CYRYLICA. Andrzej Wijas

Transkrypt

1 CYRYLICA Andrzej Wijas

2 Niniejsze opracowanie dotyczy cyrylicy uŝywanej w językach wschodniosłowiańskich: rosyjskim, ukraińskim i białoruskim (bez uwzględnienia języka rusińskiego). Ostatnie slajdy zawierają dodatkowe informacje na temat liter, stosowanych w innych językach słowiańskich, uŝywających do zapisu cyrylicy językach południowosłowiańskich: bułgarskim, czarnogórskim, macedońskim i serbskim.

3 LITERY PODOBNE W ALFABECIE ŁACIŃSKIM I CYRYLICY cyrylica Аа Кк Мм Оо Ттт Іі tylko w j. ukraińskim i białoruskim alfabet łaciński A a K k M m O o T t I i

4 LITERY PODOBNE, ALE OZNACZAJĄCE RÓśNE DŹWIĘKI cyrylica Вв Ее Нн Рр Сс Уу Хх alfabet łaciński W w w j. ukr. niekiedy wymowa jak [ł] w j. ros. i biał.: [je], [ e], [e] w j. ros. takŝe: [jo], [ o], [o] w j. ukraińskim: E e N n R r S s U u H h (Ch ch)

5 cyrylica Бб Ггг Ґґ tylko w j. ukr. i nieoficjalnie w biał. ДдDдg Ёё tylko w j. rosyjskim i białoruskim Єє tylko w j. ukraińskim Жж Зз LITERY RÓśNE alfabet łaciński B b w j. rosyjskim: G g w j. ukraińskim i białoruskim: H h G g D d [jo], [ o], [o] [je], [ e] śŝ Z z

6 cyrylica Иии tylko w j. rosyjskim i ukraińskim Її tylko w j. ukraińskim Ййй Лл Пп Ўў tylko w j. białoruskim Фф Цц Чч LITERY RÓśNE alfabet łaciński w j. rosyjskim: I i w j. ukraińskim: Y y [ji] J j L l (Ł ł) P p Ŭŭ wymowa jak [ł] F f C c Cz cz w j. rosyjskim wymowa jak [ć]

7 cyrylica Шш Щщ tylko w j. rosyjskim i ukraińskim Ъъ tylko w j. rosyjskim Ыы tylko w j. rosyjskim i białoruskim Ьь Ээ tylko w j. rosyjskim i białoruskim Юю Яя LITERY RÓśNE alfabet łaciński Sz sz Szcz szcz w j. rosyjskim wymowa jak [śś] twardy znak Y y miękki znak E e [ju], [ u], [u] [ja], [ a], [a]

8 Ее je SAMOGŁOSKI JOTOWANE po spółgłosce oznaczają jej zmiękczenie, [j] się nie wymawia [ e] [e] Ёё jo [ o] [o] Її nazwa ji n.d. n.d. Юю na początku wyrazu, po samogłosce, po twardym i miękkim znaku oraz apostrofie wymowa zgodnie z nazwą ju [ u] [u] Яя ja [ a] w j. rosyjskim ш (sz), ж [Ŝ], ц [c] są niemal zawsze twarde, wówczas samogłoski jotowane wymawiane są jak niejotowane [a]

9 ZNAKI I APOSTROF Ъъ twardy znak apostrof Ьь miękki znak tylko w j. rosyjskim tylko w j. ukraińskim i białoruskim oddzielają spółgłoskę od następującej po niej samogłoski jotowanej, dzięki czemu wymawiane jest [j] pomiędzy nimi spółgłoska jest wymawiana twardo wymawiana miękko w starej ortografii był zapisywany po twardych spółgłoskach na końcu wyrazu, np.: онъ [on] uwaga: л [ł] ль [l ]

10 brak znaku ню [ńu] (jak pol. [niu]) пя [p a] (jak pol. [pia]) зе / зє [z e] PRZYKŁADY twardy znak lub apostrof нъю / н ю [nju] п я [pja] зъе / з е / з є [zje] miękki znak нью [ńju] пья [p ja] зье / зьє [z je] лё (ukr. льо) [l o] льё (ros. takŝeльо, ukr. льйо) [l jo]

11 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Аа A a Оо O o (1) w j. rosyjskim występuje akanie, tzn. nieakcentowane a i o wymawiane są jednakowo i ulegają redukcji: na początku wyrazu i w pozycji przedakcentowej wymowa jak krótkie [a] w pozostałych przypadkach wymowa jak bardzo zredukowane [a] oznaczane jako [ə] np.: молоко (mołoko) [məłako], оборотень (oborotień) [abərat eń], Караганда (Karaganda) [kərəganda], много (mnogo) [mnogə]

12 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Аа A a Оо O o (2) w j. rosyjskim nieakcentowane o nie jest redukowane i jest wymawiane jak [o] w niektórych wyrazach zapoŝyczonych, np.: радио [radio], неореализм [neor ealizm] lub [n eor ealizm] czasem moŝliwe są dwa warianty wymowy, np.: поэт [poet] lub [paet] w j. ukraińskim akanie nie występuje, za to nieakcentowane o moŝe w niektórych przypadkach być wymawiane bliŝej do [u] w j. białoruskim akanie odzwierciedlane jest na piśmie i nie ma silnej redukcji do [ə], np.: нага [naha] ale: ноги [nohi]

13 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Вв W w nie ulega ubezdźwięcznieniu w połączeniach typu кв (kw), св (sw), тв (tw), цв (cw) itp., por.: квант [kwant] vs. pol. kwant [kfant] свет [sw et] vs. pol. świat [śf at] твой [twoj] vs. pol. twój [tfuj] цвет [cw et] vs. pol. cwibak [cfibak] w j. ukraińskim na końcu sylaby i wyrazu wymawia się jak polskie [ł], np.: був [buł] правда [prałda] (niektórzy wymawiają jak [w], nie ulegające ubezdźwięcznieniu do [f])

14 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Гг G g H h (1) w j. ukraińskim i białoruskim wymowa jak dźwięczne [h], występujące np. w j. czeskim i słowackim (dźwięczny odpowiednik [ch]) w j. rosyjskim: w końcówkach dopełniacza typu -ого (-ogo), -его (- ego) wymowa jak [w], np.: красного (krasnogo) [krasnəwə], синего (siniego) [s`ińewə], его (jego) [jewo], того (togo) [tawo] uwaga: много (mnogo) [mnogə], ale: многого (mnogogo) [mnogəwə], строго (strogo) [strogə], ale: строгого (strogogo) [strogəwə]

15 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Гг G g H h (2) w j. rosyjskim: niekiedy wymowa jak [ch]: лёгкий (liogkij) [l ochkij], мягкий (miagkij) [m achkij], бог (bog) [boch] w niektórych wykrzyknikach jak dźwięczne [h]: ого! (ogo!) [oho!], ага! (aga!) [aha!]

16 Дд D d Тт T t TRUDNIEJSZE PRZYPADKI ulegają mocniejszemu zmiękczeniu, niŝ w j. polskim, bliskiemu (ale nie toŝsamemu!) do polskich [dź] i [ć], np.: медведя [m edw ed a], быть [byt ], дело [d ełə], тело [t ełə] w j. białoruskim zmiękczone д (d) i т (t) przechodzą w дзь (dz ) i ць (c ), równieŝ nie toŝsame z polskimi [dź] i [ć], np.: мядзьведзя [m adz w edz a], быць [byc ], дзе [dz e], цела [c eła] w j. rosyjskim połączenia дз (dz) i дж (dŝ) wymawiane są zawsze oddzielnie, jak w polskich wyrazach podziemny, podŝegać, np.: дзен [d-zen], Джон [d-ŝon]

17 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Ее je Ёё jo (1) w j. rosyjskim: ё(jo) zazwyczaj nie jest zapisywane jest zastępowane przez е (je) ёmusi być zapisywane tylko jeŝeli z kontekstu nie moŝna się domyślić prawidłowej wymowy (np. все [fs e] vs. всё [fs o]), jeśli wyraz jest rzadko uŝywany (np. pochodzenia obcego), w ksiąŝkach dla dzieci, podręcznikach, encyklopediach itp. w związku z tym е (je) moŝe być odczytane na 6 róŝnych sposobów [je], [ e], [e], [jo], [ o], [o]: съесть [sjest ], сесть [s est ], шерсть (szerst ) съемки [sjomki], семга [s omga], шепот (szopət)

18 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Ее je Ёё jo (2) w j. rosyjskim: ёjest zawsze akcentowane, z wyjątkiem słów złoŝonych (np. трёхэтажный [tr ochetaŝnyj]) i niektórych wyrazów zapoŝyczonych nieakcentowane е (je) moŝe być zbliŝone do [i] / [y] lub [ə], np.: еда wymowa pomiędzy [jeda] a [jida] жена wymowa pomiędzy [Ŝena] a [Ŝyna] (dla uproszczenia nie uwzględniono tej właściwości na pozostałych slajdach)

19 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Ее je Ёё jo (3) w j. białoruskim: ёnie moŝe być zastąpione przez е, ё jest zawsze akcentowane (podobnie jak о) w j. ukraińskim ё nie występuje zamiast niego zapisuje sięйо lub ьо, np.: ros. серьёзный [s er joznyj] ukr. серйозний [serjoznyj] ros. сёмга [s omga] ukr. сьомга [s omha]

20 ьо ьйо ьё jo TRUDNIEJSZE PRZYPADKI w j. rosyjskim połączenia ньо, льо wymawiane są zwykle jak [ńjo], [l jo] (zamiast [ńo], [l o]) w j. ukraińskim dla zapisu tych połączeń uŝywa się kombinacji liter ньйо, льйо w j. białoruskim dla zapisu tych połączeń uŝywa się kombinacji liter ньё, льё np.: ros. компаньон [kəmpańjon] ukr. компаньйон [kompańjon] biał. кампаньён [kampańjon] por. takŝe: ros. миллион [milion] lub [mil jon] ukr. мільйон [mil jon] biał. мільён [mil jon]

21 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Ее je Ээ E e (1) w j. rosyjskim: е(je) moŝe być wymawiane jak [e] (bez zmiękczania poprzedzającej spółgłoski) takŝe w wielu wyrazach zapoŝyczonych i pochodnych od nich (obowiązkowo lub opcjonalnie), np.: депо [depo] lub [d epo], неореализм [neor ealizm] lub [n eor ealizm], секс [seks], ale: сексуальный [s eksualnyj] турне [turne] niekiedy istnieją dwa warianty zapisu z е (je) lub э (e), np.: карате / каратэ [kərate]

22 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Ее je Ээ E e (2) w j. rosyjskim: słowo zapisane z е (je) moŝe mieć odmienne znaczenie od słowa zapisanego z э (e), np.: метр [m etr] metr ale: мэтр [metr] mistrz поет (поёт) [pajot] (on/ona) śpiewa ale: поэт [poet] lub [paet] poeta w j. białoruskim е zawsze oznacza zmiękczenie poprzedzającej spółgłoski w j. ukraińskim е oznacza dźwięk [e] nie zmiękcza poprzedzającej spółgłoski w tym celu uŝywa się litery є

23 Жж śŝ Цц C c Шш Sz sz TRUDNIEJSZE PRZYPADKI w j. rosyjskim są zwykle twarde, dlatego и (i) po nich wymawiane jest jak [y], е (je) jak [e] (połączenia жж ŜŜ, зж zŝ moŝna wymawiać twardo jak [ŜŜ] lub bardzo miękko jak [źź]), a pozostałe samogłoski jotowane pojawiają się tylko w zapoŝyczeniach i zwykle choć nie zawsze wymawiane są jak niejotowane, np.: живой [Ŝywoj], жюри [Ŝuri], шевелить [szew elit ], парашют [paraszut], центр [centr], цирк [cyrk] ale: Коцюбинский [koc ubinskij] (ukr. nazwisko), позже [poŝŝe] lub [poźźe], вожжи [woŝŝy] lub [woźźi], дождь [doszt ] lub [dośś] (wyjątek)

24 Зз Z z Сс S s TRUDNIEJSZE PRZYPADKI nie ulegają tak silnemu zmiękczeniu jak w j. polskim, tzn. zmiękczonych [s ], [z ] nie naleŝy wymawiać jak [ś], [ź], lecz jak w wyrazach sinus [sìnus], Zinaida [zìnaida], np.: сеть [s et ], сила [sìła] зелёный [z el onyj], зима [zìma] uwaga! w j. rosyjskim jak długie [śś] wymawia sięщ, a takŝe opcjonalnie ждь (Ŝd ) w wyrazie дождь [doszt ] lub [dośś] (patrz poprzedni slajd) w j. rosyjskim jak długie [źź] mogą opcjonalnie wymawiać się połączenia жж ŜŜ, зж zŝ (patrz poprzedni slajd)

25 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Ии I i Лл L l Ł ł w j. rosyjskim na początku wyrazu, jeŝeli poprzedni wyraz kończył się na twardą spółgłoskę wymawia się jak [y], np.:ониона [on y ana], отимени [at ym eni], сигорем [s ygər em] przed spółgłoskami i samogłoskami niejotowanymi z wyj. и (i) wymawia się jak polskie kresowe [ł] pomiędzy zwykłym [ł] a twardym [l], w j. ukraińskim bardzo blisko twardego [l], np. лук [łuk] przed znakiem miękkim, samogłoskami jotowanymi oraz и (i) wymawia się jak miękkie [l ] (np. jak w wyrazie lipa), np.: пыль [pyl ], левый [l ewyj], Литва [litwa]

26 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Чч Cz cz Щщ Szcz szcz w j. rosyjskim miękko jak polskie [ć] w j. ukraińskim i białoruskim twardo jak pol. [cz] (w j. ukraińskim w praktyce często nieco zmiękczane) w j. rosyjskim miękko jak polskie [śś] (długie) uwaga! podobnie wymawiane są takŝe połączenia шч (szcz), сч (scz), жч (Ŝcz) w j. ukraińskim twardo jak polskie [szcz] (w praktyce często nieco zmiękczane lub upraszczane do [sz] lub [szsz ]) w j. białoruskim nie występuje

27 TRUDNIEJSZE PRZYPADKI Яя ja w j. rosyjskim nieakcentowane я (ja) moŝe być zbliŝone do [i] lub [ə], np.: часы [ćisy], язык [jizyk] (dla uproszczenia nie uwzględniono tej właściwości na pozostałych slajdach)

28 ALFABET ROSYJSKI ja ja/ a/a Яя ef (fe) f Фф i kratkoje j Йй ju ju/ u/u Юю u u Уу i i Ии e oborotnoje e Ээ te t Тт ze z Зз miagkij znak - Ьь es s Сс Ŝe Ŝ Жж y y Ыы er r Рр jo jo/ o/o Ёё twiordyj znak - Ъъ pe p Пп je je/ e/e jo/ o/o Ее śśa śś Щщ o o/a/ə Оо de d Дд sza sz Шш en n Нн ge g/w/ ch/h Гг će ć Чч em m Мм we w Вв ce c Цц eł l /ł Лл be b Бб cha ch Хх k k Кк a a/ə Аа nazwa wym. litera nazwa wym. litera nazwa wym. litera

29 RÓśNICE MIĘDZY ROSYJSKIM, UKRAIŃSKIM I BIAŁORUSKIM Вв Гг Ґґ E e Ёё Єє Жж Ии Іі rosyjski ukraiński białoruski [w] [w], [ŭ] = [ł] [w] [g], [w], [ch] [h] [h], ([g]) - [g] ([g]) [je], [ e], [e], [jo], [ o], [o] [e] [je], [ e], [e] [jo], [ o], [o] - [jo], [ o], [o] - [je], [ e], [e] - tylko twarde tw. lub mięk. tylko twarde [i] [y] - - [i] [i]

30 RÓśNICE MIĘDZY ROSYJSKIM, UKRAIŃSKIM I BIAŁORUSKIM Її Ўў Цц Чч Шш Щщ Ъъ Ыы Ээ rosyjski ukraiński białoruski - [ji] [ŭ] = [ł] tylko twarde tw. lub mięk. tylko twarde [ć] [cz] [cz] tylko twarde tw. lub mięk. tylko twarde [śś] twardy znak [szcz] [y] - [y] [e] - [e]

31 DODATKOWE LITERY W JĘZYKACH POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKICH LUB LITERY Z INNĄ WYMOWĄ NIś W J. WSCHODNIOSŁOWIAŃSKICH litera Ђђ Ѓѓ З з Ѕѕ Јј Љљ Њњ wymowa [dź] [g ]~[d ]~[dź] [ź] [dz] [j] [l ] [ń] język serbski, czarnogórski macedoński czarnogórski czarnogórski, macedoński serbski, czarnog., maced. serbski serbski

32 DODATKOWE LITERY W JĘZYKACH POŁUDNIOWOSŁOWIAŃSKICH LUB LITERY Z INNĄ WYMOWĄ NIś W J. WSCHODNIOSŁOWIAŃSKICH litera С с Ћћ Ќќ Џџ Щщ Ъъ wymowa [ś] [ć] [k ]~[t ]~[ć] [dŝ] [szt] [ə] język czarnogórski serbski macedoński serbski, czarnog., maced. bułgarski bułgarski