2. OGÓLNY OPIS WOJEWÓDZTWA WOŁYŃSKIEGO W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM

Transkrypt

1 Mienie zabużańskie. Porównanie powiatów dubieńskiego województwo wołyńskie z powiatem chełmskim województwo lubelskie opracował Andrzej Wójtowicz Rzeczoznawca majątkowy nr.upr Przedmiotem wyceny zgodnie z Postanowieniem Wojewody Małopolskiego była pozostawiona poza obecnymi granicami Rzeczypospolitej Polskiej w Podzamczu, gmina Radziwiłłów, pow. dubieński, woj. wołyńskie, nieruchomość gruntowa o powierzchni 19,3967 ha, w tym 18 ha gruntów rolnych oraz grunty o powierzchni 1,3967 ha zabudowane domem, stajnią i stodołą. 2. OGÓLNY OPIS WOJEWÓDZTWA WOŁYŃSKIEGO W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM Szacowana nieruchomość położona w województwie wołyńskim, który przed II wojną światową był jednym z 16 województw II Rzeczypospolitej, zostało utworzone 19 lutego 1921 roku, istniejące do 1939 roku ze stolicą w Łucku. Położone we wschodniej części Rzeczypospolitej, graniczyło na wschodzie z Ukraińską SRR, natomiast od zachodu z województwami lubelskim, od północy z województwem poleskim, od wschodu z województwem tarnopolskim II Rzeczypospolitej. Największą zmianą terytorialną w ciągu istnienia województwa było przyłączenie 16 grudnia 1930 roku powiatu sarneńskiego z województwa poleskiego. W 1938 roku powierzchnia województwa wynosiła km². Poza Łuckiem, głównymi miastami były Równe (największe miasto), Kowel, Krzemieniec, Ostróg, Włodzimierz i Dubno. Wg Małego Rocznika Statystycznego z 1939 r [dalej skrót MRS 1939], (tabela 4, s. 11 podział administracyjny obowiązujący od r): obszar województwa wynosił 35,7 tysiące km2; liczba powiatów wynosiła 11, grodzkich powiatów nie było; liczba miast 22 w tym wydzielonych 3, liczba gmin wiejskich 103, liczba gromad Liczba ludności województwa lwowskiego w 1931 roku ogółem wynosiła 2 085,6 tys., w tym: miejska 276,5 tys., wiejska 1 809,1 tys., gęstość zaludnienia to 58 mieszkańców na 1km2. Dane te potwierdza także Rocznik Ziem Wschodnich 1938 r., s. 5, sytuując województwo wołyńskie w obszarze województw wschodnich. Województwo wołyńskie obejmowało powiaty: Dubieński (Dubnowski) km2 powierzchni, 226,7 tys mieszkańców, 69 osób/km2, siedziba powiatu Dubno; Horochowski km2 powierzchni, 122,1 tys mieszkańców, 69 osób/km2, siedziba powiatu Horochów; Kostopolski km2 powierzchni, 159,6 tys mieszkańców, 46 osób/km2, siedziba powiatu Kostopol; Kowelski km2 powierzchni, 255,1 tys mieszkańców, 45 osób/km2, siedziba powiatu Kowel; Krzemieniecki km2 powierzchni, 243,0 tys mieszkańców, 87 osób/km2, siedziba powiatu Krzemieniec; Lubomelski km2 powierzchni, 85,5 tys mieszkańców, 42 osób/km2, siedziba powiatu Lubomil; Łucki km2 powierzchni, 290,8 tys mieszkańców, 61 osób/km2, siedziba powiatu Łuck; Rówieński km2 powierzchni, 252,8 tys mieszkańców, 87 osób/km2, siedziba powiatu Równe;

2 Sarneński km2 powierzchni, 181,3 tys mieszkańców, 33 osób/km2, siedziba powiatu Sarny; Włodzimierski km2 powierzchni, 150,4 tys mieszkańców, 68 osób/km2, siedziba powiatu Włodzimierz Wołyński, Zdołbunowski (do 1924 r. Ostrogski) km2 powierzchni, 118,3 tys mieszkańców, 88 osób/km2, siedziba powiatu Zdołbunów. [MRS 1939 s. 13] Wg Drugiego Spisu Ludności z dn 9.XII 1931, Województwo wołyńskie, GUS RP, seria C, zeszyt 70, Warszawa 1938, [dalej Drugi Spis 1938 wołyńskie], dane charakterystyki ogólnej województwa kształtowały się następująco: Jak chodzi o ilość izb w mieszkaniach to w województwie wołyńskim zgodnie z II Spisem ludności było mieszkań, w tym izb, oraz ludności w mieszkaniach. Pełne zestawienie mieszkań wg liczby izb, poniżej [II Spis Wołyńskie, s. 4]:

3 Skład ludności według narodowości: Ukraińcy 68,0%; ; Polacy 16,6%; ; Żydzi 9,9%; ; Niemcy 2,3%; ; Czesi 1,5%; Skład ludności według wyznań: prawosławne - 69,8%; ; rzymskokatolickie - 15,7% ; ; mojżeszowe - 10% ; ; ewangelickie - 2,6% Wskaźnik analfabetyzmu w ,8% ludności nieumiejącej czytać i niepiśmiennej (58,1% mężczyźni; 78,7% kobiety); w 1931 roku - 47,8% (32,2% mężczyźni; 62,3% - kobiety). Według źródła utrzymania: 79,4% - rolnictwo; 8,5% - przemysł; 4,8% - handel; 1,7% - komunikacja. [Wszystkie dane za: Mały Rocznik Statystyczny 1938, wyniki spisu powszechnego z 1931 r.] II Spis Wołyńskie 1938, tab. 10, podaje następujące dane odnośnie ludności województwa wołyńskiego: Skład zawodowy ludności [wg RZW 1938, s. 9]: na tysięcy mieszkańców województwa wołyńskiego czynnych zawodowo, tys (80%) pracuje w rolnictwie i ogrodnictwie [20 tys w miastach, tys na wsi]; 177 tys (8,5%) w górnictwie i przemyśle [88 tys w miastach, 89 tys na wsi]; 100 tys (4,3%) w handlu i ubezpieczeniach [61 tys w miastach, 39 tys na wsi]; 37 tys (1,7%) w komunikacji i transporcie [24 tys w miastach, 13 tys na wsi]; oraz 117 tys (5,5%) w innych zawodach [60 tys w miastach, 57 tys na wsi]. Na koniec 1931 roku, województwo liczyło 104,0 tys pracowników najemnych na stanowiskach robotniczych, w tym 40,0 tys zatrudnionych w rolnictwie i 63,2 tys zatrudnionych w pozostałej działalności. Najwięcej zatrudniano w przemyśle 28,0 tys, oraz 11,3 tys jako służba domowa; 12,2 tys to inne zawody; 6,0 tys w komunikacji i transporcie; 3,5 tys w handlu i ubezpieczeniach. Pracowników najemnych umysłowych w województwie pracowało 22,1 tys, w tym 0,7 tys w rolnictwie, oraz 1,8 tys w przemyśle; 14,4 tys w innych zawodach; 2,0 tys w handlu i ubezpieczeniach; 1,9 tys w komunikacji i transporcie (MRS 1939, tab. 1, s. 258). Wołyńskie liczyło 365 lekarzy [56 kobiet], w tym 280 w miastach i 85 na wsi [MRS 1939, s. 295], 31 szpitali z liczbą łóżek, tj. 4,8 na mieszkańców [najniższy w kraju, średnia krajowa 21,7, wg MRS 1939, s. 296]. Zgodnie z II spisem ludności [II Spis Wołyńskie 1938, tab. 18], ludność wg stanowiska społecznego i działów zawodu w województwie kształtowała się następująco:

4 W zakresie gospodarczym analiza województwa wołyńskiego wygląda następująco: świadectwa przemysłowe wykupione na rok 1935 dla zakładów przemysłowych w województwie to 9 911, w tym w miastach 4 882, na wsi Natomiast świadectwa przemysłowe wykupione na 1938 r dla zakładów handlowych to , w tym w miastach , na wsi , oraz handel bez stałej siedziby to punktów (MRS tabela 1 i 2, s. 95). W 1937 roku wykupione karty rzemieślnicze w województwie to (MRS 1939 tab 9, s. 106), w tym krawiectwo 2 656, szewstwo 2 615, rzeźnictwo i wędliniarstwo 2 089, kowalstwo 2 108, stolarstwo 1 517, piekarstwo 579, fryzjerstwo 567, ślusarstwo 571. Świadectwa przemysłowe wykupione na 1938 r., przez zakłady przemysłowo rzemieślnicze ogółem dla województwa to 8 471, w tym krawiectwo 1 915, szewstwo 919, rzeźnictwo i wędliniarstwo 698, kowalstwo 1 014, stolarstwo 461, piekarstwo 433, fryzjerstwo 481, ślusarstwo 329. W województwie w 1937 r., występowało 756 spółdzielni związkowych w tym 266 rolniczo spożywczych, 278 kredytowych, 3 mieszkaniowe (MRS 1939 tab. 20, s. 115). W województwie w 1938 r., funkcjonowały 67 zakłady energetyczne wytwarzające 18 mln kw (MRS 1939, tab. 9, s. 127), a w 1937 r funkcjonowało 783 zakłady przemysłu przetwórczego zatrudniających pracowników fizycznych i pracowników umysłowych (MRS 1939, tab. 15, s. 134), 12 rolniczych gorzelni produkujących 752 tys. litrów spirytusu (MRS 1939 s. 144). W województwie występowało 2 oddziały Banku Polskiego, 2 oddziały banków państwowych, 216 zbiornic pocztowych PKO, oraz 274 spółdzielnie kredytowe (MRS 1939, tab. 1, s. 210, stan na 31.XII.1938 r.). Także znajdowało się tam 235 instytucji pocztowych (poczta, telegraf, telefon). Zgodnie z RZW 1938 [s. 10], wołyńskie w roku szkolnym 1934/1935 liczyło: 32 przedszkola z 972 przedszkolakami; szkoły początkowe z uczniami; 25 szkół średnich ogólnokształcących z uczniami; 4 zakłady kształcenia nauczycieli z 214 słuchaczami; 9 ludowych szkół rolniczych z 317 uczniami; 12 szkół zawodowych dokształcających z słuchaczami. Siec dróg i kolei była słabo rozwinięta. W województwie wołyńskim istniało w grudniu 1937 roku km linii kolejowych, tj. 3,4 km na 100 km2 powierzchni (średnia dla Polski 5,2 km/100 km2, najlepiej rozwinięte woj. śląskie 18,5 km/100 km2), oraz 5,3 km na mieszkańców (średnia dla Polski 5,8 km). W kwietniu 1938 roku, istniało km dróg o twardej nawierzchni tj. 4,1 km na 100 km2 powierzchni (średnia dla Polski 16,2 km/100 km2, najlepiej rozwinięte woj. śląskie 53,8 km/100 km2), oraz 7,1 km na mieszkańców (średnia dla Polski 19,6 km). (wg MRS 1939, tab. 1, s. 188). Natomiast Rocznik Ziem Wschodnich z 1938 roku [dalej RZW 1938], s. 14, podaje, że w ogólnej ilości dróg o twardej nawierzchni km (stan na 1.IV.1935 r.), 720 km to drogi państwowe, 245 km to drogi wojewódzkie, 139 to drogi powiatowe, 123 km to drogi gminne. Długość dróg gruntowych w województwie to km, z tego 822 km to drogi państwowe, 886 km to drogi wojewódzkie, to drogi powiatowe. W województwie wg danych RZW w 1931 roku było tys hektarów użytków rolnych, w tym 1 500,4 tys hektarów gruntów ornych, 433 tys ha łąk, 192 tys ha pastwisk, 81,4 tys ha sadów; 798,9 tys ha lasów. [RZW 1938 s. 11, MRS 1939 tab. 4 s. 72]. Natomiast wg danych tymczasowych II spisu ludności z 1931 r., powierzchnia ogólna użytków rolnych i gruntów ornych w obszarach wiejski, w województwie wołyńskim miała znaczący udział, 90% użytków rolnych i 61% gruntów ornych. Grunty rolne na terenie województwa wołyńskiego kształtowały się następująco [Skorowidz 1933 woj. centralne i wschodnie, tab. 2, s. 14]: Gospodarstw rolniczych zatrudniających pracowników było ; natomiast gospodarstw rolniczych bez zatrudnienia najemnych pracowników było [RZW 1938, s. 11]. Wg RZW s. 10 wielkość gospodarstw w województwie wołyńskim w 1931 r., kształtowała się następująco:

5 Tab. 20, II spisu woj. Wołyńskie, podaje dane statystyczne dotyczące zespołów rolniczych według powierzchni użytków rolnych: Natomiast ilość zwierząt hodowlanych w województwie kształtowała się w latach 30-tych XX wieku, następująco [RZW 1938, s. 12]: M. Sowiński w publikacji Rolnictwo włościańskie w zarysie statystyczno- terytorialnym, podaje że [s ]: Rolnictwo włościańskie tego województwa dzielimy na dwie części terytorialne a mianowicie, część południową, czyli Wołyń właściwy (gdzie mieści się także powiat horochowski), oraz część północną, czyli Polesie Wołyńskie". Wołyń właściwy ma charakter rolny. Dominującym typem ziemi jest less", w dużej części spróchnicowany, jako bardzo żyzny czarnoziem lessowy, a więc ten sam typ glebowy, co w okręgu podolskim i na Pokuciu. To zapewne zdecydowało, że prawie cały obszar znajduje się pod pługiem, a mało pozostało pod lasami, łąkami i pastwiskami. W Wołyniu właściwym 56% gruntów rolnych jest w posiadaniu włościańskim. Średnie gospodarstwo z grupy samodzielnych posiada powierzchnię 6,5 ha. Z ogólnego obszaru przypada ziemi ornej 80%, ogrodów 4%, łąk 9%, pastwisk 2%, razem użytków rolniczych 95%, gruntów leśnych 3%, pozostałych 2%. Wśród obsiewów znaczny udział przypada na rośliny mocnych ziem: pszenicę, jęczmień, koniczynę, buraki. Również znacznym jest udział drobnych zbóż. Cechą, odróżniającą ten okręg od innych sąsiadujących od południa, jest znacznie większy procent ugoru, który zazwyczaj jest traktowany jako pastwisko, ale

6 zdarza się także czarny ugór. Pod roślinami targowemi pozostaje 71,8% ogólnego obszaru, 75,7% użytków rolniczym i 84,8% ziemi ornej. Zużycie nawozów sztucznych jest bardzo małe; w r nie przekraczało na 1 ha użytków rolniczych 3 kg, w czem 0,5 kg azotowych; 1,5 kg fosforowych; 1 kg potasowych. Średni 1-letni plon zboża wynosi 12,1 q z 1 ha, plon ziemniaków 110 q, a więc plony nie ustępują plonom innych okręgów czarnoziemnych. Obciążenie końmi do pracy jest również duże, jak w innych okręgach czarnoziemnych; na 100 ha użytków rolniczych 24,5 koni; na 100 ha ziemi ornej 29 koni, czyli 1 koń na 3,4 ha roli. Ponadto przypada na 100 ha użytków rolniczych około 2,5 źrebaków. Stosunkowo wysokim jest stan trzody, niski stan krów, na ogół łączny stan inwentarza znacznie niższy niż w innych okręgach czarnoziemnych. Mleczność krów wedle ankiety nie przenosi litrów rocznie od sztuki. Ogólny poziom produkcyjności jest znacznie niższy, niż w innych okręgach czarnoziemnych. Szczególnie słaby udział wykazują gałęzie hodowlane, na które przypada tylko 37% ogólnej produkcyjności. Świadczy to o wybitnie zbożowym charakterze gospodarstw włościańskich na Wołyniu. Produkcyjność w przeliczeniu na ogólny obszar wynosi 130,8 ton, dla średniego 6,5-hektarowego gospodarstwa wypada więc około 8,5 ton. Polesie wołyńskie jest terenem wzajemnego przenikania się lądu i wody. Raz przeważa powierzchnia mokra, a raz sucha. Ląd dominuje na zachodniej części rejonu na t. zw. równinie kowelskiej, która ma charakter rolniczy i mało lesisty. Reszta okręgu ma charakter wybitnie lesisty i łąkowo-pastwiskowy. Gleby są urozmaicone, przeważają jednak szczerki i piaski mniej urodzajne niż loss na Wołyniu właściwym. W Polesiu wołyńskim 44% gruntów rolnych jest w posiadaniu włościańskim, a średni obszar gospodarstwa jest większy i wypada około 7,5 ha. W ogólnym obszarze przypada 51% ziemi ornej, 3% ogrodu, 26% lak, około 9% pastwisk, razem 89% użytków rolniczych, 2,5% lasu i 8,5% nieużytków. Uderzającym jest wysoki procent łąk i pastwisk, przeszło 3-krotnie wyższy od procentu na Wołyniu właściwym, oraz wysoki procent nieużytków kosztem ziemi ornej Zgodnie z informacją zawartą w Księdze Adresowej Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig) Warszawa 1930, s. 2146, bazującej na danych z I powszechnego spisu ludności z 1921 roku i innych danych urzędowych, województwo wołyńskie posiada charakter rolniczy. Poniżej zapis Księgi adresowej z 1930 roku, opisujący województwo wołyńskie:

7 3. OPIS POWIATU DUBIEŃSKI Powiat dubieński zajmował południową część województwa wołyńskiego i graniczył: na zachodzie z powiatem horochowskim, od północy z powiatem łuckim, od wschodu z powiatem rówieńskim i zdołbunowskim, od południa z powiatem krzemienieckim. Powiat dubieński (dubnowski) - dawny powiat guberni wołyńskiej, później pod Zarządem Cywilnym Ziem Wschodnich w Okręgu Wołyńskim, od 17 stycznia 1920 r. pod Zarządem Cywilnym Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego. 1 czerwca 1920 r. przekazany Rządowi Rzeczypospolitej Polskiej, 19 lutego 1921 r. wszedł w skład nowoutworzonego województwa wołyńskiego II Rzeczypospolitej. Jego siedzibą było miasto Dubno o powierzchni 11,9 km2. W skład powiatu wchodziło 12 gmin wiejskich, 2 miejskie, 353 gromady wiejskie (sołectwa) i 2 miasta. Gminy: miasta to Dubno i Radziwiłłów. [Wołyński Dziennik Wojewódzki nr 19, z dn r., s. 223 podział województwa wołyńskiego na powiaty i gminy] Lokalizacja powiatu dubieński na tle mapy województwa, oraz podział administracyjny na gminy i miasta wyglądała jak na mapce poniżej: Powierzchnia powiatu wynosiła 3274,7 km2, w tym 19,2 km2 to powierzchnia miast, 3255,5 km2 to powierzchnia wsi. Ludność określała się liczbą osób (według spisu z 1931 r.), a więc dawała wskaźnik zaludnienia 69,2 osób na 1 km2 powierzchni powiatu. Ilość budynków w powiecie w 1931 roku to , ilość mieszkań to Według danych z II Spisu Ludności z 1931 roku, powiat dubno przedstawiał się jak poniżej [II Spis Wołyńskie 1931 s. 2]: Jak chodzi o ilość izb w mieszkaniach to w powiecie Dubno było mieszkań [ w gminach wiejskich, w miastach]; Jak chodzi o ilość izb w mieszkaniach to w powiecie Dubno było mieszkań [ w gminach wiejskich, w miastach]; izby, oraz ludności w mieszkaniach. Mieszkań 1 izbowych było 51,8% [w tym z urządzeniem kuchennym 49,4%], 2 izbowych 34,7%, 3 izbowych 8,8%; 4 izbowych 3,0%. [II Spis Wołyńskie 1938, tab. 1]:

8 Powiat w większości zamieszkany był przez ludność ukraińską liczącą osób (69,5%). Drugą narodowością pod względem liczebności była ludność polska licząca mieszkańców (15%), reszta to głównie Żydzi (7,6%)] oraz Czesi (4,9%) i Niemcy (1,2%). Stanowiska społeczne w odniesieniu do zatrudnienie w powiecie Dubno kształtowały się podobnie jak w całym województwie wołyńskim. Na osób w powiecie, z rolnictwa utrzymuje się osób (83%). Ponadto z zatrudnienia w przemyśle utrzymuje się osób (7,5%), a z handlu i ubezpieczeń osób (4,1%). Pełne zestawienie jak w tabeli poniżej [II Spis 1938 Wołyńskie, tab. 18 Ludność wg stanowiska społecznego i działów zawodowych]: Na budynków było z cegły, kamienia i innych materiałów ogniotrwałych (15%), było konstrukcji drewnianej (84,2%); 151 było z gliny (0,5%) było pokrytych dachówką, blachą i innymi materiałami ogniotrwałymi (52,1%); papą (4,9%); drzewem (gont 29,4%); oraz słomą, trzciną i inne nieogniotrwałe (13,4%); [II Spis Budynki 1935, tab.6, s ].

9 Jak chodzi o media to w mniejszych miastach budynków zaopatrzonych było w instalacje ogółem (21,2%), w tym w kanalizację (0,5%); w wodociąg (1,7%); w elektryczność (20,8%), w województwie nie było gazu. [II Spis. Budynki 1935, tab.7, s. 46]. Co do ilości kondygnacji, to na budynków w miastach, było parterowych (92,3%), jedno piętrowych (6,3%); 134 budynków było dwupiętrowych (0,5%), 2 trzypiętrowe i jeden czteropiętrowy. [II Spis Budynki 1935, tab.9, s. 53]. Powierzchnia powiatu wg pomiarów planimetrycznych to 3255,5 km2; a wg danych rejestracji rolnej to 3278,2 km2. Wielkość użytków rolnych w powiecie to 2427,3 km2 (74%), w tym gruntów ornych 2037,8 km2 (62%) [wg Skorowidz 1933, tab.2, s. 14]. Liczba ludności w zespołach rolniczych i liczba zespołów rolniczych w powiecie Dubno kształtuję się następująco [II Spis 1938 Wołyńskie, tab. 20, s ]: Liczba zespołów rolniczych o powierzchni mniejszej niż 2 ha wynosi 12,5%, o powierzchni od 2 do 5 ha - 40,4%; o powierzchni od 5 do 10 ha 29,4%; o powierzchni od ha 5,8%; o powierzchni od ha 2,3%; o powierzchni powyżej 50 ha 0,2%, o powierzchni nieznanej 9,5%. Najwięcej ludności zamieszkuje w zespołach rolniczych o powierzchni 2-5 ha (38,6%), oraz o powierzchni 5-10 ha (35,8%). M. Orłowicz, Ilustrowany przewodnik po Wołyniu, Łuck 1929, podje że: Dubno (41 km.) miasto powiatowe o m oddalone 5 km. na północ od stacji kolejowej, ładnie położony nad rzeką Ikwą. Hotele: Ermitaż ul. Listowskiego, Francuski ul. Listowskiego, Grand ul. Listowskiego. Paryż ul. Matczyńskiego, Restauracje: "Klub" ul. Listowskiego, Stołówka i winiarnia Waleszyńskiego ul. Listowskiego, Mardera ul. Listowskiego, Kawiarnia Storka ul. Listowskiego, Sznajdera ul. Czackiego. Dubno wchodziło niegdyś w skład ordynacji ks. Ostrogskich, a od XV w. posiadało ich zamek. Książęca włość Dubieńska o obszarze 1000 km posiadała 40 wsi. Na podstawie ugody kolbuszowskiej w r przeszło Dubno ze Zdołbunowem i Dermaniem, oraz 70 wsiami na Lubomirskich. Za ich rządów doszło do takiego rozwoju, że w chwili rozbiorów Polski było największym miastem woj. Wołyńskiego. Do tego przyczyniły się nie mało kontrakty dubieńskie, które tu przeniesiono ze Lwowa po pierwszym rozbiorze Polski, w r. 1772, ściągające do Dubna obywatelstwo ziemskie ze wszystkich województw

10 ruskich. Po trzecim rozbiorze Polski przeniesiono je do Kijowa, co spowodowało upadek Dubna. W r stało się Dubno obozem warownym, podobnie jak Łuck i Równe. W czasie ostatniej wojny uległo miasto zniszczeniu. Z powodu otoczenia koloniami czeskimi jest Dubno głównym centrem chmielarstwa na "Wołyniu. Miasto z daleka pięknie się przedstawia, na wzgórzu otoczone moczarami Ikwy, nad którym dominują mury zamku, wieże cerkwi i kościołów. 4. OPIS GMINY RADZIWIŁŁÓW I WSI PODZAMCZE Gmina Radziwiłłów dawna gmina wiejska istniejąca do 1939 roku w woj. wołyńskim II Rzeczypospolitej (obecnie na Ukrainie). Siedzibą gminy był Radziwiłłów, który nie wchodził w jej skład stanowiąc odrębną gminę miejską. W okresie międzywojennym gmina Radziwiłłów należała do powiatu krzemienieckiego w woj. wołyńskim. 1 stycznia 1925 r. została wyłączona z powiatu krzemienieckiego i przyłączona do powiatu dubieńskiego[3]. Według stanu z dnia 4 stycznia 1936 roku gmina składała się z 20 gromad. Lokalizacja gminy Radziwiłłów na tle województwa wołyńskiego: Opracowanie Gminy Rzeczpospolitej Polskiej z oznaczeniem przynależności terytorialnej do władz i urzędów. Podział administracyjny wg 12 czerwca 1937 r., oprac. J. Nowakowski, Wyd. Pracowników Skarbowych, Kalisz 1938 podaje, że: Gmina położona była bezpośrednio na północnym wschodzie do miasteczka Dubno (siedziby powiatu), mierzyła 179,6 km2 powierzchni; liczyła budynków [w roku 1931]; zamieszkiwało ją mieszkańców.

11 Skorowidz Gmin Rzeczypospolitej Polskiej. Ludność i budynki. Powierzchnia ogólna i użytki rolne. Część I. Województwa centralne i wschodni z 1933 r., podaje: Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych. Komitet redakcyjny pod kierunkiem T. Bystrzyckiego. Warszawa 1934, na str podaje następujące dane o miejscowości Radziwiłłów: Według stanu z dnia 4 stycznia 1936 roku gmina Radziwiłłów składała się z 20 gromad [Wołyński Dziennik Wojewódzki nr 1, r.]: Baszarówka, Batków, Berezyna, Buhajówka, Drańcza-Polska, Drańcza-Ruska, Gaje-Lewiatyńskie, Kopanie, Kruki, Lewiatyn, Niemirówka, Oparypsy, Pereniatyn, Podlipki, Podzamcze, Prokazy, Radziwiłłów, Stojanówka, Wola- Piłsudskiego Poniżej mapa topograficzna Radziwiłłów i Podzamcze z 1939 r., [źródło: mapywig.org; Brody]: Podzamcze - wieś położona w gminie Radziwiłłów, zlokalizowana na południowy wschód od Radziwiłłów. W otoczeniu wzniesień [o wysokości 266 m.n.p.m.], a teren zabudowy wsi usytuowany był w dolinie rzecznej.

12 Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych. Komitet redakcyjny pod kierunkiem T. Bystrzyckiego. Warszawa 1934, na str podaje następujące dane o tej wsi: Poniżej mapa topograficzna wsi Podzamcze z 1925 r., [źródło: mapywig.org; A48-B41]: W Księdze Adresowej z 1930 r., s. 225, podaje się, że Podzamcze to wieś w gminie Radziwiłłów, w powiecie dubieńskim. Sąd pokoju znajdował się w Radziwiłłowie, sąd okręgowy w Równie. W 1921 roku wieś liczyła 649 mieszkańców. Przez wieś przebiegała linia kolejowa. Najbliższa poczta, telegraf i telefon znajdowały się w Radziwiłłowie k. Brodów. We wsi znajdował się parafialny kościół grecko-wschodni. W Podzamczu znajdował się sklep Kooperatywy Spółdzielni Spożywców; mleczarskie zakłady Spółdzielni Mleczarskiej Sp. Z o.o.; sklep z różnymi towarami Mejlera; oraz sklep alkoholowy Bata. 5. WOJEWÓDZTWO LUBELSKIE województwo II Rzeczypospolitej istniejące w latach ze stolicą w Lublinie. Województwo zostało utworzone 14 sierpnia 1919 roku. Województwo miało centralne położenie i jako jedyne województwo II RP nie graniczyło z państwami ościennymi. Województwo obejmowało w przybliżeniu obszar współczesnego województwa lubelskiego wraz z powiatami garwolińskim, siedleckim, sokołowskim i węgrowskim (obecnie w woj. mazowieckim), a także okolice Krzeszowa i Zaklikowa (obecnie w woj. podkarpackim); nie obejmowało natomiast południowego pasa Bełżec Lubycza Królewska Ulhówek Chłopiatyn, należącego do woj. lwowskiego. Głównymi miastami województwa poza Lublinem były Siedlce, Chełm, Zamość, Biała Podlaska, Międzyrzec Podlaski, Łuków i Hrubieszów. RZW 1938 s.5, podaje, że województwo lubelskie mierzyło 31,2 km 2 powierzchni, liczyło 19 powiatów, w tym jeden grodzki, na jego obszarze mieściły się 33 miasta, 274 gminy wiejskie. Województwo zamieszkiwało

13 2 464,6 tys osób, w tym w miastach 441,6 tys osób, a w obszarach wiejskich 2 023,0 tys osób: Poziom społeczny, gospodarczy i ekonomiczny Lubelszczyzny z okresu międzywojennego można przedstawić za pomocą danych statystycznych. Wg Małego Rocznika Statystycznego z 1939 r [dalej skrót MRS 1939], (tabela 4, s. 11 podział administracyjny obowiązujący od r): obszar województwa wynosił 26,6 tysiące km2; liczba powiatów wynosiła 16, w tym jeden grodzki; liczba miast 29 w tym wydzielonych 3, liczba gmin wiejskich 228, liczba gromad Liczba ludności województwa w 1931 roku ogółem wynosiła 2 116,2 tys., w tym: miejska 405,2 tys., wiejska 1 711,0 tys., gęstość zaludnienia to 81,4 mieszkańców na 1 km2. Skład ludności według narodowości: Polacy 85,1% (1 801,4 tys); Żydzi 10,5% (227,1 tys); Ukraińcy 3% (63 tys). Skład ludności według wyznań: rzymskokatolickie łacińskie 75,3%; mojżeszowe 13%; prawosławne 9,9%. Wskaźnik analfabetyzmu w 1931 roku - 24,6% (19,3% mężczyźni; 29,6% - kobiety) [za: MRS 1939, tab 17, s. 23, tab 18, s. 25, tab 24, s. 29]. Drugi powszechny spis ludności z dn 9.XII.1931 r., Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo lubelskie. GUS RP, seria C, zeszyt 85. Warszawa 1938 [dalej Drugi Spis 1938 lubelskie], podaje dane ogólne dla województwa: Wg tych danych, województwo lubelskie, dzieliło się w 1933 roku, na 19 powiatów, natomiast 1 kwietnia 1939 r., wyłączono powiaty: garwoliński, sokołowski, węgrowski i gminę Irena z powiatu puławskiego (którą przyłączono do powiatu garwolińskiego - Dz. U. z 1939 r. Nr 14, poz. 82) i włączono je do województwa warszawskiego (Dz. U. z 1938 r. Nr 27, poz. 240). Zestawienie danych statystycznych z grudnia 1931 roku w tabeli poniżej (dla powiatu puławskiego, dane co do budynków i mieszkań są podane z przed zmian administracyjnych): Tabela Błąd! W dokumencie nie ma tekstu o podanym stylu.-1. Zestawienie powiatów województwa lubelskiego z okresu przedwojennego Powierzchnia Liczba Liczba Liczba Liczba Budynki Ludność Osób na Powiat Mieszkania [km2] gmin miast wsi miejscowości mieszkalne zamieszkała km2 Lubelskie , ,0 Biała 2 123, ,8 Biłgoraj 1 719, ,0 Chełm 1 975, ,2 Hrubieszów 1 574, ,5 Janów 1 960, ,9

14 Powierzchnia Liczba Liczba Liczba Liczba Budynki Ludność Osób na Powiat Mieszkania [km2] gmin miast wsi miejscowości mieszkalne zamieszkała km2 Krasnystaw 1 521, ,2 Lubartów 1 388, ,8 m. Lublin 30, ,5 Lublin (wieś) 1 888, ,8 Łuków 1 762, ,3 Puławy 1 618, ,0 Radzyń 1 622, ,1 Siedlce 1 987, ,2 Tomaszów 1 396, ,7 Włodawa 2 325, ,8 Zamość 1 661, ,0 Liczba ludności w największych miastach Lubelszczyzny według danych z 1931 roku wynosiła: Lublin (112,3 tys. mieszkańców), Biała (17,4 tys. mieszkańców); Chełm (29,1 tys. mieszkańców), Hrubieszów (13,2 mieszkańców), Krasnystaw (10,4 tys. mieszkańców), Kraśnik (11,6 tys. mieszkańców), Międzyrzec Podlaski (16,8 tys. mieszkańców), Łuków (14 tys. mieszkańców), Puławy (12,1 tys. mieszkańców), Siedlce (36,9 tys. mieszkańców), Sokołów (11,9 tys. mieszkańców), Tomaszów (10,5 mieszkańców), Zamość (24,7 tys. mieszkańców). Stanowiska społeczne w odniesieniu do zatrudnienia w województwie lubelskim kształtowały się jak w tabeli poniżej [Drugi Spis 1938 lubelskie, tab. 18]: W zakresie gospodarczym analiza województwa lubelskiego wygląda następująco: świadectwa przemysłowe wykupione na rok 1935 dla zakładów przemysłowych w województwie to , w tym w miastach 7 667, na wsi Natomiast świadectwa przemysłowe wykupione na 1938 r dla zakładów handlowych to , w tym w miastach , na wsi , oraz handel bez stałej siedziby to punktów (MRS tabela 1 i 2, s. 95). W 1937 roku wykupione karty rzemieślnicze w województwie to (MRS 1939 tab 9, s. 106), w tym krawiectwo 6 772, szewstwo 6 858, rzeźnictwo i wędliniarstwo 3 602, kowalstwo 4 015, stolarstwo 3 231, piekarstwo 1 237, fryzjerstwo 780, ślusarstwo 659. Świadectwa przemysłowe wykupione na 1938 r., przez zakłady przemysłowo rzemieślnicze ogółem dla województwa to , w tym krawiectwo 2 942, szewstwo 1 433, rzeźnictwo i wędliniarstwo 1 650, kowalstwo 920, stolarstwo 823, piekarstwo 1 335, fryzjerstwo 641, ślusarstwo 338. W województwie w 1937 r., występowało 917 spółdzielni związkowych w tym 374 spożywczych, 118 rolniczo spożywczych, 100 mleczarskich, 279 kredytowych, 7 mieszkaniowych (MRS 1939 tab. 20, s. 115). W województwie w 1938 r., funkcjonowały 60 zakłady energetyczne wytwarzające 32 mln kw (MRS 1939, tab. 9, s. 127), a w 1937 r funkcjonowało zakłady przemysłu przetwórczego zatrudniających pracowników fizycznych i pracowników umysłowych (MRS 1939, tab. 15, s. 134), 81 gorzelni w tym 78 rolniczych gorzelni, produkujących tys. litrów spirytusu (MRS 1939 s. 144). W województwie występowało 3 oddziały Banku Polskiego, 3 oddziały banków państwowych, 2 banki prywatne, 249 zbiornic pocztowych PKO,

15 oraz 278 spółdzielnie kredytowe; 196 gminnych kas pożyczkowych (MRS 1939, tab. 1, s. 210, stan na 31.XII.1938 r.). Także znajdowało się tam 315 instytucji pocztowych (poczta, telegraf, telefon). Sieć dróg i kolei była średnio rozwinięta. W województwie lubelskim istniało w grudniu 1937 roku km linii kolejowych, tj. 4 km na 100 km2 powierzchni (średnia dla Polski 5,2 km/100 km2, najlepiej rozwinięte woj. śląskie 18,5 km/100 km2), oraz 4,6 km na mieszkańców (średnia dla Polski 5,8 km). W kwietniu 1938 roku, istniało km dróg o twardej nawierzchni tj. 12,3 km na 100 km2 powierzchni (średnia dla Polski 16,2 km/100 km2, najlepiej rozwinięte woj. śląskie 53,8 km/100 km2), oraz 15,6 km na mieszkańców (średnia dla Polski 19,6 km). (wg MRS 1939, tab. 1, s. 188). Województwo lubelskie podobnie jak wołyńskie miało charakter typowo rolniczy, na tys ha powierzchni tys ha użytkowanych było rolniczo (72,9%), w tym tys ha gruntów ornych (55,8%), oraz 497 tys ha lasów (19,1%) [wg MRS 1939 tab. 4, s. 72]. Gospodarstwa rolne o powierzchni poniżej 50 ha to 69,5%, o powierzchni powyżej 50 ha to 21,1%, grunty związków prawa publicznego to 9,1%.[wg MRS 1939 tab. 5, s. 73]. Według danych z 1937 roku na tych terenach uprawiano głównie pszenicę (212 tys. ha), żyto, (515 tys. ha), owies (225 tys. ha), ziemniaki (278 tys. ha). Wyniki ostateczne opracowania II Spisu ludności z dnia 9.XII.1931 r., w postaci skróconej, tab V, s.2, podaje że w województwie było zespołów rolniczych (gospodarstw rolnych), w tym o obszarze poniżej 2 ha ; o obszarze od 2 do 5 ha ; o obszarze od 5 do 10 ha gospodarstw: Zgodnie z informacją zawartą w Księdze Adresowej Polski (wraz z w. m. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa; Annuaire da la Pologne (y Compris la V.L. de Dantzig) Warszawa 1930, s. 500, bazującej na danych z I powszechnego spisu ludności z 1921 roku i innych danych urzędowych, województwo lubelskie posiada charakter rolniczy. Poniżej zapis Księgi adresowej z 1930 roku, opisujący województwo lubelskie:

16 6. PORÓWNYWALNY OBSZAR Z LOKALIZACJĄ NIERUCHOMOŚCI WYCENIANEJ Mając powyższe na uwadze (status administracyjny miasta powiatowego, liczba ludności/gęstość zaludnienia, liczba domów mieszkalnych/stopień urbanizacji, dostępność do dróg regionalnych i kolei) uznano, że porównywalnym obszarem dla powiatu dubieńskiego (województwa wołyńskiego) będzie powiat o podobnej liczbie mieszkańców, gęstości zaludnienia i ilości budynków mieszkalnych, oraz statusie administracyjnym z obszaru ówczesnej województwa lubelskiego tj. powiat chełmski. W województwie lubelskim w latach 30-tych XX wieku, wszystkie powiaty miały mniejsza powierzchnię niż, porównywalne powiaty w województwie wołyńskim. Istotnym parametrem więc była gęstość zaludnienia w obszarach wiejskich w danym powiecie: Powiat dubieński 64,1 osoba/km2; Powiat chełmski 68,2 osoby/km2. W obszarze stopnia urbanizacji, tj. ilości budynków mieszkalnych / km2 powierzchni powiatu, w obszarach wiejskich stopień ten dla obu powiatów był również porównywalny: Powiat dubieński 11,33 budynków/km2; Powiat chełmski 11,44 budynków/km2. W zakresie użytków rolnych, powiaty procentowo także były zbliżone do siebie, gdzie udział ubytków rolnych w ogólnej powierzchni powiatu wynosił: Powiat dubieński 74,0%; Powiat chełmski 79%. Poniżej przedstawiono charakterystykę powiatu chełmskiego w okresie międzywojennym, potwierdzającą powyższe podobieństwa. 7. OPIS POWIATU CHEŁMSKIEGO W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM W okresie międzywojennym powiat chełmski położony był w granicy wschodniej województwa lubelskiego (z województwem wołyńskim), na obszarze 1 975,3 km2. Powiat zamieszkiwało mieszkańców, średnia gęstość zaludnienia wynosiła 82,2 osób/km2. W obszarach wiejskich powiatu było budynki mieszkalne, oraz mieszkań, obszary te zajmowały 1 954,5 km2 powierzchni w powiecie, ludność tam zamieszkała to osoby; gęstość zaludnienia dla obszarów wiejskich w powiecie wynosiła 68,2 osoby/km2. [II Spis 1938 lubelskie, tab. Ogólna, s. 3]. Poniżej zestawienie tabelaryczne danych GUS ogólnych z II spisu z 1931 roku: Powiat chełmski w większości zamieszkany był przez ludność polską liczącą osób (74,4%); ludność ukraińską osób (5,8%), ludność niemiecką sób (4,2%) oraz ludność żydowską i hebrajską liczącą osób (12,6%). [II Spis 1938 lubelskie, tab. 12, s. 33].

17 W powiecie chełmskim w roku 1931, analfabetyzm nie umiało czytać ani pisać wśród ludności w wieku powyżej 10 lat, wynosił 25,8% dla całego obszaru, oraz 28,6% dla obszarów wiejskich [II Spis 1938 lubelskie, tab. 17, s. 68]: Struktura stanowisk społecznych i działów zawodowych z których ludność się utrzymuje w powiecie chełmskim zgodnie z danymi GUS z lat 30-tych XX wieku, kształtowała się jak w tabeli poniżej [II Spis 1938 lubelskie, tab. 18, s. 70]: W strukturze zatrudnienia w obszarach wiejskich najwięcej osób utrzymywało się z rolnictwa 84,4%; z pracy w przemyśle 8,0%; z pracy w handlu 3,1%. Podział administracyjny powiatu dzielił obszar na jedno miasto (Chełm) oraz trzynaście gmin: Bukowa; Krzywiczki; Olchowice; Pawłów; Rakołupy; Rejowiec; Siedliszcze; Staw; Świerze; Turka; Wiszniewice; Wojsławice; Żmudź. Zgodnie z danymi GUS [II Spis, dane skrócone woj. lubelskie, 1933, tabl. 3, s ] dane administracyjne powiatu przedstawiają się następująco:

18 Poniżej mapa powiatu chełmskiego z lat przedwojennych (źródło: ipgs.us): Dane GUS wskazują, ze w powicie chełmskim, było mieszkań, z tego 51,8% jednoizbowych; 37,4% dwuizbowych; 7,4% mieszkań trzyizbowych; oraz2,0% mieszkań czteroizbowych [II Spis 1938, lubelskie, tab 1]: W Chełmie budynki kształtowały się na stępujący m poziomie [II Powszechny Spis Ludności z dn r., Nieruchomości i budynki w miastach, GUS Warszawa 1935, część B, tab. 1, s. 14]: Dalej GUS podaje, że w zakresie konstrukcji budynków i materiałów pokrycia dachów, dane dla miasta Chełm kształtowały się następująco [II Spis 1935 Budynki, część B, tab. 6, s. 38]:

19 Zaopatrzenie w instalacje w Chełmie w latach 30-tych XX wieku, kształtowało się następująco [II Spis 1935 Budynki, część B, tab. 7, s. 45]: Wg danych publikacji M. Sowiński, Rolnictwo włościańskie w zarysie statystyczno- terytorialnym. Biblioteka Puławska, Warszawa 1933 r., s , powiat chełmski położony jest w obszarze dawnej Guberni Lubelskiej, pagórkowatej, wyżynnej części Lubelszczyzny, gdzie gleby są głównie pochodzenia lessowego, miejscami rędziny lub utwory pomieszane z enklawami warstw dyluwialnych napływowych. Obszar ten cechuje się wyższym poziomem kultury ogólnej i rolniczej. W obszarze tym najsilniej reprezentowana jest grupa gospodarstw rolnych o powierzchni od 5 do 10 ha, ze średnią dla obszaru 6,5 ha. Na ogólny obszar przypada 75% ziemi ornej; 2,5% ogrodu; 9% łąk, 2,5% pastwisk razem 89% gruntów rolniczych; 6% gruntów leśnych, 5% pozostałych głównie nieużytków. Grunty rolne na terenie powiatu chełmskiego kształtowały się następująco [Skorowidz 1933 woj. centralne i wschodnie, tab. 2, s. 12]: Samodzielna ludność utrzymująca się z rolnictwa w powiecie wg danych GUS [II Spis 1938 lubelskie, tab. 19, s. 73]: Opracowanie GUS: Wyniki ostateczne opracowania II Spisu ludności z dnia 9.XII.1931 r., w postaci skróconej, tab. V 3a, podaje że w powiecie było zespołów rolniczych (gospodarstw rolnych), w tym o obszarze poniżej 2 ha (23,8%); o obszarze od 2 do 5 ha (40,2%); o obszarze od 5 do 10 ha gospodarstw (22,2%), w obszarze od 15 do 50 ha było 782 zespołów rolniczych (3,5%); powyżej 50 ha 28 zespołów (0,1%): Stolicą powiatu było miasto Chełm leżące w centrum powiatu, na wschodzie województwa lubelskiego. Miasto to, mierzyło 20,8 km2 powierzchni, w 1931 roku liczyło ludności obecnej, budynków mieszkalnych; gęstość zaludnienia to 1 404,9 osób/km2 [wg II Spis 1938 tab. Ogólna]. Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej z oznaczeniem terytorialnie im właściwych władz i urzędów oraz urządzeń komunikacyjnych. Red T. Bystrzyckiego. WKN Przemyśl - Warszawa 1934, na str. 224 podaje następujące dane o tym mieście:

20 8. ZESTAWIENIE ANALIZOWANYCH POWIATÓW PORÓWNYWALNYCH Z OKRESU MIĘDZYWOJENNEGO W tabeli poniżej zestawiono podstawowe dane obszarów porównywalnych. Z racji różniących się danych co do ilości mieszkańców, gęstości zaludnienia i ilości budynków nieszklanych istotnych w procesie oceny - przyjęto dane ze źródeł Biblioteki Cyfrowej GUS, głównie z publikacji: Drugi powszechny spis ludności z dn 9.XII.1931 r., Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo wołyńskie. GUS RP, seria C, zeszyt 70. Warszawa 1938; Drugi powszechny spis ludności z dn 9.XII.1931 r., Mieszkania i gospodarstwa domowe. Ludność. Stosunki zawodowe. Województwo lubelskie. GUS RP, seria C, zeszyt 85. Warszawa Tabela Błąd! W dokumencie nie ma tekstu o podanym stylu.-2. Zestawienie powiatów porównywalnych z okresu przedwojennego województwo w 1939 r wołyńskie lubelskie powiat dubno/dubieński chełmski ilość miast i gmin ilość miast ilość gmin wiejskich ilość miejscowości [gromad] powierzchnia powiatu 3 274,7 km ,3 km2 - pow miast 19,2 km2 20,8 km2 - pow gmin wiejskich 3 255,5 km ,5 km2 ludność powiatu w 1931 r w miastach w obszarach wiejskich gęstość zaludnienia 69,2 os/km2 82,2 os/km2 - w miastach 942,8 os/km ,8 os/km2 - w obszarach wiejskich 64,1 os/km2 68,2 os/km2 ilość budynków w w miastach w obszarach wiejskich stopień urbanizacji 11,91 12,29 - stopień urbanizacji w miastach 110,31 91,73 - stopień urbanizacji w obszarach wiejskich 11,33 11,44 ilość mieszkań w w miastach w obszarach wiejskich ilość izb w 1931 r w miastach w obszarach wiejskich utrzymanie z rolnictwa utrzymanie z rolnictwa w % 83,0% 70,0% utrzymanie z zawodów poza rolnictwem utrzymanie z zawodów poza rolnictwem w % 17,0% 30,0% powierzchnia obszarów wiejskich powiatu wg danych rejestracji rolnej 3 278,2 km ,7 km2 powierzchnia użytków rolnych 2 427,3 km ,6 km2 powierzchnia użytków rolnych w % 74,0% 79,0% powierzchnia gruntów ornych 2 037,8 km ,1 km2 powierzchnia gruntów ornych w % 62,0% 54,8% Opracował: Andrzej Wójtowicz Rzeczoznawca majątkowy upr.nr 1225.