Prawa człowieka w służbie policjanta

Transkrypt

1 Szkoła Policji w Katowicach Nauki Prawne Prawa człowieka w służbie policjanta Opracowanie: podinsp. Dariusz Panas Zakład Ogólnozawodowy SZKOŁA POLICJI Wydawnictwo Szkoły Policji w Katowicach 2007

2 2 Wszelkie prawa zastrzeżone Szkoła Policji w Katowicach 2007 Książki nie wolno reprodukować (adaptować) ani w całości, ani w części, niezależnie od zastosowanej techniki (druk, fotografia, komputer, kserograf, fonografia itd.), bez pisemnej zgody Wydawcy. Druk i oprawa: Szkoła Policji w Katowicach

3 3 SPIS TREŚCI WSTĘP 5 I. CO TO SĄ PRAWA CZŁOWIEKA 1. Pojęcie praw człowieka 7 2. Cechy praw człowieka Uniwersalizm Indywidualizm Jednokierunkowość Pierwotność Względność 9 3. Rodzaje praw człowieka Prawa materialne i proceduralne Prawa a wolności Prawa osobiste, polityczne i socjalne 10 II. ŹRÓDŁA PRAW CZŁOWIEKA 1. Źródła ideowe (filozoficzne) Źródła prawne 12 III. PRAWA CZŁOWIEKA A POLICJA 1. Rola praw człowieka w służbie policjanta Prawa i wolności człowieka istotne z punktu widzenia służby policjanta 17 IV. SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA 1. Krajowy system ochrony praw człowieka Sądy Trybunał Konstytucyjny Rzecznik Praw Obywatelskich Inne podmioty Międzynarodowy system ochrony praw człowieka Rada Europy Organizacja Narodów Zjednoczonych 38 LITERATURA 41

4 4

5 5 WSTĘP Znajomość praw i wolności człowieka oraz zrozumienie ich znaczenia i roli w demokratycznym państwie prawnym, ma bardzo duże znaczenie w służbie policjanta. We współczesnym świecie policjant, jako przedstawiciel władzy wykonawczej w państwie, pełni bardzo ważną, ale zarazem odpowiedzialną funkcję służąc społeczeństwu, stoi zarazem na straży podstawowych praw i wolności człowieka. Często podkreśla się służebną rolę Policji wobec społeczeństwa. Oznacza to, że policjant oprócz szeregu uprawnień posiada przede wszystkim wiele obowiązków. Jednym z nich jest respektowanie godności ludzkiej oraz przestrzeganie i ochrona praw człowieka. Istotne jest też to, że policjant jako człowiek jest także podmiotem tych praw. Do skutecznej realizacji zadań, policjant potrzebuje zaufania i wsparcia ze strony obywateli. Może na to liczyć, jeżeli jego działania będą z jednej strony stanowcze i profesjonalne, ale z drugiej praworządne. Zgodnie z tą zasadą policjant może podejmować tylko czynności przewidziane prawem i w zakresie określonym przez prawo. Znaczenie znajomości praw człowieka przez policjanta podkreśla zapis w Deklaracji o policji Rezolucji 690 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy: Funkcjonariusz Policji powinien uzyskać wszechstronne wykształcenie ogólne, odbyć szkolenie zawodowe oraz praktykę w zawodzie, a także zdobyć niezbędną wiedzę o problemach społecznych, wolnościach demokratycznych, prawach człowieka i w tym w szczególności z zakresu Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Przedmiotowe opracowanie zawiera wybrane i najistotniejsze z punktu widzenia służby policjanta informacje o prawach człowieka. Materiały te powinny być przydatne dla każdego policjanta, uzyskującego oraz poszerzającego wiedzę z zakresu praw i wolności człowieka.

6 6

7 7 I. CO TO SĄ PRAWA CZŁOWIEKA 1. Pojęcie praw człowieka W literaturze można znaleźć wiele definicji praw człowieka i trudno byłoby wskazać wśród nich najlepszą. W miarę pełne pojęcie na temat tego, czym są prawa człowieka, może nam dać dopiero podanie i wyjaśnienie definicji oraz charakterystycznych cech, jakimi charakteryzują się te prawa. Według prof. Wiktora Osiatyńskiego, prawa człowieka to powszechne prawa moralne o charakterze podstawowym, przynależne każdej jednostce w jej kontaktach z państwem. Pojęcie praw człowieka opiera się na trzech tezach: - każda władza jest ograniczona; - każda jednostka posiada sferę autonomii, do której nie ma dostępu żadna władza; - każda jednostka może się domagać od państwa ochrony jej praw 1. Prawa człowieka są powszechne, ponieważ przysługują każdemu człowiekowi, niezależnie od posiadanych cech (rasa, narodowość, płeć, wiek itp.) oraz miejsca zamieszkania. Prawa człowieka należą do kategorii praw moralnych. Chronią najważniejsze wartości człowieka, takie jak życie, wolność, prywatność, rodzina, własność, itp. Podstawowy (fundamentalny) charakter praw człowieka wiąże się z tym, że ich posiadania nie trzeba uzasadniać. Człowiek posiada te prawa po prostu z racji bycia człowiekiem. Tworząc inne przepisy prawa należy mieć na uwadze, aby nie naruszały one praw człowieka. 2. Cechy praw człowieka Najistotniejsze cechy, jakimi charakteryzują się prawa człowieka to: - uniwersalizm (powszechność), - pierwotność, - jednokierunkowość, - indywidualizm, - względność (ograniczony charakter). 1 W. Osiatyński, Wprowadzenie do praw człowieka, (w:) Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, Zeszyt 1, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998, s. 16.

8 Uniwersalizm Uniwersalizm (powszechność) oznacza, że prawa człowieka przysługują każdemu człowiekowi, niezależnie od rasy, pochodzenia, tradycji, kraju zamieszkania, pozycji społecznej, itp. oraz niezależnie od tego, gdzie mieszka (przebywa) Indywidualizm Indywidualizm oznacza, że podmiotem tych praw jest zawsze pojedynczy człowiek, jednostka, a nie zbiorowy kolektyw. W niektórych systemach totalitarnych próbowano zestandaryzować człowieka (obywatele mieli myśleć i mówić tak samo, w skrajnych przypadkach tak samo się ubierać). Indywidualizm szanuje odrębność, niepowtarzalność każdej jednostki ludzkiej. Na uwagę zasługuje samo słownictwo prawa człowieka, a nie prawa ludzi (ludzkie) Jednokierunkowość Jednokierunkowość oznacza, że prawa człowieka regulują stosunki pomiędzy jednostką a państwem, jego organami i funkcjonariuszami sprawującymi władzę. Człowiek jest podmiotem uprawnionym, natomiast państwo podmiotem zobowiązanym do przestrzegania i ochrony praw człowieka. Należy podkreślić dość powszechny pogląd, że prawa i wolności człowieka występują wyłącznie w relacjach jednostki z państwem. Jest to tzw. wertykalne działanie tych praw Pierwotność Pierwotność oznacza, że prawa człowieka są przyrodzone, tzn. przynależne każdej osobie jako człowiekowi i każdy rodząc się obdarzony jest tymi prawami. Człowiek posiadał te prawa (do życia, wolności, własności, itp.) zanim powstały instytucje władzy państwowej. Z wymienioną cechą wiąże się to, że prawa człowieka są nienaruszalne (żadna władza nie może ich odebrać jednostce) oraz w większości przypadków niezbywalne (nikt nie może zrzec się ich ze skutkiem prawnym, np. oddać się w niewolę lub zrezygnować z prawa do informacji o przyczynie zatrzymania). 2 M. Nowicki, Co to są prawa człowieka, (w:) Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, Zeszyt 1, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998, s. 8.

9 Względność Należy także podkreślić ograniczony (względny) charakter praw człowieka. Gdy realizacja tych praw pozostaje w konflikcie z prawami lub wolnościami innych ludzi lub dobrami, takimi jak np. bezpieczeństwo państwa - można ograniczyć korzystanie z tych praw. W Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 3 jedynie wolność od tortur i wolność od niewolnictwa nie może być ograniczona w żadnych okolicznościach. Ograniczanie praw człowieka wymaga przestrzegania określonych warunków: - ograniczenia muszą być zgodne z celami określonymi przez prawo 4 ; - zachowane są odpowiednie proporcje - między prawem, w które się ingeruje (np. prawem do życia), a chronionym dobrem (np. ochrona porządku publicznego); - można je wprowadzać tylko ustawą (nie można tego robić żadnym aktem prawnym o niższej randze niż ustawa, np. rozporządzeniem ministra, zarządzeniem Komendanta Głównego Policji); - muszą być konieczne w demokratycznym państwie (społeczeństwie wolnych ludzi) i podlegać odpowiedniej kontroli (w szczególności sądowej). 3. Rodzaje praw człowieka 3.1. Prawa materialne i proceduralne Rozróżnia się dwie zasadnicze grupy praw człowieka: - prawa materialne konkretne wolności i prawa przysługujące człowiekowi: wolność słowa, sumienia, wyznania, wyboru miejsca pobytu, prawo do nauki itp.; - prawa proceduralne dostępne człowiekowi sposoby działania i związane z nimi instytucje, pozwalające jednostce wyegzekwować od rządzących przestrzeganie wolności i realizację praw 5. Samo uznanie praw i wolności człowieka nie miałoby większego znaczenia, jeśli nie instniałyby procedury pozwalające każdemu skutecznie obronić się przed ich naruszeniem. Ochronie praw i wolności człowieka służą przede wszystkim sądy, w tym konstytucyjne, rzecznicy praw obywatelskich, a także takie procedury, jak np. skarga konstytucyjna. 3 Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (Dz. U. nr 61 z 1993 roku, poz. 284 z późn. zm.). 4 Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. nr 78, poz. 483) w art. 31 ust. 3 wymienia następujące cele, dla których można ograniczać korzystanie z konstytucyjnych wolności i praw: bezpieczeństwo lub porządek publiczny, ochrona środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Europejska Konwencja Praw Człowieka wymienia podobne cele. 5 M. Nowicki, Co to są prawa człowieka..., s. 9.

10 Prawa a wolności Prawa materialne dzielą się na prawa i wolności: - prawo (niekiedy mówi się: prawo pozytywne) to obowiązek rządzących zrobienia czegoś czynnie dla każdego z nas. Np. prawo do nauki nakłada na rządzących odpowiedzialność za spowodowanie istnienia sieci szkół, umożliwiającej każdemu dziecku pobieranie nauki; - wolność (niekiedy nazywa się ją prawem negatywnym) to nałożone na rządzących zakazy ingerowania w określone obszary naszego życia. Wolność słowa, wyznania itp. to zakazy wtrącania się władz państwowych w te dziedziny ludzkiej aktywności Prawa osobiste, polityczne i socjalne Prawa i wolności człowieka dotyczą różnych dziedzin życia i działalności ludzi. Odwołując się do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej można dokonać następującego ich podziału 7 : - wolności i prawa osobiste - dotyczą ochrony prywatnego życia jednostki, jej wolności, bezpieczeństwa itp. (np. prawo do życia, zakaz tortur i nieludzkiego, poniżającego traktowania, prawo do wolności osobistej, prawo do rzetelnego procesu sądowego); - wolności i prawa polityczne - to prawa przysługujące człowiekowi jako uczestnikowi życia publicznego, związane są z udziałem obywateli w sprawowaniu i kontrolowaniu władzy (np. wolność zgromadzeń, wolność zrzeszania się, prawo równego dostępu do służby publicznej, prawo do udziału w wyborach i referendum); - wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne to w zasadzie obowiązki dla państwa, które powinno stwarzać warunki godnego poziomu życia, zapewniać pracę, rozwój intelektualny, dostęp do dóbr kultury narodowej itp. (np. prawo do własności i dziedziczenia, wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy, prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy, prawo do ochrony zdrowia, prawo do nauki). Z punktu widzenia służby policjanta największe znaczenie ma znajomość praw i wolności osobistych oraz niektórych politycznych. Szczególnie chodzi tu o znajomość ograniczeń korzystania z niektórych praw, bez znajomości których policjant nie może pełnić służby w sposób praworządny. 6 Tamże, s Rozdział II Konstytucji RP - Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela.

11 11 II. ŹRÓDŁA PRAW CZŁOWIEKA 1. Źródła ideowe (filozoficzne) Źródła ideowe (filozoficzne) - to pewnego rodzaju założenia, idee, koncepcje, które uzasadniają pochodzenie oraz konieczność uznania i przestrzegania przez państwo podstawowych praw i wolności człowieka. Powszechnie uznawanym i akceptowanym źródłem praw człowieka w znaczeniu ideowym (filozoficznym) jest przyrodzona godność człowieka. Ma to swoje odzwierciedlenie w wielu dokumentach międzynarodowych oraz konstytucjach krajowych 8. Trudno jest jednoznacznie zdefiniować godność. Można natomiast przyjąć, że jest to coś, co posiada każdy człowiek, co wynika z istoty człowieczeństwa. Człowiek nabywa ją z chwilą urodzenia i nie traci jej w ciągu życia. Nikt nie może człowieka pozbawić godności. Jeżeli nie można człowieka pozbawić godności, to także nie można pozbawić go podstawowych praw i wolności, które z niej wynikają. Z godnością człowieka wiąże się też obowiązek jej poszanowania przez władze publiczne. Inną koncepcją pochodzenia oraz konieczności ochrony praw człowieka jest nawiązanie do prawa naturalnego. Człowiek posiadał te prawa zanim powstały instytucje władzy państwowej. W związku z tym nie można powiedzieć, że prawa człowieka to prawa, które zostały nadane (ustanowione) przez państwo. Ludzie rodzili się i żyli zanim w aktach prawa międzynarodowego i konstytucjach zapisano prawo do życia. Bardziej właściwe w tym przypadku jest stwierdzenie, że prawa człowieka to prawa, które zostały uznane (potwierdzone) przez państwo w celu ich przestrzegania i ochrony. Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną koncepcję źródeł ideowych praw człowieka, która odwołuje się do idei wolności. Człowiek z samej natury jest wolny i nikt, w tym także państwo, nie może mu jej odebrać. W myśl tzw. amerykańskiej koncepcji praw jednostki (wolność od państwa) państwo ma pełnić jedynie funkcję stróża nocnego. W praktyce sprowadza się to w zasadzie do zapewnienia przez państwo bezpieczeństwa swoim obywatelom (armia i policja). Jakakolwiek inna ingerencja państwa w wolność człowieka jest niewskazana 9. 8 Art. 30 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej: Przyrodzona i niezbywalna godność człowieka stanowi źródło wolności i praw człowieka i obywatela. Jest ona nienaruszalna, a jej poszanowanie i ochrona jest obowiązkiem władz publicznych. 9 Zob. Prawa i wolności człowieka, red. Andrzej Rzepiński, Centralny Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli, Warszawa 1993, s

12 12 2. Źródła prawne Źródła praw człowieka w ujęciu prawnym (formalnym) to akty prawa międzynarodowego oraz wewnętrznego (krajowego) w których zapisano prawa człowieka (materialne i proceduralne). Pierwszy dokument prawa międzynarodowego który w sposób szczególny został poświęcony ochronie praw człowieka to Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych dnia 10 grudnia 1948 roku 10. W dokumencie tym określono podstawowy, ponadregionalny i ponadkulturowy katalog praw i wolności człowieka. Pomimo tego, że z punktu widzenia prawa międzynarodowego nie był on prawnie wiążący, stał się pewnego rodzaju wzorem dla innych umów międzynarodowych, które w późniejszym czasie zostały zawarte, jak również dla konstytucji wielu państw. Powszechna Deklaracja Praw Człowieka wywierała dużą presję polityczną i moralną na rządy państw doprowadzając stopniowo do uznawania oraz przestrzegania praw i wolności w niej zapisanych 11. Spośród umów międzynarodowych przyjętych w późniejszym czasie w ramach ONZ w szczególności należy wymienić: - Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych z 1966 r. 12, - Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych z 1966 r. 13. Polska podpisała i ratyfikowała oba wymienione Pakty. Obowiązują one w naszym kraju od 1977 roku. Dokumenty przyjmowane w ramach ONZ w zakresie ochrony praw człowieka związane są z dwoma kierunkami. Pierwszy z nich dotyczy aktów o charakterze ogólnym (wymieniona wcześniej Deklaracja i Pakty). Drugi kierunek to regulacje zajmujące się szczególnymi prawami, ich rozwinięciem i sprecyzowaniem (np. Konwencja w sprawie zakazu stosowania tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania z 1984 roku 14 ) lub prawami niektórych kategorii osób (np. Konwencja o prawach dziecka z 1989 roku 15 ). 10 Dla upamiętnienia tego wydarzenia 10 grudnia każdego roku obchodzony jest światowy Dzień Praw Człowieka. 11 Z. Hołda, Międzynarodowa ochrona praw człowieka, (w:) Prawa człowieka. Zarys wykładu, Kantor Wydawniczy Zakamycze 2004, s Dz. U. nr 38 z 1977 roku, poz Dz. U. nr 38 z 1977 roku, poz Dz. U. nr 63 z 1989 roku, poz Dz. U. nr 120 z 1991 roku, poz. 526 z późn. zm.

13 13 Obok ONZ-owskiego, powszechnego systemu ochrony praw człowieka, istnieją systemy regionalne, których przedmiotem zainteresowania w mniejszym lub większym stopniu jest ochrona praw człowieka. W Europie funkcjonują one w ramach Rady Europy, Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (OBWE), Unii Europejskiej. Właśnie w ramach Rady Europy do której Polska należy od 1991 roku stworzono bardzo skuteczny system ochrony praw człowieka. W 1950 roku w Rzymie państwa -członkowie Rady Europy podpisały Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (w skrócie często nazywana Europejską Konwencją Praw Człowieka). Został w niej zawarty katalog praw i wolności osobistych oraz politycznych. W ramach systemu kontroli przestrzegania praw i wolności zapisanych w Konwencji powołano Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu. Prawa zagwarantowane w Konwencji przysługują nie tylko obywatelom państw, które ją podpisały, ale wszystkim osobom przebywającym na terytorium danego kraju. W Polsce Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności obowiązuje od 1993 roku. Proces uznawania i zapewniania ochrony praw człowieka podlega ciągłej ewolucji, czego przykładem mogą być protokoły dodatkowe do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, których do chwili obecnej podpisano kilkanaście 16. Podobnie jak ONZ, także Rada Europy przyjęła szereg aktów prawnych o charakterze szczegółowym w zakresie ochrony praw człowieka, w tym dotyczących zakazu stosowania tortur, mniejszości narodowych, medycyny i bioetyki, ochrony danych osobowych. Z punktu widzenia służby policjanta szczególnie istotna jest tutaj Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z 1987 roku 17. W Polsce najwyższym źródłem prawa (w tym praw i wolności człowieka) jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 roku. Rozdział II Konstytucji został zatytułowany Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela. Jest on podzielony na następujące części: - Zasady ogólne (zapisano tu m.in. przepisy dotyczące godności, równości i zakazu dyskryminacji, wolności oraz zasady ograniczeń praw człowieka); - Wolności i prawa osobiste; - Wolności i prawa polityczne; 16 Np. Protokół nr 6 do Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności dotyczący zniesienia kary śmierci, sporządzony w 1983 roku, obowiązujący w Polsce od 2000 roku (Dz. U. nr 23 z 2001 roku, poz. 266). 17 Dz. U. nr 46 z 1995 roku, poz. 238 z późn. zm.

14 14 - Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne; - Środki ochrony wolności i praw; - Obowiązki. Zgodnie z art. 8 ust. 2 Konstytucji RP jej przepisy stosuje się bezpośrednio, chyba że sama Konstytucja stanowi inaczej. Istotne jest to, że większość wolności i praw zapisanych w Konstytucji dotyczy każdego człowieka przebywającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Jeżeli zapisano Obywatel ma prawo... oznacza to, że dany przepis nie dotyczy cudzoziemców.

15 15 III. PRAWA CZŁOWIEKA A POLICJA 1. Rola praw człowieka w służbie policjanta Rolę praw człowieka w służbie policjanta można rozpatrywać w trzech aspektach: - pierwszy wiąże się z obowiązkiem przestrzegania w trakcie wykonywania czynności służbowych praw i wolności człowieka (policjant nie może ich naruszać), - drugi dotyczy obowiązku ochrony praw człowieka (policjant jako strażnik praw człowieka), - trzeci związany jest z faktem, że policjanta też chronią prawa człowieka. Policjanci w toku wykonywania czynności służbowych mają obowiązek respektowania godności ludzkiej oraz przestrzegania i ochrony praw człowieka to zapis z ustawy o Policji, podstawowego aktu prawnego obowiązującego każdego policjanta 18. Policjant w celu skutecznego wykonywania czynności służbowych wyposażony został w wiele środków mogących jeżeli zostaną użyte niezgodnie z prawem naruszyć prawa i wolności człowieka. Możliwość legitymowania, przeszukania, zatrzymania, kontroli korespondencji, czy też inne uprawnienia, mogą stwarzać wrażenie, że policjant posiada władzę. Takie rozumowanie może wpłynąć deprawująco na funkcjonariusza Policji. W kontekście służby policjanta należy bezwzględnie pamiętać, że w państwie prawa rządzi prawo, a nie arbitralna wola urzędnika. Tak więc o tym co policjant może zrobić i jak ma to zrobić, decyduje prawo. W przeciwieństwie do tego - człowiek, może robić wszystko to, czego prawo nie zabrania. Istotne jest, że większość praw człowieka ma charakter ograniczony (względny). Warunki i zakres tych ograniczeń są jednak ściśle określone przez prawo i policjant powinien być tego w pełni świadomy. Kolejną kwestią jest to, że policjant wykonując czynności służbowe, styka się często z takimi osobami, jak przestępcy, osoby pod wpływem alkoholu, często agresywne, stosujące przemoc, narkomani, prostytutki itp. Chociaż w niektórych przypadkach może to być trudne, policjant musi uświadomić sobie, że każdy człowiek posiada godność, którą on ma obowiązek szanować. W podejmowanych czynnościach policjant nie może się wywyższać. Ponadto osoby, w stosunku do których podejmuje czynności, powinien traktować zgodnie z zasadą równości wobec prawa. Nie może być stronniczy i w żadnym wypadku nie może 18 Art. 14 ust. 3 ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 roku o Policji (tekst jedn.: Dz. U. nr 7 z 2002 roku, poz. 58).

16 16 dyskryminować osób, w szczególności z takich powodów, jak: płeć, narodowość, pochodzenie rasowe lub społeczne, wyznanie itp. Szczególnym uprawnieniem jest prawo do używania środków przymusu bezpośredniego. Policjant ma jednak obowiązek stosowania ich zgodnie z prawem, tj. tylko w przypadkach i w sposób określony przez prawo. Środki przymusu bezpośredniego mogą być stosowane tylko w niezbędnym zakresie i w taki sposób, aby wyrządzić możliwie najmniejszą szkodę. W demokratycznym państwie prawa policjant jest z jednej strony przedstawicielem władzy publicznej, z drugiej natomiast ma pełnić służebną rolę wobec społeczeństwa w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa. Ta służebna rola dotyczy także ochrony praw i wolności człowieka przed ich naruszeniami. Policjant, który w sposób praworządny pełni służebną rolę wobec społeczeństwa, powinien mieć zapewnione odpowiednie warunki pracy, ochronę oraz pomoc ze strony państwa i społeczeństwa. Można tutaj przytoczyć wybrane postanowienia Deklaracji o policji 19, należącej do tzw. miękkiego prawa międzynarodowego (nie wiążącego prawnie państw): - Funkcjonariusz policji, który stosuje się do przepisów Deklaracji o policji, powinien uzyskać czynne moralne i fizyczne wsparcie społeczności, której służy; - Funkcjonariusz policji musi wykonywać swe obowiązki w takich warunkach zawodowych, psychologicznych i materialnych, aby stanowiły one ochronę jego uczciwości, bezstronności i godności; - Funkcjonariusz policji ma prawo do słusznego wynagrodzenia, przy czym należy uwzględniać szczególne aspekty jego pracy, takie jak zwiększone ryzyko i obowiązki oraz jej nienormowany czas; - Funkcjonariusz, wobec którego zastosowano środki dyscyplinarne bądź sankcje karne, ma prawo odwołania się do niezależnego i bezstronnego organu bądź sądu; - Funkcjonariusz policji stający przed sądem lub trybunałem ma takie same prawa jak ogół obywateli. W ramach monitoringu Policji przeprowadzonego w latach przez Helsińską Fundację Praw Człowieka między innymi badano warunki pracy Policji i policjantów. W opublikowanym raporcie stwierdzono, że warunki pracy, jakie zapewnia 19 Rezolucja 690 Zgromadzenia Parlamentarnego Rady Europy z 1979 roku. Tekst Deklaracji w: Prawa Człowieka a Policja. Wybór dokumentów Rady Europy i ONZ, red. Andrzej Rzepiński, Centrum Szkolenia Policji, Legionowo 1992.

17 17 państwo Policji oraz policjantom, mają duży wpływ na jej jakość i skuteczność, a co za tym idzie, na poziom ochrony praw człowieka w zakresie, w jakim Policja jest do ochrony tej powołana 20. Należy też podkreślić, że policjantowi - jako człowiekowi - przysługują wszystkie prawa i wolności zapisane w takich dokumentach jak Konstytucja RP, czy też Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. 2. Prawa i wolności człowieka istotne z punktu widzenia służby policjanta Oznaką przemian, jakie nastąpiły w Polsce w ostatnich latach, jest m.in. wykazywana w sondażach opinii publicznej wysoka aprobata dla Policji w Polsce po 1989 roku. Przyczyniły się do tego zmiany prawne określające granice władzy, a także uwzględniające w tzw. ustawach policyjnych i przepisach wykonawczych regulujących funkcjonowanie Policji, podstawowe międzynarodowe standardy. Podstawowy kanon owych standardów obejmuje m.in.: zasady użycia siły oraz broni palnej, zakaz stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania, postępowanie w stosunku do osób zatrzymanych, tymczasowo aresztowanych lub uwięzionych, przestrzeganie prawa do prywatności oraz prawo do pokojowego zgromadzania się 21. Zatem niektóre z praw i wolności człowieka mają szczególne znaczenie dla policjanta. Związane jest to z obowiązkiem ochrony tych praw albo możliwością ingerowania w nie. Prawa te zostaną omówione przede wszystkim w oparciu o Konwencję o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Rada Europy podkreśliła duże znaczenie tego dokumentu w kształceniu policjantów 22. Można jednak założyć, że w sposób niemal identyczny lub bardzo zbliżony, prawa te uregulowane są w innych umowach międzynarodowych oraz Konstytucji RP. Prawo do życia Art. 2 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: 20 S. Cybulski, Policjanci i ich klienci. Prawo w działaniu. Raport z monitoringu, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 2001, s A. Kremplewski, J. Skowron, Prawa człowieka a Policja, (w:) Szkoła Praw Człowieka. Teksty wykładów, Zeszyt 5, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998, s Funkcjonariusz policji powinien uzyskać wszechstronne wykształcenie ogólne, odbyć szkolenie zawodowe oraz praktykę w zawodzie, a także zdobyć niezbędną wiedzę o problemach społecznych, wolnościach demokratycznych, prawach człowieka i w tym w szczególności z zakresu Europejskiej Konwencji Praw Człowieka - Deklaracja o policji.

18 18 1. Prawo każdego człowieka do życia jest chronione przez ustawę. Nikt nie może być umyślnie pozbawiony życia, wyjąwszy przypadki wykonania wyroku sądowego, skazującego za przestępstwo, za które ustawa przewiduje taką karę. 2. Pozbawienie życia nie będzie uznane za sprzeczne z tym artykułem, jeżeli nastąpi w wyniku bezwzględnie koniecznego użycia siły: a) w obronie jakiejkolwiek osoby przed bezprawną przemocą; b) w celu wykonania zgodnego z prawem zatrzymania lub uniemożliwienia ucieczki osobie pozbawionej wolności zgodnie z prawem, c) w działaniach podjętych zgodnie z prawem w celu stłumienia zamieszek lub powstania. Prawo do życia jest uważane za jedno z najważniejszych, fundamentalnych praw człowieka. Bez niego człowiek nie mógłby korzystać z innych praw. Prawo to należy rozumieć jako zakaz arbitralnego (bezprawnego) pozbawienia życia. Dla państwa wiąże się z tym także obowiązek zapewnienia prawnej oraz faktycznej ochrony życia człowieka przed bezprawnymi zamachami ze strony innych osób. Prawo do życia pomimo tego, że powinno być bardzo mocno chronione nie jest prawem bezwzględnym. Dopuszcza się sytuacje, w których można pozbawić człowieka życia. Europejska Konwencja Praw Człowieka ściśle wylicza te wyjątki podkreślając jednocześnie, że użycie siły musi być w danym przypadku bezwzględnie konieczne. Protokół dodatkowy nr 6 do Europejskiej Konwencji znosi karę śmierci został on podpisany także przez Polskę. Na podstawie treści art. 2 Konwencji oraz orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu należy stwierdzić, że życie każdego człowieka (także przestępcy, terrorysty) jest wartością chronioną przez prawo. Przy użyciu broni lub innych środków przymusu, które w sposób zamierzony lub niezamierzony może doprowadzić do pozbawienia człowieka życia, funkcjonariusz policji powinien wykazać się szczególną ostrożnością. W przypadku śmierci osoby, która nastąpiła w wyniku użycia siły przez policjanta lub w trakcie zatrzymania, państwo powinno przeprowadzić szczegółowe, bezstronne śledztwo zmierzające do ustalenia okoliczności i winnych Orzeczenie w sprawie McCann i inni przeciwko Wielkiej Brytanii, (w:) M. A. Nowicki, Kamienie milowe. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, Centrum Europejskie Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996, s oraz orzeczenie w sprawie Velikova przeciwko Bułgarii, (w:) D. Panas, Wybrane orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu w sprawach policyjnych, Szkoła Policji w Katowicach 2003, s

19 19 Zakaz tortur oraz nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania Art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: Nikt nie może być poddany torturom ani nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu. Tortury można zdefiniować jako każde działanie, którym jakiejkolwiek osobie zadaje się ból lub cierpienie fizyczne lub psychiczne, w celu uzyskania od niej lub osoby trzeciej informacji lub zeznania, bądź też w celu zastraszenia czy wywarcia nacisku albo w innym celu wynikającym z wszelkich form dyskryminacji, gdy taki ból lub cierpienie powodowane są przez funkcjonariusza państwowego lub inną osobę występującą z ich polecenia albo za ich wyraźną lub milczącą zgodą. Określenie to nie obejmuje bólu lub cierpienia wynikających jedynie ze zgodnych z prawem sankcji, nieodłącznie związanych z tymi sankcjami lub wywołanych przez nie przypadkowo 24. Trudniejsze do określenia jest nieludzkie lub poniżające traktowanie albo karanie. Przepisy prawne nie definiują tych terminów. W praktyce każdy przypadek traktowania, który może być uznany za nieludzki lub poniżający, musi być rozpatrzony indywidualnie. Traktowanie lub karanie jest poniżające, gdy powoduje poczucie strachu i upokorzenia prowadzące do upodlenia. W rezultacie tego może dojść do załamania fizycznego i psychicznego. Traktowanie nieludzkie powoduje silne fizyczne i psychiczne cierpienie. Za takie traktowanie może zostać uznane przeszukanie osoby na widoku publicznym, przeszukanie połączone z rozbieraniem osoby, czy prowadzenie zatrzymanego skutego kajdankami w obecności jego kolegów, przyjaciół lub rodziny. Nie każde niewłaściwe traktowanie będzie nieludzkim lub poniżającym, aby za takie mogło być potraktowane musi zostać osiągnięty minimalny poziom dolegliwości. Dlatego też noszenie stroju więziennego lub przeszukanie osobiste, ale przeprowadzone na osobności nie zostało uznane za naruszenie art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka 25. Podobnie będzie z używaniem przez policjanta środków przymusu bezpośredniego. Jeśli w danej sytuacji jest to konieczne, policjant używa środka w celu oraz w sposób określony przez prawo. Po osiągnięciu celu zaprzestaje jego używania i wówczas jego działania nie można uznać za nieludzkie lub poniżające traktowanie. 24 Art. 1 Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania z 1984 roku. 25 A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek, Prawa człowieka. Poradnik dla policjantów, Ośrodek Praw Człowieka Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002, s. 56.

20 20 Należy jednak wyraźnie podkreślić, iż zakaz tortur i nieludzkiego poniżającego traktowania albo karania ma charakter bezwzględny. To powoduje, że każdorazowy przypadek torturowania bez względu na jakiekolwiek okoliczności powinien być ścigany i karany. Europejska Komisja oraz Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu w sprawach dotyczących stosowania tortur oraz nieludzkiego, poniżającego traktowania albo karania, wielokrotnie wyrażały pogląd, że państwo jest odpowiedzialne moralnie za każdą osobę aresztowaną, pozostaje ona bowiem całkowicie w rękach policji. W razie ujawnienia, że aresztowany doznał obrażeń, władze muszą przedstawić dowody wskazujące na istnienie wątpliwości, co do przebiegu wydarzeń w wersji pokrzywdzonego. W podobnych sprawach często podkreślano, że jakiekolwiek użycie siły wobec osoby pozbawionej wolności - jeśli nie jest absolutnie konieczne ze względu na jej zachowanie - narusza ludzką godność i w zasadzie powinno być traktowane jako naruszenie art. 3 Konwencji. Wymogi śledztwa oraz niezaprzeczalne trudności związane ze zwalczaniem przestępczości nie mogą usprawiedliwiać ograniczeń ochrony integralności fizycznej jednostki 26. Z powyższego wynika dla Policji między innymi obowiązek szczegółowego dokumentowania stanu zdrowia, a przede wszystkim obrażeń, które posiada osoba pozbawiona wolności. Brak takiej dokumentacji lub nierzetelna dokumentacja, mogą być odebrane jako próba zatuszowania zdarzenia związanego ze stosowaniem tortur lub nieludzkiego, poniżającego traktowania. W innej sprawie rozpatrywanej przez Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu 27 dotyczącej technik przesłuchań orzeczono, że dezorientacja i pozbawienie poczucia sensorycznego stanowią przykład tortur oraz nieludzkiego i poniżającego traktowania. Znęcanie się nad zatrzymanymi należy ostro potępić. Sklasyfikowano wtedy nielegalnych pięć technik śledczych : - zmuszanie do stania twarzą do ściany, - przetrzymywanie ze szczelnie zakrytą głową, - dręczenie hałasem, - pozbawianie snu, - ograniczanie pożywienia trzymanie o chlebie i wodzie Sprawa Ribitsch przeciwko Austrii, (w:) D. Panas, op.cit., s Orzeczenie w sprawie Irlandii przeciwko wielkiej Brytanii, (w:) M. A. Nowicki, Kamienie milowe..., s A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek, op. cit., s. 56.

21 21 Ważną kwestią w zakresie zapobiegania torturom jest wprowadzenie w państwach członkowskich Rady Europy instrumentu o charakterze prewencyjnym. Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu z 1987 roku wprowadziła możliwość regularnych wizyt miejsc, w których przebywają osoby pozbawione wolności (policyjne pomieszczenia dla osób zatrzymanych, instytucje izolacyjne dla nieletnich, areszty śledcze, więzienia itp.). Wizytacji tych dokonuje specjalny organ Europejski Komitet Zapobiegania Torturom. Zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej Art. 4 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: 1. Nikt nie może być trzymany w niewoli lub w poddaństwie. 2. Nikt nie może być zmuszony do świadczenia pracy przymusowej lub obowiązkowej. 3. W rozumieniu tego artykułu pojęcie praca przymusowa lub obowiązkowa nie obejmuje: a) żadnej pracy, jakiej wymaga się zwykle w ramach wykonywania kary pozbawienia wolności orzeczonej zgodnie z postanowieniami artykułu 5 niniejszej konwencji lub w okresie warunkowego zwolnienia; b) żadnej służby o charakterze wojskowym bądź służby wymaganej zamiast obowiązkowej służby wojskowej w tych krajach, które uznają odmowę służby wojskowej ze względu na przekonania; c) żadnych świadczeń wymaganych w stanach nadzwyczajnych lub klęsk zagrażających życiu lub dobru społeczeństwa; d) żadnej pracy ani świadczeń stanowiących część zwykłych obowiązków obywatelskich. Prawo to w pewnym zakresie może dotyczyć pracy Policji. Chodzi tu w szczególności o takie zjawisko jak handel ludźmi. Obowiązkiem państwa, wszystkich jej organów w tym także Policji jest zapobieganie i zwalczanie tego procederu, określanego niekiedy mianem niewolnictwa XXI wieku. Należy także zwrócić uwagę na sytuacje, które nie mogą być uznane za pracę przymusową. Np. zwykłe obowiązki obywatelskie, których wymaga się od każdego człowieka, w tym także od policjanta. Zakaz trzymania człowieka w niewoli lub w poddaństwie ma charakter bezwzględny. Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego Art. 5 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:

22 22 1. Każdy ma prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego. Nikt nie może być pozbawiony wolności, z wyjątkiem następujących przypadków i w trybie ustalonym przez prawo: a) zgodnego z prawem pozbawienia wolności w wyniku skazania przez właściwy sąd; b) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w przypadku niepodporządkowania się wydanemu zgodnie z prawem orzeczeniu sądu lub w celu zapewnienia wykonania określonego w ustawie obowiązku; c) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania w celu postawienia przed właściwym organem, jeżeli istnieje uzasadnione podejrzenie popełnienia czynu zagrożonego karą lub jeśli jest to konieczne, w celu zapobieżenia popełnieniu takiego czynu lub uniemożliwienia ucieczki po jego dokonaniu; d) pozbawienia nieletniego wolności na podstawie zgodnego z prawem orzeczenia w celu ustanowienia nadzoru wychowawczego lub zgodnego z prawem pozbawienia nieletniego wolności w celu postawienia go przed właściwym organem; e) zgodnego z prawem pozbawienia wolności osoby w celu zapobieżenia szerzeniu przez nią choroby zakaźnej, osoby umysłowo chorej, alkoholika, narkomana lub włóczęgi; f) zgodnego z prawem zatrzymania lub aresztowania osoby, w celu zapobieżenia jej nielegalnemu wkroczeniu na terytorium państwa, lub osoby, przeciwko której toczy się postępowanie o wydalenie lub ekstradycję. 2. Każdy, kto został zatrzymany, powinien zostać niezwłocznie i w zrozumiałym dla niego języku poinformowany o przyczynach zatrzymania i o stawianych mu zarzutach. 3. Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu 1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie albo zwolniony na czas postępowania. Zwolnienie może zostać uzależnione od udzielenia gwarancji zapewniających stawienie się na rozprawę. 4. Każdy, kto został pozbawiony wolności przez zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo odwołania się do sądu w celu ustalenia bezzwłocznie przez sąd legalności pozbawienia wolności i zarządzenia zwolnienia, jeżeli pozbawienie wolności jest niezgodne z prawem. 5. Każdy, kto został pokrzywdzony przez niezgodne z treścią tego artykułu zatrzymanie lub aresztowanie, ma prawo do odszkodowania. Prawo to ma bardzo duży związek z działaniami Policji. Generalnie ma ono chronić człowieka przed arbitralnym, bezprawnym pozbawieniem wolności (zatrzymaniem, aresztowaniem).

23 23 Prawo do wolności i bezpieczeństwa osobistego nie ma charakteru bezwzględnego, co oznacza, że w pewnych sytuacjach określonych ściśle przez prawo funkcjonariusze Policji mogą zatrzymać osobę, która np. stanowi zagrożenie dla społeczeństwa i porządku publicznego. Prawo to gwarantuje jednocześnie minimalne gwarancje dla osoby pozbawionej wolności. W szczególności chodzi tu o poinformowanie o przyczynach zatrzymania i stawianych zarzutach oraz prawo złożenia do sądu zażalenia pod kątem legalności zatrzymania. Należy zawsze pamiętać, że zatrzymanie musi się odbyć w trybie ustalonym przez prawo 29. Właśnie głównie z powodu naruszenia trybu ustalonego przez prawo Polska przegrała przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu jedną z najbardziej znanych polskich spraw. Chodzi o skargę złożoną przez Witolda Litwę, który zarzucił bezprawne umieszczenie go w izbie wytrzeźwień. Trybunał zarzucił w tej sprawie w szczególności to, że policjanci podjęli arbitralną decyzję o przewiezieniu Witolda Litwy do izby wytrzeźwień, nie rozważając w ogóle innych, mniej dotkliwych środków jakie przewiduje polskie prawo (np. odwiezienie do miejsca zamieszkania) 30. W ramach monitoringu Policji przeprowadzonego w latach przez Helsińską Fundację Praw Człowieka w szczególności badano przestrzeganie przez Policję prawa do wolności i bezpieczeństwa osobistego. W opublikowanym raporcie stwierdzono między innymi następujące uchybienia: - Bardzo często policjanci naruszają procedury obowiązujące przy zatrzymaniu osoby. Na ogół nieprawidłowo sporządzają dokumentację zatrzymania błędy stwierdzono aż w 90 proc. badanych protokołów. Co jeszcze istotniejsze, nie zawsze respektują prawa osób zatrzymanych, a zwłaszcza prawa do informacji o przyczynie zatrzymania i przysługujących prawach. Oznacza to naruszenie praw człowieka określonych w Konstytucji RP i w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. - W około 12 proc. badanych przypadków stwierdzono bezpodstawność zatrzymania osoby nietrzeźwej, a w wielu przypadkach nieprzestrzeganie procedur związanych z badaniem stanu trzeźwości i badaniami lekarskimi osób zatrzymanych do wytrzeźwienia W szczególności należy tutaj wymienić Ustawę o Policji, Ustawę z dnia roku Kodeks postępowania karnego (Dz. U. nr 89 z 1997 roku, poz. 555 z późn. zm.), ale także takie przepisy jak np. Ustawa z dnia roku o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U. nr 11 z 2002 r., poz. 109 z późn. zm.), czy też Ustawa z dnia roku o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (tekst jedn.: Dz. U. nr 147 z 2002 r., poz z późn. zm.). 30 Sprawa Witold Litwa przeciwko Polsce, (w:) D. Panas, op.cit., s S. Cybulski, op.cit., s. 162.

24 24 Prawo do rzetelnego procesu sądowego Art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: 1. Każdy ma prawo do sprawiedliwego i publicznego rozpatrzenia jego sprawy w rozsądnym terminie przez niezawisły i bezstronny sąd ustanowiony ustawą przy rozstrzyganiu o jego prawach i obowiązkach o charakterze cywilnym albo o zasadności każdego oskarżenia w wytoczonej przeciwko niemu sprawie karnej. Postępowanie przed sądem jest jawne, jednak prasa i publiczność mogą być wyłączone z całości lub części rozprawy sądowej ze względów obyczajowych, z uwagi na porządek publiczny lub bezpieczeństwo państwowe w społeczeństwie demokratycznym, gdy wymaga tego dobro małoletnich lub gdy służy to ochronie życia prywatnego stron albo też w okolicznościach szczególnych, w granicach uznanych przez sąd za bezwzględnie konieczne, kiedy jawność mogłaby przynieść szkodę interesom wymiaru sprawiedliwości. 2. Każdego oskarżonego o popełnienie czynu zagrożonego karą uważa się za niewinnego do czasu udowodnienia mu winy zgodnie z ustawą. 3. Każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do: a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia; b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony; c) bronienia się osobiście lub przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony - do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości; d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia; e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie. Istota prawa do rzetelnego procesu sądowego sprowadza się do tego, że każdy człowiek powinien mieć prawo, aby niezawisły sąd w sposób rzetelny i w rozsądnym terminie mógł rozstrzygnąć o jego sprawie, zarówno, gdy chodzi o proces cywilny jak i karny. Wspomniana rzetelność realizowana jest poprzez poszanowanie określonych w prawie zasad postępowania, w tym zasady domniemania niewinności.

25 25 W związku z prawem do rzetelnego procesu sądowego w kontekście działań policyjnych, należy zwrócić uwagę na fakt, że prawo to chroni osobę już na etapie postępowania przygotowawczego. Z tym wiąże się między innymi konieczność zrealizowania prawa do pomocy adwokata, a także zbierania przez Policję materiałów dowodowych świadczących nie tylko o winie podejrzanego, ale także potwierdzających jego niewinność. Zakaz karania bez podstawy prawnej Art. 7 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: 1. Nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również wymierzona kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony. 2. Niniejszy artykuł nie stanowi przeszkody w sądzeniu i karaniu osoby winnej działania lub zaniechania, które w czasie popełnienia stanowiły czyn zagrożony karą według ogólnych zasad uznanych przez narody cywilizowane. Prawo to można scharakteryzować krótko: co nie jest zabronione przez prawo, jest dozwolone i nikogo nie można ukarać za czyn, który nie został wcześniej zapisany w prawie karnym. Dla policjantów prawo to ma takie znaczenie, że muszą posiadać dobrą, praktyczną znajomość przepisów prawa karnego i innych ustaw karnych oraz śledzić zmieniające się regulacje prawne. W odmiennym przypadku może dojść do naruszenia tego artykułu w toku wykonywania czynności policyjnych, np. dokonując zatrzymania, które okaże się bezprawne 32. Należy także podkreślić, że zakaz karania bez podstawy prawnej należy do praw o charakterze bezwzględnym. Prawo do prywatności i poszanowania życia w rodzinie Art. 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: 32 A. Beckley, M. Zacny, P. Filipek, op.cit., s. 69.

26 26 1. Każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego i rodzinnego, swojego mieszkania i swojej korespondencji. 2. Niedopuszczalna jest ingerencja władzy publicznej w korzystanie z tego prawa, z wyjątkiem przypadków przewidzianych przez ustawę i koniecznych w demokratycznym społeczeństwie z uwagi na bezpieczeństwo państwowe, bezpieczeństwo publiczne lub dobrobyt gospodarczy kraju, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. Prawo to gwarantuje ochronę jednostki przed ingerencją z zewnątrz w jego prywatną i rodzinną sferę życia. Jest to prawo do posiadania swojej pewnego rodzaju własnej autonomii, przestrzeni, intymności, w których mogą się mieścić osobiste poglądy, sposób bycia, zachowania seksualne itp. Prawo to nie ma charakteru bezwzględnego. Mając na uwadze bezpieczeństwo publiczne, ochronę porządku i zapobieganie przestępstwom, ochronę zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób, policjant ingerując w to prawo, może między innymi: - wylegitymować osobę i ustalić jej tożsamość, - dokonać przeszukania osoby lub kontroli osobistej, przeglądu bagażu, - wejść do mieszkania i dokonać jego przeszukania, - przesłuchać osobę i zapytać o sprawy prywatne lub rodzinne (ale tylko w przypadku, gdy jest to konieczne w danej sprawie). W wymienionych powyżej celach Policja posiada także uprawnienia w zakresie kontroli korespondencji oraz stosowania podsłuchu. Może także wykonywać zadania związane z zapobieganiem i zwalczaniem przemocy w rodzinie, pomimo tego, że wiąże się to z ingerencją w życie rodzinne. Podjęcie wymienionych czynności w sposób niezgodny z prawem może stanowić naruszenie prawa do prywatności i poszanowania życia w rodzinie (np. bezpodstawne wylegitymowanie osoby, bezprawne przeszukanie, wykorzystanie informacji uzyskanych o osobie w innych celach niż służbowych, zadawanie podczas przesłuchania pytań dotyczących życia intymnego, wyznania osoby lub innych spraw osobistych, jeżeli nie ma to żadnego znaczenia dla sprawy).

27 27 Z posiadanych uprawnień policjant może korzystać tylko w takim celu, dla jakiego dany środek ustanowiono oraz w sposób określony przez prawo 33. W każdym przypadku ingerencji w życie prywatne lub rodzinne musi być ona także konieczna. Wolność myśli, sumienia i wyznania Art. 9 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: 1. Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolność zmiany wyznania lub przekonań oraz wolność uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonań przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne. 2. Wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może podlegać jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane przez ustawę i konieczne w społeczeństwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeństwa publicznego, ochronę porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób. Samo prawo do posiadania określonych myśli, sumienia i wyznania w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka ma charakter bezwzględny i nie doznaje żadnych ograniczeń. Jedynie wolność uzewnętrzniania wyznania lub przekonań może ulegać ograniczeniom, ale tylko na podstawie ustawy i w przypadkach koniecznych z uwagi na wymienione powyżej cele. W ramach tych ograniczeń zakazane jest między innymi publiczne nawoływanie do przestępstwa na tle rasowym, narodowościowym, wyznaniowym, nawoływanie do nienawiści na tle różnic narodowościowych, etnicznych, rasowych, wyznaniowych, czy też publiczne propagowanie faszyzmu lub innych totalitarnych ustrojów państwowych. Należy także mieć na uwadze działalność sekt destrukcyjnych (np. satanistów ). W takich przypadkach funkcjonariusze Policji mają obowiązek podejmować działania przewidziane przez prawo mające na celu ochronę życia i zdrowia człowieka. Z punktu widzenia służby policjanta wolność ta może mieć także związek z taką czynnością jak przesłuchanie. Nie wolno pytać osoby przesłuchiwanej o wyznanie, poglądy, orientację seksualną itp. jeżeli nie jest to konieczne i nie ma związku z prowadzonym postępowaniem. 33 Podstawy prawne i faktyczne dokonywania tych czynności oraz sposób ich przeprowadzania opisane są m.in. w Ustawie o Policji, Kodeksie postępowania karnego oraz innych przepisach, a w szczególności w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia roku w sprawie sposobu postępowania przy wykonywaniu niektórych uprawnień policjantów (Dz. U. nr 141, poz. 1186).

28 28 W związku z wolnością myśli, sumienia i wyznania policjant powinien być obiektywny, bezstronny i tolerancyjny w kontaktach z osobami o różnych poglądach, przekonaniach, wyznaniach. Wolność słowa (wyrażania opinii) Art. 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka: 1. Każdy ma prawo do wolności wyrażania opinii. Prawo to obejmuje wolność posiadania poglądów oraz otrzymywania i przekazywania informacji i idei bez ingerencji władz publicznych i bez względu na granice państwowe. Niniejszy przepis nie wyklucza prawa Państw do poddania procedurze zezwoleń przedsiębiorstw radiowych, telewizyjnych lub kinematograficznych. 2. Korzystanie z tych wolności pociągających za sobą obowiązki i odpowiedzialność może podlegać takim wymogom formalnym, warunkom, ograniczeniom i sankcjom, jakie są przewidziane przez ustawę i niezbędne w społeczeństwie demokratycznym w interesie bezpieczeństwa państwowego, integralności terytorialnej lub bezpieczeństwa publicznego ze względu na konieczność zapobieżenia zakłóceniu porządku lub przestępstwu, z uwagi na ochronę zdrowia i moralności, ochronę dobrego imienia i praw innych osób oraz ze względu na zapobieżenie ujawnieniu informacji poufnych lub na zagwarantowanie powagi i bezstronności władzy sądowej. Często wyrażany jest pogląd, że wolność słowa jest wolnością szczególną, z której wszystkie inne biorą swój początek. Ma ona ogromne znaczenie polityczne, ponieważ pozwala m.in. krytykować rząd. Tam, gdzie istnieje swoboda informacji, są większe szanse na to, aby inne prawa były respektowane. Jak stwierdził w jednym z orzeczeń Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu swoboda wypowiadania jest jedną z najważniejszych podstaw demokratycznego społeczeństwa, warunkiem jego rozwoju i możliwości samorealizacji jednostki 34. W kontekście działań Policji wolność słowa oznacza między innymi konieczność otwarcia się na społeczeństwo, informowania o swoich działaniach i to nie tylko tych związanych z sukcesami. Powinno to się odbywać oczywiście zgodnie z obowiązującym prawem (m.in. ochrona danych osobowych, poszanowanie zasady domniemania niewinności, 34 Prawa i wolności człowieka, red. Andrzej Rzepiński..., s.65.