena Kudła

6 OŚRODEK KOPALŃ OSTRÓW WLKP. Po raz kolejny zrealizowaliśmy w rejonie naszego działania przedsięwzięcie międzynarodowe. Na złożu gazu ziemnego Zaniemyśl w maju 2006 r. rozpoczęliśmy budowę ośrodka grupowego, celem zagospodarowania odwiertu Zaniemyśl-3. Inwestycja międzykontynentalna Foto: Maciej Śliwka Przedsięwzięcie zostało zrealizowane przy współudziale PGNiG SA Oddziału w Zielonej Górze, FX Energy ze Stanów Zjednoczonych oraz CALENER- GY GAS z Wielkiej Brytanii. Budowa obiektu trwała od maja do października 2006 r., kiedy to Generalny Realizator Inwestycji BN Naftomontaż z Krosna oddał obiekt do wstępnych testów eksploatacyjnych. Złoże Skałą zbiornikową złoża Zaniemyśl jest czerwony spągowiec, udostępniony jednym odwiertem w interwale m i o pierwotnym ciśnieniu dennym statycznym 32,6 MPa. Ciśnienie głowicowe statyczne wynosiło 26,6 MPa. W chwili obecnej wydobycie prowadzone jest z wydajnością nm 3 /h przy ciśnieniu głowicowym ruchowym 24 MPa, co wskazuje na dużą moc odwiertu. Instalacja Zastosowana technologia przygotowania gazu do sprzedaży oparta jest na Od lewej: W. Niepewny - kierownik OK Ostrów Wlkp., Z. Tatys - dyrektor regionalny FX Energy, G. Brylewski - OG Zaniemyśl, B. Szczęch - kierownik budowy, BN Naftomontaż światowym poziomie. W projekcie wykorzystano nowinki techniczne zastosowane już w instalacjach KGZ Kościan, wprowadzono też kilka nowych pomysłów, które stawiają Ośrodek Grupowy Zaniemyśl wśród najbardziej nowoczesnych jednostek naszego zakładu. Oprócz takich standardów jak blok redukcji ciśnienia, separacji wody złożowej, suszenia gazu, regeneracji glikoli, odrtęciania i pomiarów zamontowano wilgotnościomierz ciągłego pomiaru oraz chromatograf. Nowością dla pracowników jest pneumatyczne sterowanie zaworami przy użyciu osuszonego powietrza jako medium oraz zastosowanie indywidualnej linii iniekcyjnej inhibitora dwufunkcyjnego (korozji i hydratów). W gazie ziemnym występuje dwutlenek węgla. Podczas przepływu gazu w rurach wydobywczych wykrapla się woda kondensacyjna. W wyniku reakcji tej wody z CO 2 powstaje kwas węglowy, który jest przyczyną korozji zestawów wydobywczych i napowierzchniowej instalacji przyodwiertowej. Na podstawie doświadczeń zdobytych w KGZ Radlin, rozpoczęto dozowanie inhibitora korozji jako dodatku do podawanego już wcześniej dehydratyzatora w postaci metanolu. W Ośrodku Grupowym Zaniemyśl zastosowano nową instalację dozowania inhibitora dwufunkcyjnego (korozji i hydratów). Z odwiertu Zaniemyśl-3 można pozyskać około 280 tys. m 3 gazu na dobę Zalety tej instalacji: zamawiany jest jeden środek chemiczny zamiast dwóch, nie ma potrzeby mieszania dwóch mediów, kilkukrotnie mniejsza dawka inhibitora na 1 nm 3 gazu, mniejszy koszt zabezpieczenia antykorozyjnego i antyhydratowego. To tylko początek Poczynione prace w zakresie uruchomienia Ośrodka Grupowego Zaniemyśl są początkiem inwestycji w KGZ Radlin, które będą obejmować w najbliższym czasie zagospodarowanie złoża Kaleje, a w późniejszym terminie rozpoznawanych obecnie złóż: Środa Wielkopolska, Winna Góra i Roszków. Prowadzone są również liczne prace geofizyczne, które rokują duże nadzieje na udokumentowanie kolejnych złóż w tym rejonie. Mariusz Janowski, p.o. zastępcy kierownika Działu Eksploatacji Złóż Foto: Mariusz Janowski 6 czerwiec 2007

7 OŚRODEK KOPALŃ OSTRÓW WLKP. O tym, że Podziemny Magazyn Gazu Wierzchowice będzie rozbudowywany słyszeliśmy od dawna. Różne były liczby określające przyszłą pojemność czynną tego największego w kraju magazynu. Kilka lat temu mówiono o około 4 mld m 3 gazu i rychłym zakończeniu tzw. etapu zerowego. Wreszcie rozbudowa? Za nami, od rozpoczęcia pracy PMG w 1995 roku, już 12 cykli zatłaczania i odbioru gazu. Etap 0 trwa, zbieramy kolejne doświadczenia w eksploatacji magazynu, infrastruktura podpowierzchniowa przygotowana jest do rozbudowy pojemności czynnej. Siedem odwiertów horyzontalnych wykonanych w latach czeka na podłączenie. Trwa przetarg na wykonawcę instalacji napowierzchniowej rozbudowywanego magazynu. W pierwszym etapie pojemność czynna wzrośnie do 1,2 mld m 3, a docelowo do 3,5 mld m 3. Po rozstrzygnięciu przetargu i podpisaniu umowy z wykonawcą pierwszy etap powinien zakończyć się po 2-3 latach. W minionych miesiącach w Wierzchowicach miały miejsce dwa ważne dla tej inwestycji spotkania. W połowie stycznia zorganizowaliśmy wspólnie z BSiPG Gazoprojekt SA z Wrocławia spotkanie informacyjne dla przedstawicieli wszystkich zaangażowanych w inwestycję stron, m.in. władz województwa i regionu, przedstawicieli urzędów górniczych, współpracujących firm, przyszłych odbiorców energii. Spotkanie i dyskusję w dniu prowadzili (od lewej) K. Chrobak, dyrektor inwestycji i M. Drobina, wójt gminy Krośnice W drugiej połowie maja zaprosiliśmy do obejrzenia PMG Wierzchowice Radę Nadzorczą PGNiG SA. Jej członkowie mieli podczas wizyty na Dolnym Śląsku okazję przekonać się o tym, jak teraz wyglądają instalacje magazynu i co wiąże się z jego rozbudową. Dyrektor M. Dobryniewski przedstawił Radzie również całokształt działalności naszego Oddziału, nasze osiągnięcia i realizowane projekty. Dorota Mundry Wiceprezes PGNiG SA S. Niedbalec - Aby rozbudować magazyn do pojemności 3,5 mld m 3 trzeba stworzyć infrastrukturę, która jest zdolna do zatłoczenia i odbioru takiej ilości gazu w jednym cyklu Foto: Dorota Mundry Foto: Dorota Mundry Wielu uczestników spotkania podczas prezentacji przeprowadzonej przez dyrektora geologii S. Mamczura po raz pierwszy miało okazję zobaczyć rdzenie skał gazonośnych i przekonać się, że magazyn nie jest wielką dziurą pod ziemią. Jedną z inicjatyw po tym spotkaniu było powołanie Zespołu Koordynacyjnego ds. Rozbudowy PMG Wierzchowice, którego członkowie mają za zadanie wypracowanie najkorzystniejszych rozwiązań formalno - prawnych i technicznych dotyczących uzyskania pozwolenia na rozbudowę PMG. Foto: Jan Żądło Przedstawiciele Rady Nadzorczej podczas wizyty na tzw. Klastrze B czerwiec

8 TEMAT SPECJALNY W historii rozwoju krajowego górnictwa naftowego zapisały się kolejne karty. W 2006 roku minęło 30 lat od powołania w Poznaniu służb zakładu górniczego, którego zadaniem było organizowanie eksploatacji ropy naftowej i gazu ziemnego w północno-zachodniej Polsce. Eksploatacja złóż w Poznaniu - jak to się zaczęło? Z perspektywy minionego czasu widać, że były to lata rozwoju, które przyniosły znaczące zmiany w stosowanej technice i technologii, wymierne środki dla rozwoju całej branży i w konsekwencji czołowe miejsce w zakresie wydobycia ropy i gazu w kraju. Górnicy i gazownicy razem Jak wiadomo, zakład produkcyjny to nie tylko technologia i technika, ale również, a może przede wszystkim, ludzie i organizacja. W tym obszarze historia wydaje się dość skomplikowana. W 1976 r. organizacja służb zakładu górniczego powierzona została Wielkopolskim Okręgowym Zakładom Gazownictwa. Istniejące na Niżu Polskim kopalnie ropy i gazu wraz z załogami przejęte zostały z Przedsiębiorstwa Kopalnictwa Naftowego w Sanoku i likwidowanego Przedsiębiorstwa Kopalnictwa Naftowego w Mielcu. Pracownicy o wymaganych prawem górniczych kwalifikacjach byli pozyskiwani z innych firm naftowych, przyjmowano również absolwen- Piotr Krępulec: Niech mi będzie wolno przy okazji pochwalić się osobistym, małym jubileuszem trzydziestoletniego okresu nieprzerwanych doświadczeń zawodowych związanych z eksploatacją, a także czterdziestu lat od pierwszego praktycznego kontaktu z kopalniami ropy, jeszcze w szkole naftowej. Po części i z tego powodu miałem okazję obserwować jak rodziła się eksploatacja złóż naftowych na Niżu. tów Wydziału Wiertniczo-Naftowego AGH. Zakład zabiegał o pracowników, oferując im mieszkania zakładowe. Pierwsze lata funkcjonowania utworzonego zakładu gazowniczo - górniczego były dynamiczne, szczególnie w zakresie nowych rozwiązań w obszarach wspólnych dla obydwu branż - przygotowania i przesyłu gazu, techniki pomiarowej. W krótkim czasie wdrożono nowszą generację stacji redukcyjnych i urządzeń pomiarowo-rozliczeniowych, automatyczne palniki gazowe. Zagospodarowano w tym okresie szereg istotnych dla krajowego wydobycia gazu złóż jak: Żuchlów, Grodzisk, Ujazd, Bukowiec, Borzęcin, Klęka, Gorzysław, Karlino. Do Zielonej Góry Niepokoje społeczno-polityczne lat 80. miały istotny wpływ na nastroje wśród świeżo integrowanej, wywodzącej się z różnych środowisk załogi, czego efektem było dążenie do rozdzielenia gazownictwa i górnictwa. Ostatecznie w 1982 r. arbitralną, centralną decyzją eksploatację przyłączono do przedsiębiorstwa poszukiwawczego w Zielonej Górze. Wprawdzie, zgodnie z oczekiwaniami ówcześnie aktywnej części załogi, uwzględniono postulat czystości branży, ale nie zadecydowano o utworzeniu samodzielnego zakładu eksploatacji. Namacalnym efektem tych zmian było dla pracowników przejście z budynku przy ul. Grobla do ciasnych pomieszczeń stojącego obok baraku oraz podróże służbowe do oddalonej o 130 km nowej centrali. Współpraca pomiędzy służbami nowego zakładu ułożyła się dobrze i naturalnie. Wiadomo było, że wiertnictwo i geologia to Zielona Góra, a eksploatacja to Poznań. Funkcjonowały tu działy: eksploatacji gazu, eksploatacji ropy, rekonstrukcji, energo-mechaniczny, geologii złożowej, inżynierii złożowej, przygotowania inwestycji, realizacji inwestycji, ogólno - administracyjny. Pomimo nienajlepszych warunków pracy oraz ciążącego przez wiele lat widma przenoszenia służb i pracowników do Zielonej Góry, był to owocny okres w rozwoju eksploatacji. Inne warunki, nowe wyzwania Rozwijany system przesyłowy gazu zaazotowanego nie dysponował własnymi magazynami, co wymuszało sukcesywne i terminowe zagospodarowywanie nowych złóż i utrzymanie wielkości dostaw na żądanym poziomie. Wydobycie gazu musiało całkowicie pokryć zapotrzebowanie krajowego systemu gazu zaazotowanego. 8 Złoża odkrywane na Niżu Polskim miały swoją specyfikę. Niejednokrotnie zaczerwiec 2007

9 skoczeniem były nowe, nieznane w dotychczasowej praktyce naftowej zagadnienia związane z bardziej złożonymi warunkami złożowymi. Procesy eksploatacyjne komplikowały wysokie ciśnienia, siarkowodór, dwutlenek węgla, rtęć. Głęboko zalegające złoża o wysokich gradientach ciśnień złożowych cechował silny napór wód złożowych, powodujący postępujące zawadnianie odwiertów - co początkowo wydawało się niezrozumiałe - nawet podczas przerw w eksploatacji na prowadzenie pomiarów złożowych. Tradycyjnie zbrojone odwierty (małe średnice rur wydobywczych) utrudniały eksploatację, prowadzenie pomiarów czy projektowanie jakichkolwiek operacji wgłębnych w odwiercie. Wysokie wykładniki silnie zmineralizowanych wód złożowych sprzyjały tworzeniu korków ołowiowych oraz intensywnej korozji rur wydobywczych. Przy eksploatacji niektórych złóż w płynie złożowym pojawiała się rtęć. Utrzymanie ciągłości produkcji przy tradycyjnej technice i technologii stało się trudne, pracochłonne i kosztowne. Wymagało zaangażowania znacznej grupy ludzi, środków transportu, dużego zużycia materiałów i energii - w tym ogromnych ilości metanolu. Zaistniałe warunki zmuszały do szukania nowych rozwiązań. Przyjęto inne spojrzenie w zakresie interpretacji zachodzących zjawisk złożowych, stosowanych metod i technologii eksploatacji, projektowania i budowy nowych kopalń. W wielu prowadzonych próbach i doświadczeniach starano się uzyskać optymalne rozwiązania w zakresie testowania i zmiany zbrojenia odwiertów, doboru urządzeń i technologii bezpiecznych dla środowiska, zwiększenia kontroli i ciągłości procesów eksploatacji poprzez automatyzację, stosowanie rozwiązań technologicznych ograniczających korozję, zużycie energii i środków chemicznych. Położono większy nacisk na pozyskiwanie informacji w początkowej fazie opróbowania i pomiarów nowych odwiertów i złóż, co miało kluczowe znaczenie dla właściwego projektowania zagospodarowania i stosowanej technologii. Intensywnie zabiegano o nowoczesny sprzęt i techniki pomiarowe, w dużej mierze z funduszy Banku Światowego. Zmiany, podziały, wydzielenia Pomimo dobrze realizowanych zadań produkcyjnych kolejne lata nie przyniosły stabilizacji. Dla PGNiG zaczął się okres planów restrukturyzacji i przygo- Dziś poznańskie działy pracują w wieżowcu przy ul. Wilczak towań do prywatyzacji, co pociągało za sobą tworzenie różnych opinii i ekspertyz, nie do końca zrealizowanych zamierzeń. W połowie lat 90. wydzielono działalność wiertniczą, z którą tak naprawdę zawodowo związana była większość pracowników zatrudnionych w Zielonej Górze. Wraz z wierceniami przekazano rozwijaną przez lata służbę pomiarów i operacji wgłębnych w odwiertach. Spowodowało to (przynajmniej na początku) duże utrudnienie dla prowadzonej eksploatacji. Wydzielenie wierceń wywołało nadmierne zainteresowanie funkcjonującą dotychczas normalnie eksploatacją. W tym okresie narodziły się dzielone działy, tj. część osób pracowała w Zielonej Górze, część w Poznaniu. Dzisiaj obiektywnie można ocenić, że sytuacja taka była potrzebą chwili, nie ułatwiała pracy ani życia pracownikom, a mimo to przetrwała do chwili obecnej. Lata 90. to czas wielu sukcesów. Znaczące odkrycia złóż, w tym dużych złóż ropy, pozwoliły na wyraźny wzrost wydobycia oraz wdrożenie nowych technologii i kompleksowej automatyzacji. Służby inżynieryjne Oddziału poszczycić się mogą autorstwem i wdrożeniem własnych, w wielu przypadkach nowatorskich, rozwiązań koncepcyjno - projektowych. W tych latach Zakład rozwinął bezpośrednią sprzedaż gazu do elektrociepłowni i odbiorców indywidualnych, tworząc odpowiednie systemy zbioru i przygotowania gazu, zapewniające ciągłość wieloletnich dostaw. Ostatnie lata to najbardziej stabilny okres w trzydziestoletniej historii eksploatacji. Obecnie Oddział w Zielonej Górze, dobrze przygotowany kadrowo i organizacyjnie, jest znaczącym w PGNiG producentem ropy naftowej oraz gazu ziemnego zasilającego całkowicie system gazu zaazotowanego. Dysponuje realną strategią rozwoju na najbliższe lata..., ale to już nie są wspomnienia. Piotr Krępulec Foto: Magdalena Kudła czerwiec

10 TEMAT SPECJALNY W tym numerze Szejka rozpoczynamy cykl artykułów i wspomnień związanych z tymi wydarzeniami. Podczas rozmowy, którą odbył Szejk w Poznaniu w kwietniu, swoimi wspomnieniami podzielili się z nami panowie Eugeniusz Gdula, Jerzy Szajna i Leopold Michalus. Wszyscy trzej pochodzą z południa Polski, a całe życie zawodowe związali z tworzeniem działalności eksploatacyjnej na Niżu Polskim. W rozmowie uczestniczył również kierownik Działu Sieci Gazowych Pomiarów i Rozliczeń Gazu pan Jerzy Bajek, który jest jednym z pracowników naszego Oddziału pamiętających ten początek. W 1976 r. na bazie Wielkopolskiego Okręgowego Zakładu Gazownictwa powstał Wielkopolski Zakład Gazownictwa i Górnictwa Nafty i Gazu, w skład którego weszły jednostki organizacyjne byłego Przedsiębiorstwa Kopalnictwa Naftowego w Mielcu i Przedsiębiorstwa Kopalnictwa Gazu Ziemnego w Sanoku. Postęp był na zachodzie... Rozwój przemysłu na Niżu Polskim J. Szajna: Możemy wyróżnić trzy etapy rozwoju przemysłu naftowego: I etap w Karpatach, II po wojnie, na Przedgórzu (np. złoża: gazowe Lubaczów, ropne: Partynia, Grobla), III etap to odkrycia na Niżu Polskim. Odwilż polityczna i możliwość korzystania z nowinek technicznych z zachodu, a także późniejsze kredyty z Banku Światowego dostępne po zmianie ustroju, pozwoliły zagospodarować złoża, których wcześniej nie eksploatowano, ponieważ brakowało nam wiedzy i nowych technologii. Polska centralna była zacofana, na zachodzie był postęp. Tu, w wielu miastach funkcjonowały gazownie. Wszystko to składało się na rozwój przemysłu naftowego na tych terenach. E. Gdula: Jeszcze jako pracownik sanockiego zakładu zdecydowałem się na przenosiny do zachodniej Polski, bo patrząc na mapę, stwierdziłem, że z Ostrowa Wielkopolskiego wszędzie jest blisko. Ci, którzy przyjechali tu do pracy nie mieli zaplecza wyższych władz. Sami musieli sobie radzić. Pracy było bardzo dużo, ponieważ dużo było odwiertów do zagospodarowania. Nabór pracowników przeprowadzaliśmy wśród miejscowych, ludzie sami zaczepiali mnie o pracę. Pamiętam jak dyrektor naczelny Sanoka - Bolesław Król, mówił: Bierz każdego fachowca: szewca, krawca, fryzjera, każdy się przyda. Wysyłaliśmy ich na szkolenia teoretyczne W budynku przy ul. Wilczak spotkaliśmy się 13.04, od lewej: E. Gdula, M.Kudła, J.Szajna, L. Michalus, J. Bajek Foto: Dorota Mundry 10 czerwiec 2007

11 Foto: Magdalena Kudła na kopalnię Bogdaj-Uciechów i na praktyczne do Przemyśla i Lubaczowa. Kadra przechodziła z kopalni na kopalnię, byli to tzw. chłoporobotnicy. Pracowali na kopalniach i nadal prowadzili swoje gospodarstwa rolne. W 1971 r. moim asystentem został geolog, Lesław Choiński. Wkrótce pracę rozpoczął u nas, jako geolog, Kazimierz Jakubowicz. Z WOZG miałem już wówczas kontakty, ponieważ prowadziłem z nimi rozliczenia gazu. Początkowo pracowałem 3 dni w Ostrowie, 3 dni w Poznaniu. Ale było to męczące, w związku z tym poprzestałem już tylko na Poznaniu. Oczami geologa L. Michalus: Kiedy rozpocząłem pracę na zachodzie Polski, musiałem zapoznać się z geologią Niżu, znałem ją dotąd tylko z teorii. To, czego nauczyłem się na zajęciach, musiałem dostosować do tego, co widziałem. Oglądałem rdzenie, na nowo uczyłem się geologii w terenie. Stale byliśmy w rozjazdach, sporządzaliśmy dokumentacje złóż. Ściśle współpracowaliśmy z Instytutem Nafty i Gazu w Krośnie. Zmiany były nieuniknione J. Bajek: Do 1976 r. zagospodarowaniem złóż gazu na Niżu i ich eksploatacją zajmowało się Przedsiębiorstwo Kopalnictwa Gazu Ziemnego w Sanoku. Realizowane inwestycje związane z zagospodarowaniem złóż obsługiwała kadra techniczna z Południa. Sytuacja wyglądała więc Jerzy Bajek pochodzi z Podkarpacia. Ukończył Technikum Przemysłu Naftowego w Krośnie i odbył studia na Wydziale Ekonomicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Pracę rozpoczął w 1966 r. w Przedsiębiorstwie Kopalnictwa Gazu Ziemnego w Sanoku. Od 1971 r. przeniesiony został do Ośrodka Kopalń Gazu w Ostrowie Wielkopolskim. W marcu 1977 r. powołany na stanowisko kierownika Działu Eksploatacji Gazu w WZGiGNiG w Poznaniu. Funkcję tę pełnił ponad 10 lat. tak, że z Sanoka jechał samochód pełen ludzi, który woził ich na tygodniowe delegacje. Oczywistym było, że ten system jest niewydolny, zaczęto więc robić przymiarki do stworzenia nowych form organizacyjnych. Rozważane było utworzenie w Ostrowie Wlkp. zakładu podległego PKGZ Sanok. Jednak dyrekcja Zjednoczenia Górnictwa Naftowego i Gazownictwa w Warszawie podjęła zupełnie niespodziewaną decyzję powołała Wielkopolski Zakład Gazownictwa i Górnictwa Nafty i Gazu w Poznaniu. Jerzy Szajna pracował w Zakładzie Kopalnictwa Naftowego Krosno, był kierownikiem kopalni. Na okres przeniósł się do Mielca, gdyż otrzymał propozycję objęcia stanowiska zastępcy dyrektora eksploatacji. Następnie wrócił do Krosna na 6 lat, zajmował różne stanowiska: m.in. głównego mechanika, zastępcy dyrektora ds. inwestycji. W 1976 r. dostał propozycję pracy w Poznaniu jako dyrektor techniczny. Na emeryturze od 1991 r. J. Szajna: Przeniesienie sterowania eksploatacją z południa było nieuniknione, potrzebny był centralny punkt zarządzania. Pomysły były co prawda różne, np. ośrodki kopalń chciały być niezależne i samodzielne. Połączenie ich zdało jednak egzamin wzrosło wydobycie, głównie gazu, ponieważ na to kładziono duży nacisk, przemysł się rozwijał. Poznań - jak to się zaczęło... J. Bajek: Okres powstania eksploatacji w Poznaniu rozpoczął się oficjalnie od Zarządzenia Ministra Górnictwa i Energetyki z dnia 1 stycznia 1976 r. o utworzeniu WZGiGNiG w Poznaniu. W 1976 r. pion eksploatacji złóż łącznie z pracownikami w terenie liczył około 1000 osób. Kadra techniczna wywodziła się ze zlikwidowanego zakładu z Mielca i zakładu z Sanoka. Istniał już Ośrodek Ostrów Wlkp., następnie powstały ośrodki: Grodzisk Wlkp., Góra, Kamień Pomorski, Karlino. Połączenie w praktyce J. Bajek: Początki były trudne, ponieważ inna była mentalność ludzi z Wielkopolski i Podkarpacia. My południowcy mieliśmy zdolność do improwizowania, również w sytuacjach kryzysowych, a Poznaniacy mieli wszystko poukładane i sformalizowane. Dla nas godzina niczego nie oznaczała, szliśmy do domów wtedy, kiedy kończyła się praca. Spotkania, narady trwały do wieczora, do skutku... Często pojawiały się konflikty interesów gazownictwa z interesami gór- Foto: Magdalena Kudła czerwiec

12 Foto: Magdalena Kudła Eugeniusz Gdula pochodzi z południa, po ukończeniu technikum w 1953 r. podjął pracę w Sanockim Kopalnictwie Naftowym. W 1970 r. oddelegowany został na szkolenie do Ostrowa Wielkopolskiego, tam od 1 lutego tworzył od podstaw Ośrodek Kopalń Ostrów Wlkp., któremu podlegały kopalnie: Bogdaj-Uciechów, Tarchały, Antonin, Załęcze, Wierzchowice, Czeszów, później Klęka, Kaleje. Po przyłączeniu eksploatacji do Poznania zajmował stanowisko głównego specjalisty ds. eksploatacji. Przeszedł na emeryturę w 1993 r. nictwa naftowego. Nie dziwi więc fakt, że w kontaktach pomiędzy gazownikami a górnikami na początku była pewna rezerwa, co przejawiało się we wzajemnym uszczypliwym nazewnictwie. Gazownicy nazywali nowych kolegów Galicjakami, a górnicy gazowników Krzyżakami. J. Szajna: Połączenie eksploatacji i gazownictwa mogło wyglądać dla nas zupełnie inaczej, ale my górnicy nie potrafiliśmy zdominować gazownictwa. Byliśmy tylko cząstką czegoś, co już istniało i miało rozwiniętą strukturę. Stanowiliśmy tylko jeden z pionów. J. Bajek: W WZGiGNiG część służb była wspólna dla gazownictwa i górnictwa, część oddzielna. Niektóre struktury się dublowały, przykładowo dla górnictwa istniał Dział Zabezpieczenia Ruchu, dla gazownictwa Pion Głównego Mechanika. Służby kadrowe, ekonomiczne i socjalne były wspólne. Powstały nowe działy: Eksploatacji Ropy, Eksploatacji Gazu, Geologii Ruchowej, Geologii Złożowej, Rekonstrukcji Odwiertów. Istniejące już działy inwestycyjne zostały uzupełnione o kadrę techniczną - górniczą. Naszym podstawowym zadaniem było na początku zagospodarowanie złóż, między innymi: Załęcze, Góra, Żuchlów, Borzęcin, Gorzysław, Białogard, Daszewo, złóż z rejonu Grodziska Wlkp. Oprócz tego zajmowaliśmy się eksploatacją ropy i gazu i rekonstrukcjami odwiertów. Szczególne znaczenie miało zabezpieczenie dostaw gazu wsadowego do Odazotowni Odolanów ze złóż: Bogdaj-Uciechów, Tarchały, Czeszów, Wierzchowice. Głównym problemem było pozyskanie pracowników o wymaganych kwalifikacjach do pracy w komórkach technicznych i osób dozoru ruchu na kopalniach. J. Szajna: W tym okresie organizacja i współpraca terenu z kadrą inżynieryjno-kierowniczą była bardzo dobra. Inny był wtedy styl pracy, który polegał na ręcznym zarządzaniu pracą w terenie. Była ciągła łączność, rozmowy prowadzone były przez całą dobę. Nie było przypadków, żebyśmy nie wywiązali się ze zobowiązań. W związku z dużym zapotrzebowaniem na gaz był duży nacisk na utrzymanie wydobycia. Przykładowo, kiedy zamarzał odwiert, decyzje były podejmowane natychmiastowo. W tych czasach każdy mógł wejść do dyrektora i każdy był przyjęty, nie wiedzieliśmy co znaczy umówiony. Kierownicy ośrodków kopalń byli zastępcami kierownika ruchu zakładu gór- niczego. Mieli oni prawo i obowiązek decydowania w sprawach inwestycji, ponieważ ich odbioru dokonywał użytkownik, czyli eksploatator. Inne spojrzenie na eksploatację J. Bajek: Po pokonaniu początkowych problemów i nieufności, działalność górnicza i gazownicza zaczęła się przenikać, stopniowo następowało wzajemne zrozumienie. Wcześniej na przykład górnicy koncentrowali się głównie na wydobyciu gazu, nie zwracając uwagi na to, czy gaz będzie można spożytkować, wykorzystać. Było to działanie jednostronne. Program wydobycia gazu sporządzało się na podstawie mocy wydobywczej kopalń, bez uwzględniania możliwości zagospodarowania tego gazu. Wspólna działalność wskazywała potrzebę brania pod uwagę także możliwości przesyłu, sprzedaży. Wniosek był oczywisty - wydobycie bez projektu zagospodarowania gazu jest pozbawione sensu. Programy wydobycia gazu zastąpiły więc programy jego wydobycia i zagospodarowania. Gazownicy natomiast musieli zrozumieć i zaakceptować specyfikę działalności wydobywczej, w tym wymogi prawa górniczego, działalności i kompetencji Urzędu Górniczego. Automatyzacja - pierwsze kroki J. Bajek: Lata były ważne, jeśli chodzi o początki automatyzacji. Odgórne decyzje dotyczące dzialalności górniczej na Niżu były często zaskakujące Foto: Magdalena Kudła 12 czerwiec 2007

13 Foto: Magdalena Kudła Kotłownie wyposażono w importowane ze Szwajcarii i Austrii palniki gazowe, na skutek czego stanowisko palacza kotłowego stało się zbędne. Były to urządzenia bezobsługowe. Wtedy też powstała pierwsza w zamiarze zautomatyzowana kopalnia Góra. Był to pilotażowy projekt Zjednoczenia i Instytutu Górnictwa Naftowego i Gazownictwa. Miał być realizowany przez zakład w Sanoku na którymś ze złóż podkarpackich. Ostatecznie jednak zrealizowany został u nas. Nie byliśmy w pełni zadowoleni z efektów. Na przeszkodzie stały powszechne w owym czasie braki możliwości pozyskania importowanej armatury i sprzętu z powodu braku środków dewizowych na ten cel. Pozostało więc stosowanie nieodpowiednich zamienników i wstawek do instalacji. Plusy przenosin, czyli coś dla ludzi Leopold Michalus urodził się w miejscowości Ropa nad rzeką Ropą. Od 1940 r. pracował jako ślusarzmechanik w rafinerii nafty w Gorlicach. W 1957 r. ukończył studia na Wydziale Geologii krakowskiej AGH. Podjął pracę w Kopalnictwie Naftowym w Ustrzykach. Kupioną na raty Javą jeździł na weekendy z Ustrzyk do Gorlic, gdzie mieszkał. W 1976 r. przeniesiono go do Poznania. Był głównym specjalistą ds. geologii, zajmował się przygotowywaniem planów poszukiwawczych. Jako osoba bardzo skrupulatna, nie tylko zawodowo, p. Leopold prowadzi od lat codzienne notatki dot. warunków atmosferycznych i obserwacji przyrody. Od 1990 r. na emeryturze. J. Bajek: Przeniesieni do Poznania pracownicy zetknęli się z problemem mieszkaniowym, który dzięki odpowiednim działaniom Dyrekcji WZGi- GNiG oraz Zjednoczenia został praktycznie rozwiązany w ciągu dwóch lat. W 1978 r. do dyspozycji pracowników górnictwa naftowego oddany został blok mieszkalny na Osiedlu Piątkowo, w którym zamieszkała największa grupa pracowników. Trzeba przyznać, że zakład był dobrze zorganizowany i był przyjazny pracownikom. Prowadził szeroką działalność socjalną. Istniał np. klub motorowy, w którym można było zrobić remont samochodu, funkcjonował oddział związku wędkarstwa. Strona finansowa nie była bez znaczenia, wszyscy otrzymali podwyżki pensji przy przejściu do WZGNiG, płace rosły dość szybko. Funkcjonowała tzw. premia za dowiert. J. Szajna: Plusy mojego stanowiska były takie, że co 4 lata otrzymywałem talon na nowy samochód i za zgodą ministra 1 pokój więcej w mieszkaniu. Nigdy nie żałowałem decyzji o podjęciu pracy na zachodzie, poznańska mentalność bardziej mi odpowiadała niż ta południowa. Myślę, że nikt nie stracił na tych przenosinach, ponieważ zapewniono nam bardzo dobre warunki socjalne. Jeżeli chodzi o płace, jako dyrektor zarabiałem wtedy dwa razy tyle co młodzi inżynierowie. Z ciekawostek J. Bajek: Przechodząc do Poznania weszliśmy pod kuratelę poznańskiego Urzędu Górniczego, który miał siedzibę w tym samym budynku co my. Nie było więc problemu z komunikacją, za to często pojawiały się inne problemy. Urzędem kierował dyrektor Bolesław Górczyk, który na ogół znajdował kompromisowe rozwiązania. Inspektorzy, którzy nadzorowali eksploatację mieli większe doświadczenie w eksploatacji kopalin stałych, z ropą i gazem nie mieli do czynienia, uczyliśmy się więc od siebie nawzajem. W WZGiGNiG mieliśmy do pomocy przysłanych przez Zjednoczenie radzieckich specjalistów. Byli to doświadczeni pracownicy, którzy analizowali dokumenty geologiczne, złożowe, eksploatacyjne i sprawozdawczość, uczestniczyli w bieżących wydarzeniach Zakładu, pozyskując skrupulatnie wiele informacji. Można było odnieść wrażenie, iż jednym z ich zadań było udowodnienie nam, że powinniśmy być samowystarczalni w zakresie pokrycia zapotrzebowania na ropę i gaz. Niestety nie pomogli nam w rozwiązaniu problemów piaszczenia na złożu Załęcze, ani w utrzymaniu w ruchu importowanych ze Związku Radzieckiego automatycznych analizatorów wilgotności gazu. Wyjechali w latach 1978/80. Kolejna reorganizacja J. Bajek: Kiedy minął już okres przejściowy i zaczęła się dobra współpraca między górnikami a gazownikami, zaskoczyła nas wiadomość o przeniesieniu do Zielonej Góry. J. Szajna: Kiedy nastąpiło kolejne przejście, uprzednie działania były kontynuowane, odpadły natomiast zadrażnienia na linii górnicy-gazownicy. Ale o tym w kolejnych Szejkach... Magdalena Kudła Dorota Mundry Pierwsza siedziba tworzonego ośrodka kopalń mieściła się w ratuszu w Ostrowie Wielkopolskim Foto: archiwum Oddziału czerwiec

14 AKTUALNOŚCI Zagospodarowanie odkrytych w rejonie Puszczy Noteckiej złóż Lubiatów, Międzychód, Grotów wiąże się z budową infrastruktury związanej z pozyskaniem ropy naftowej i gazu ziemnego, ich uzdatnianiem i przygotowaniem do wykorzystania. PROJEKT LMG - powstaje terminal ekspedycyjny Inwestycje związane z tzw. Projektem LMG dzielą się na trzy duże zadania: budowę KRNiGZ Lubiatów, budowę gazociągu KRNiGZ Lubiatów - Odazotownia Grodzisk Wlkp., budowa terminalu ekspedycyjnego Wierzbno. Trwa postępowanie przetargowe, którego celem jest wyłonienie wykonawcy obiektów kopalni Lubiatów, gazociąg do Odazotowni jest w fazie projektowania, rozpoczęła się budowa terminalu w Wierzbnie. Tego ostatniego zadania dotyczy fotoreportaż. Dorota Mundry Foto: Dorota Mundry Tak wyglądal plac budowy dwa lata temu......a tak w maju b.r. Foto: Tomasz Maćkowski 14 czerwiec 2007

15 Foto: Dorota Mundry Marzec, montaż konstrukcji wiaty na chemikalia i stacji transformatorowej Foto: Dorota Mundry Foto: Tomasz Maćkowski Maj, wiata na chemikalia i rozdzielnia główna Tu powstanie jeden ze zbiornikow ropy naftowej (o poj m 3 ) Foto: Tomasz Maćkowski Budynek zaplecza socjalnego Foto: Tomasz Maćkowski Foto: Dorota Mundry 21.03, A. Szatkowski z Działu Inwestycji Górniczych (z lewej) przekazuje plac budowy pod bocznicę kolejową. Ze strony wykonawcy dokumenty odbiera J. Brzeczka. Marzec, zbiornik przeciwpożarowy Foto: Dorota Mundry Maj, zbiornik przeciwpożarowy Foto: Tomasz Maćkowski Foto: Dorota Mundry Marzec, wylewanie fundamentów pod pompownię ropy do rurociągu PERN Maj, fundamenty pod pompownię wykonane Foto: Tomasz Maćkowski czerwiec

16 NASZE JEDNOSTKI Ich praca zaczyna się tam, gdzie kończy się działanie geologów poszukujących i dokumentujących złoża - wkraczają bowiem na złoża już udokumentowane i oddane do eksploatacji. Mowa tu o pracownikach Działu Geologii Złożowej. Księgowi złóż Foto: Magdalena Kudła Andrzej Mularczyk kieruje się w pracy zasadą otwartości we wzajemnych relacjach. Ta zasada obowiązuje również w kontaktach z działami współpracującymi. Stawia na kreatywność i samodzielność w działaniu. na 30 złóż. W 1977 r. dołączył do tego babskiego grona Andrzej Mularczyk z Zielonej Góry. W tym składzie dział funkcjonował do początku lat 80. Od tamtego czasu złóż przybyło, część uległa wyeksploatowaniu, a aktualnie w obsłudze jest ich blisko 90. Foto: Monika Ostrowska Andrzej Pawłowski to skarbnica wiedzy, z pasją i humorem dzieli się nią z młodszymi pracownikami działu. Najbardziej lubi pracę w terenie. Obecnie, łącznie z kierownikiem Andrzejem Mularczyzacyjnych Oddziału tak i tu pracownicy rezydują w różnych miejscach. W Poznaniu pracują: kierownik działu, jego zastępca Andrzej Pawłowski - dinozaury Nafty, Jan Nowak, Grażyna Jandy i Kamilla Olszewska. Joanna Chruścińska, Marek Burdzy i Witold Gołąbek to Zielonogórzanie. Jest jeszcze Andrzej Kulik z PMG Wierzchowice, Teresa Zmuda z Ośrodka Kopalń Ostrów Wlkp. oraz Małgorzata Wolnowska - Ślemp z Piły. Wszyscy, za wyjątkiem geofizyka Jana Nowaka, są geologami. Foto: Magdalena Kudła Wiodącym zadaniem Marka Burdzy jest projektowanie otworów rozpoznawczych i eksploatacyjnych oraz nadzór nad ich wierceniem. Dużo statystyki Trudno w tym miejscu przedstawić wszystkie realizowane przez Dział Geologii Złożowej zadania. Zaprezentujemy pokrótce podstawowe sprawy, wokół których skupiają się obowiązki naszych geologów złożowych. Podstawowy pakiet spraw wynika z usytuowania działu w strukturze zanych statystycznych z przebiegu eksploatacji, sporządzanie przeróżnych zestawień, raportów, ujęć statystycznych, map. Foto: archiwum domowe Foto: Magdalena Kudła Dozór geologiczny na kopalniach Ośrodka Kopalń Ostrów Wlkp. sprawuje Teresa Zmuda. Jak w starej bajce dawno, dawno temu, a dokładnie z początkiem 1976 r., kiedy to utworzono w Poznaniu Pion Eksploatacji Złóż w ramach Wielkopolskich Zakładów Gazownictwa i Górnictwa Nafty i Gazu, powstał Dział Geologii Złożowej. Tak, tak, minęła już okrągła trzydziesta pierwsza rocznica jego powstania. Początki były skromne. Kierownikiem była Maria Zalewska, oprócz niej pracowały jeszcze dwie panie: Maria Pyzik i Krystyna Chwazik - Materkowska. Dział zajmował się geologiczną obsługą istniejących wówczas na Niżu Polskim kopalń gazu ziemnego i ropy naftowej. Eksploatowano wtedy niespełkiem, w Dziale Geologii Złożowej pracuje 11 osób. Jak w wielu jednostkach organikładu górniczego. Dział Geologii Złożowej wraz z Działem Mierniczego Górniczego według przepisów Prawa Geologicznego i Górniczego stanowią tak zwaną służbę mierniczo-geologiczną zakładu górniczego. Stąd szeroko rozumiana obsługa geologiczna złóż we współpracy z działami pionu eksploatacji, poczynając od etapu występowania o koncesję eksploatacyjną, poprzez cały okres eksploatacji aż do rozliczenia zasobów i zdania koncesji. Konsekwencją tego jest gromadzenie i opracowywanie w dziale dasięczne raporty z wydobycia. Bilanse zasobów są pomocne w przygotowywaniu wymaganych prawem geologicznym operatów ewidencyjnych, mówiących o zmianach zasobów złóż. Opracowania te kierowane są do organu wydającego koncesje eksploatacyjne. Dane o zasobach i ich sczerpywaniu kierowane są także do prowadzonego przez Państwowy Instytut Geologiczny Systemu Gospodarki i Ochrony Bogactw Mineralnych MIDAS. Jesteśmy po trosze księgowymi złóż - mówi kierownik działu Andrzej Mularczyk - I jak przystało na księgowych staramy się, aby nasze opracowania były bardzo rzetelne. Na dziale spoczywa obowiązek wykonywania dodatków do dokumentacji geologicznych eksploatowanych złóż w sytuacji, gdy w wyniku analizy przebiegu wydobycia stwierdza się Joanna Chruścińska przygotowuje m. in. dokumentacje złożowe, rozliczeniowe i likwidacyjne. 16 Jednym z podstawowych zadań statystycznych działu jest sporządzanie rocznego bilansu zasobów, czyli inaczej mówiąc, informacji o tym, ile ich pierwotnie udokumentowano, ile wydobyto i ile jeszcze do wydobycia w danym złożu pozostało. Podstawą do opracowania bilansu są otrzymywane z kopalń mieczerwiec 2007

17 Foto: Magdalena Kudła w złożu znaczące odstępstwo w wielkości zasobów zatwierdzonych w stosunku do faktycznych wynikających z danych eksploatacyjnych. Corocznie w oparciu o pomiary ciśnień złożowych wykonywane są mapy ciśnień. Podobnie, wykorzystując dane z eksploatacji, wykonuje się mapy zagrożeń wodnych, monitorując w ten sposób przemieszczanie się konturów złóż lub pojawianie się niebezpiecznych tendencji przemieszczania się wód złożowych. Pracownicy działu, współpracując ściśle z Działem Inżynierii Złożowej i Działem Robót Górniczych, projektują Nowy w dziale Witold Gołąbek opracowuje swoje pierwsze dokumentacje wynikowe. oraz nadzorują od strony geologicznej wiercenia eksploatacyjne, prace rekonstrukcyjne i zabiegi intensyfikacyjne na złożach. Dozwolone pobory Na dziale spoczywa również współudział w corocznym ustalaniu dozwolonych poborów. Dozwolony pobór jest niczym innym jak określoną ilością kopaliny, która może być w danym okresie wydobyta ze złoża. Ustalanie dozwolonych poborów odbywa się jesienią, raz do roku, na kolejny rok kalendarzowy eksploatacji. Pracownicy działu biorą udział w pracach specjalnie powoływanych do tego celu komisji. Oprócz nich, członkami takich komisji są przedstawiciele działów Inżynierii Złożowej i Eksploatacji, kierownicy ośrodków kopalń oraz kierownicy kopalń eksploatujących złoże, dla którego ustalany jest dozwolony pobór. Komisjom tych przewodniczy Główny Inżynier ds. Inżynierii Złożowej. Foto: Monika Ostrowska Foto: archiwum domowe Do obowiązków Kamilli Olszewskiej będącej obecnie na urlopie wychowawczym, należy m. in. opracowywanie map strukturalnych złóż oraz rocznego bilansu zasobów. Pracownicy działu przydzieleni są do określonych ośrodków kopalń. Na spotkanie komisji, w której pracach uczestniczą, przygotowują - na podstawie danych dostarczonych przez inżynierię złożową wspomniane wyżej mapy ciśnień w złożu, mapy zawodnienia oraz dynamikę tych procesów. Przygotowują także informacje o zasobach, które dla złoża udokumentowano oraz tych, które pozostały do wydobycia. Stanowi to ważny element przy ustaleniu dozwolonych poborów oraz określaniu dalszych zasad eksploatacji. Z dozwolonymi poborami wiąże się nadzór nad przestrzeganiem przyjętych ustaleń. Co miesiąc do działu kierowane są raporty z wydobycia z kopalń. Pracownicy analizują Małgorzata Wolnowska- Ślemp zasiliła szeregi działu wraz z włączeniem Piły w struktury Oddziału w Zielonej Górze. sczerpywanie złóż, podnosząc alarm, gdy podane ilości zbliżają się do limitowanej granicy. Gdy wynika taka potrzeba, sporządzane są odpowiednie dodatki do dokumentacji geologicznych. Kolejne zadanie dla pracowników działu rodzi się z chwilą wygaśnięcia koncesji eksploatacyjnej dla danego złoża czy też wyczerpania jego zasobów. Foto: Magdalena Kudła Foto: Magdalena Kudła W przypadku wygaśnięcia koncesji konieczne staje się sporządzenie dokumentacji rozliczeniowej, w przypadku zaś wyczerpania zasobów - dokumentacji likwidacyjnej złoża. Dokumentacje likwidacyjne sporządza się także dla likwidowanych odwiertów. Oczko w głowie Odrębnym przedmiotem zainteresowania jest Podziemny Magazyn Gazu w Wierzchowicach, który jest oczkiem w głowie kierownika działu. Jak dużą wagę przykłada się w dziale do problemu magazynowania świadczy fakt, że bezpośrednio na magazynie nadzór geologiczny sprawuje geolog Andrzej Kulik. Henryka Jandy, znana bardziej jako Grażyna, prowadzi m. in. ewidencję zasobów złóż oraz bazę danych dotyczących PMG Wierzchowice. Foto: archiwum domowe To właśnie w Dziale Geologii Złożowej narodziła się koncepcja tak zwanego etapu zerowego budowy PMG, dzięki któremu mimo różnych zawirowań w budowie, od 12 lat magazyn funkcjonuje i to jako największy w kraju. Sprawowany przez dział nadzór polega na analizie pod kątem geologicznym prawidłowości przebiegu cykli pracy magazynu, a więc faz zatłaczania i odbioru gazu, zmian ciśnienia, składu gazu, obserwacji zachowania się poszczególnych odwiertów roboczych, zmian w odwiertach obserwacyjnych i ogólnych tendencji na całym magazynie. To również nadzór nad wykonywanymi pracami rekonstrukcyjnymi i likwidacyjnymi, jak i wierceniem nowych otworów dla przyszłego, rozbudowanego magazynu. W dziale zgromadzono też pełną bazę danych geologicznych dotyczących funkcjonowania magazynu. Wspólnie z innymi działami Dział Geologii Złożowej przygotowuje się do uruchomienia kolejnych magazynów w złożach Bonikowo i Daszewo. Sprawnie i bez zgrzytów Zaprezentowane wyżej sprawy to ledwo powierzchowne muśnięcie podstawowych obowiązków, do realizacji których dział powołano. Ich wykonywanie wymaga od pracowników działu wysokich kwalifikacji oraz odpowiednich uprawnień geologicznych i górniczych. Większość z nich takie uprawnienia posiada, pozostali są w trakcie ich zdobywania. Jan Nowak, człowiek niezwykle skrupulatny, opracowuje m. in. dokumentacje wynikowe i likwidacyjne złóż. Z zamiłowaniem ściąga do działu i sprawdza przydatność w pracy nowych geologicznych programów komputerowych. Nie skąpią też młodszym pracownikom działu swojej wiedzy ich starsi koledzy. Chętnie dzielą się zdobywanym przez lata pracy doświadczeniem. Chcą mieć pewność, że po ich odejściu na emeryturę dział będzie nadal sprawnie i bez zgrzytów funkcjonował. Dział Geologii Złożowej ma jeszcze jedną ważną zaletę - mówi Andrzej Mularczyk. Kiedy przyjdzie moment likwidowania działalności firmy, to my będziemy tymi, którzy jako ostatni zgaszą światło i zamkną drzwi. Pamiętamy o tym i to pozwala nam wszystkim spokojnie pracować. Ewa Kowalska Andrzej Mularczyk czerwiec

18 INFORMACJE KADROWE Odczucia osób odchodzących na emeryturę bywają różne. Jednym żal, bo przychodzi rozstać się z ludźmi, z którymi pracowało się wiele lat. Zamyka się etap zawodowego rozwoju, a przecież tyle jeszcze do zobaczenia, nauczenia. Inni cieszą się na odpoczynek i nowe perspektywy. A jaki stosunek do zakończenia pracy zawodowej mają nasi nowo upieczeni emeryci? Zrobić miejsce młodym Pierwsze lata pracy Franciszka Bednarka związane były z rolnictwem, spółdzielnią mleczarską i zakładami wikliniarskimi, gdzie pracował jako kierowca. Był również pracownikiem sieci sprzedaży CPN. Od 1974 r. związany jest z naszym Oddziałem. Po odkryciach złóż gazu w rejonie Załęcza, pan Franciszek przyjął się na nowopowstałą tam kopalnię gazu ziemnego, mieszkał bowiem w jej pobliżu. Pracował na różnych jednostkach, ostatnie 18 lat na KGZ Wilków jako operator ropy i gazu. Pan Franciszek żartuje, że branża naftowa musiała być najlepsza, skoro związał z nią 32 lata swojego życia. Pan Franciszek tak naprawdę nie wie jeszcze, co będzie robił na emeryturze. Zapewne znajdzie czas na swoje hobby, jakim są samochody. Póki co cieszy się, bo zdrowie mu dopisuje. Jego przesłaniem dla młodych jest optymizm i nadzieja na lepsze jutro. Krystyna Gabrek pochodzi z Dolnego Śląska. Pracowała w tkalni, a następnie w Naftomontażu. W 1979 r. została pracownikiem naszego Oddziału, a do- kładnie Kopalni Grodzisk-Ujazd-Bukowiec, gdzie dbała o czystość i porządek. Tak pozostało do emerytury, a 28 lat w zakładzie zleciało bardzo szybko. Trudno jej uwierzyć, że nadszedł już moment zakończenie pracy zawodowej. Pani Krystyna bardzo zżyła się z załogą. Mieszka w pobliżu kopalni, ma więc z kolegami umowę, że jeśli byłoby jej smutno, zawsze może do nich wpaść z ciastem, a oni przygotują kawę. Z jej przejścia na emeryturę najbardziej cieszy się trójka wnuków, ponieważ będzie miała dużo czasu na spacery z nimi, wycieczki do kina, ogrodu botanicznego. Wolne chwile będzie przeznaczać na podróżowanie. Ostatnio z mężem odwiedziła Kotlinę Kłodzką, w najbliższych planach mają wędrówki po Tatrach. Marian Zieliński pracował od 1964 r. w Zakładach Drzewnych. W 1970 r. został operatorem ropy naftowej i gazu ziemnego na Kopalni Bogdaj-Uciechów-Czeszów. Tam, gdzie kiedyś były odwierty, a teraz istnieje Ośrodek Kopalń Ostrów Wlkp., było jego pole. Pan Marian mieszka w pobliżu kopalni i codziennie widzi jadące w jej kierunku auta. Nie żałuje, że odchodzi na emeryturę, jak mówi: Niech młodzi pracują!. Pomaga córce w gospodarstwie, spędza czas z pięciorgiem wnucząt. W wolnych chwilach wyplata kosze, a umiejętność tę odziedziczył po ojcu. Losy kolejnych dwóch panów odchodzących na emeryturę splatały się w różnych okresach życia, aż w końcu zbiegły się na dobre na Kopalni Gazu Ziemnego Żuchlów. Zarówno Stanisław Szwed jak i Bogusław Warchoł pochodzą z południa, pan Stanisław spod Rzeszowa, pan Bogusław spod Krosna. Obaj kończyli szkołę średnią w Krośnie, pierwszy naftową zawodówkę, drugi naftowe technikum. Jeszcze pod koniec szkoły otrzymali propozycję pracy na zachodzie i zdecydowali się na przenosiny. Po raz pierwszy spotkali się w 1970 r. na wiertni Garki-4 jako pracownicy PPN Piła. W 1971 r. pan Bogusław zmienił pracodawcę na zakład w Sanoku, rok później Od lewej: W. Niepewny, A. Trybus, K. Gabrek, S. Mamczur, M. Dobryniewski, E. Dąbrowska-Żurawik, K. Jakubowicz, Z. Pilch, M. Zieliński, C. Klasiński, W. Durbajło, M. Osieczko, F. Bednarek, M. Leszczyński, W. Pawłowicz, czerwiec 2007

19 Od lewej: K. Jakubowicz, S. Szwed, W. Durbajło, B. Warchoł, M. Dobryniewski, R. Bartosik, Z. Ciechanowicz, M. Lubkiewicz, taką samą decyzję podjął pan Stanisław. Mieli już dość tułaczki w terenie, chcieli się ustatkować i założyć rodziny. Do ich kolejnego spotkania doszło na odwiercie Żmigród-1. W tym czasie przedsiębiorstwo w Sanoku obsługiwało ok. 80 odwiertów na północy Polski. Kiedy w 1976 r. powstała kopalnia Borzęcin, pan Bogusław został na niej kierownikiem zmiany, a pan Stanisław pracował jako automatyk. Następnie ich drogi znów się rozeszły, bowiem pan Bogusław przeszedł na kopalnię Wiewierz. W międzyczasie nastąpiły zmiany organizacyjne, w efekcie których w 1982 r. panowie stali się pracownikami naszego Oddziału. Około 1985 r. pan Bogusław trafił na kopalnię Żuchlów i tu pracował już do końca jako kierownik zmiany. Pan Stanisław z Borzęcina przeszedł na krótko na Załęcze, a następnie w 1994 r. na Żuchlów, kiedy otworzono tam tłocznię gazu, również został kierownikiem zmiany. Pan Bogusław za emeryturą wcale nie tęskni. Przyznaje, że gdyby jeszcze raz przyszło mu wybierać, zdecydowałby się na Naftę, bo ją po prostu pokochał. Obaj panowie zgodnie twierdzą, że praca była bardzo dobra, tylko biurokracja i ilość papierów do wypełnienia czasami ich dobijała. Na emeryturze będą odpoczywać i zajmować się ogródkiem. Zenobia Ciechanowicz dostała w 1987 r. pracę jako referent ds. lecznictwa w hotelu zakładowym w Kamieniu Pomorskim. Przez 3 lata zajmowała się wczasami profilaktycznymi dla pracowników. Kiedy w 1991 r. z pracy odeszło kierownictwo - państwo Mazurkiewiczowie, zaproponowano jej prowadzenie hotelu. Było to dla niej duże zaskoczenie, ale podjęła wyzwanie. Do Mariusz Janowski od pełni obowiązki zastępcy kierownika Działu Eksploatacji Złóż, uprzednio był zastępcą kierownika KGZ Radlin, w Oddziale pracuje od 1999 r. Iwona Łuczak od pełni obowiązki zastępcy kierownika Działu Umów i Przetargów, poprzednie stanowisko - referent, pracownik Oddziału od 2006 r. Maciej Lewicki od pełni obowiązki zastępcy kierownika Działu Zaopatrzenia, uprzednio zajmował stanowisko starszego referenta, w Oddziale od 1995 r. Tomasz Maćkowski od 1.03 zajmuje stanowisko zastępcy kierownika KRNiGZ Lubiatów, uprzednio był kierownikiem zmiany na KGZ Daszewo, w Oddziale od 1984 r. Zbigniew Muracki - kierownik KGZ Gorzysław od pełni również obowiązki zastępcy kierownika Ośrodka Kopalń Karlino, pracuje w Oddziale od 1986 r. Kazimierz Jajeśnica od pełni obowiązki kierownika Serwisu Techniki Kontrolno-Pomiarowej, wcześniej specjalista ds. pomiarów i rozliczeń gazu, zatrudniony w 1969 r. Leszek Szutowicz od pełni obowiązki zastępcy kierownika Działu Sieci Gazowych, Pomiarów i Rozliczeń Gazu, poprzednie stanowisko - specjalista ds. pomiarów i rozliczeń gazu, pracownik Oddziału od 1993 r. obowiązków pani Zenobii należało wówczas prowadzenie całego hotelu, stołówki, centralki telefonicznej i księgowości. Kierowała wówczas 16 osobowym zespołem ludzi. Od 1991 r. pani Zenobia udostępniła hotel również gościom spoza zakładu. W 1992 r. zlikwidowano wczasy profilaktyczne, a w 2000 r. stołówkę. W lutym br. przeprowadzono ekspertyzę, w wyniku której okazało się, że remont hotelu przekroczyłby jego wartość. W związku z tym zapadła decyzja o przekazaniu budynku miastu. Kamień Pomorski przeznaczy go na mieszkania socjalne. Pani Zenobia wspomina pracę jako dość ciężką, zawsze było coś do zrobienia, prawdziwego urlopu tak na prawdę nie miała, bo zawsze była pod telefonem. Nigdy jednak nie żałowała swojej decyzji. W pracy ceniła szczególnie kontakt z ludźmi. Żartuje, że mogłaby napisać książkę o tym, co działo się w hotelu. Mimo przejścia na emeryturę, nie przestaje być aktywna zawodowo. Przyjęła propozycję prowadzenia ośrodka wczasowego w Pogorzelicy. Nie może narzekać na nadmiar wolnego czasu. W ramach funduszy unijnych uczęszcza na kurs języka niemieckiego i kurs komputerowy. Poza tym jej hobby to jazda na rowerze i długie spacery. Życzymy Państwu, by w przejściu na emeryturę dostrzegali Państwo same dobre strony, a lukę pozostałą po obowiązkach zawodowych wypełniły przyjemne zajęcia i odpoczynek. tekst i foto: Magdalena Kudła O Elżbiecie Dąbrowskiej-Żurawik piszemy szerzej w rubryce Życiorys wpisany w Naftę, Zdzisławowi Pilchowi poświęcimy tę rubrykę w kolejnym wydaniu Szejka. czerwiec

20 ŻYCIORYS WPISANY W NAFTĘ Pierwszą pasją i miłością Elżbiety Dąbrowskiej-Żurawik była archeologia. Jednak o wyborze przyszłego zawodu zdecydował zdrowy rozsądek. Geologia - miłość od drugiego wejrzenia Foto: archiwum domowe Fascynacja archeologią rozpoczęła się - jak u wielu - od lektury książki C.W. Cerama Bogowie, Groby i Uczeni. Pod jej wpływem przez długie lata szkoły podstawowej i średniej pasją pani Elżbiety była historia starożytna i archeologia. Studiując archeologię można było rozwijać swoje zainteresowania, ale znalezienie pracy w tym zawodzie mogło okazać się niespełnionym marzeniem. Skoro nie archeologia, to co? Zdecydowała się na geologię na Wydziale Nauk Przyrodniczych Uniwersytetu Wrocławskiego. Zastąpienie archeologii geologią nie było przypadkowe. Pani Elżbieta pochodzi z Cieplic, położonych w Kotlinie Jeleniogórskiej. Od najmłodszych lat fascynowały ją niezbyt odległe szczyty Karkonoszy. Chodząc po szlakach, oglądała z zainteresowaniem skały budujące Karkonosze. Z ich nazwami i pochodzeniem zetknęła się bliżej na lekcjach geografii w liceum. Wzbudziły jej ciekawość. Poza tym stwierdziła, że w zawodzie geologa wielokrotnie zwiększają się szanse na znalezienie dobrej pracy. Dodatkowym motywem był fakt odkrycia pierwszych złóż ropy naftowej w zachodniej części Polski, w rejonie Rybaków. Pani Elżbieta samodzielnie opracowała ponad 100 dokumentacji wynikowych z odwiertów, brała udział w projektowaniu odwiertów poszukiwawczych i eksploatacyjnych oraz dokumentowaniu zasobów gazu i ropy naftowej takich złóż jak Grochowice, Kargowa, Górzyca, Kije Z zielonogórską Naftą, wówczas Przedsiębiorstwem Poszukiwań Naftowych, pani Elżbieta związała się przedwstępną umową o pracę pod koniec studiów. Firma intensywnie poszukiwała wykształconych specjalistów, także geologów. Dla wszystkich młodych kuszącą była obietnica otrzymania mieszkania zakładowego. Tak więc 1 kwietnia 1970 r. wraz z mężem, tuż po obronie pracy magisterskiej, pani Elżbieta stawiła się do pracy. P. Elżbieta (w chustce) podczas jednej z wycieczek pieszych na szczycie Śnieżki, 1957 Na rok w teren Wszyscy nowo przyjęci geolodzy przechodzili roczny staż w dziale Geologii Ruchowej. Pani Elżbieta trafiła w okolice Krosna Odrzańskiego, na wiertnie w rejonie Maszewa i Osiecznicy. Trudy codziennego życia w terenie rekompensowała młodość i entuzjazm, z jakim podchodziła do powierzanych jej zadań. Z wynajmowanych kwater do pracy, czyli do odwiertu, maszerowała samotnie przez las około czterech, pięciu kilometrów. Nie raz, jak wspomina, przestraszyła się dziwnego szelestu liści czy też przebiegającego w pobliżu zwierzęcia. Na wiertniach między ludźmi różnie się układało. Wiertnicy lubili stroić sobie żarty z młodych geologów, a gdy jeszcze nadzorujący wiercenie geolog okazał się być kobietą... Do dziś pa- Foto: Dorota Mundry 20 czerwiec 2007