Potencjalne znaczenie diagnostyczne lipokaliny neutrofilowej zwi zanej z elatynaz

Transkrypt

1 PRACA POGL DOWA Potencjalne znaczenie diagnostyczne lipokaliny neutrofilowej zwi zanej z elatynaz Potential diagnostic significance of neutrophil gelatinase-associated lipocalin Aleksandra Radosz, Anna Obuchowicz STRESZCZENIE Rola lipokaliny neutrofilowej zwi zanej z elatynaz (neutrophil gelatinase- -associated lipocalin NGAL) stanowi przedmiot bada w wielu dziedzinach medycyny. Jest to bia ko zewn trzkomórkowe wydzielane przez komórki przewodu pokarmowego, uk adu oddechowego, komórki cewek nerkowych oraz uk adu immunologicznego. Bierze udzia w ostrych i przewlek ych procesach zapalnych oraz onkogenezie. Zyska o w nefrologii pozycj kandydata na nowy marker uszkodzenia nerek. Na podstawie doniesie naukowych z innych dziedzin, jak: chirurgia, onkologia czy diabetologia mo na stwierdzi, e przydatno diagnostyczna, a tak e rokownicza tego bia ka mo e potencjalnie obejmowa wiele jednostek chorobowych. Katedra i Oddzia Kliniczny Pediatrii Wydzia u Nauk o Zdrowiu l skiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach S OWA KLUCZOWE lipokalina neutrofilowa zwi zana z elatynaz, przydatno diagnostyczna, doro- li, dzieci ABSTRACT Neutrophil gelatinase-associated lipocalin (NGAL) has been the subject of studies in various medical fields. It belongs to extracellular proteins, is secreted by such cells as respiratory and intestinal epithelial cells, cells of the immune system and tubuli cells in the kidneys. NGAL is engaged in acute and chronic inflammatory processes and oncogenesis. It is a candidate to become the new marker of kidney injury, however, based on numerous studies in different medical areas like surgery, oncology or diabetology the diagnostic and also prognostic significance of NGAL may include more than only kidney disorders. KEY WORDS neutrophil gelatinase-associated lipocalin, diagnostic significance, adults, children Adres do korespondencji: Prof. dr hab. n. med. Anna Obuchowicz Katedra i Oddzia Kliniczny Pediatrii Wydzia u Nauk o Zdrowiu l skiego Uniwersytetu Medycznego w Katowicach ul. Batorego Bytom tel pedbyt@sum.edu.pl Ann. Acad. Med. Siles. 2013, 67, 1, 6 Copyright l ski Uniwersytet Medyczny w Katowicach ISSN

2 Lipokaliny s grup zewn trzkomórkowych, bardzo zró nicowanych pod wzgl dem budowy i funkcji bia ek [1]. Uczestnicz m.in. w regulacji odpowiedzi immunologicznej, regulacji wzrostu i metabolizmu komórek, transporcie elaza, syntezie prostaglandyn [2]. Do tej heterogennej grupy nale m.in.: bia ko wi ce retinol, syntaza prostaglandyny D, -1-mikroglobulina, lipokalina neutrofilowa. Lipokalina neutrofilowa zwi zana z elatynaz (neutrophil gelatinase-associated lipocalin NGAL), zwana równie siderokalin lub lipokalin 2 (LCN-2), zosta a po raz pierwszy wyodr bniona na pocz tku lat 90. ubieg ego wieku z ludzkich neutrofili, jako cz steczka zwi zana z elatynaz neutrofilow [3]. Jest ona bia kiem o masie cz steczkowej 25kDa, zbudowanym ze 178 aminokwasów. Wszystkie jej funkcje oraz mechanizm dzia ania nie zosta y jeszcze w pe ni wyja nione. Wykazano, e NGAL nale y do bia ek ostrej fazy (wi c si z metaloproteinaz 9 podtrzymuje jej dzia anie proteolityczne), bierze udzia w procesach apoptozy. Trwa dyskusja, czy jej st enie wzrasta w odpowiedzi na bod ce indukuj ce apoptoz jako mechanizm obronny komórek, czy te pe ni ona funkcj niezb dnej sk adowej kolejnych etapów prowadz cych do mierci komórek [2]. Wydzielanie NGAL ma miejsce w hepatocytach, w komórkach cewek nerkowych, komórkach uk adu immunologicznego, przewodu pokarmowego i uk adu oddechowego. Wykazuje w a ciwo ci bakteriostatyczne poprzez zmniejszanie wychwytu elaza przez niektóre bakterie hamuje ich namna anie [4]. Zastosowanie w medycynie znajduje oznaczanie st enia NGAL przede wszystkim w surowicy i w moczu. Publikacje na temat NGAL obejmuj prace z wielu dziedzin medycyny, w najwi kszej liczbie z nefrologii, kardiologii, onkologii i diabetologii, najmniej dotyczy wieku rozwojowego. Bior c jednak pod uwag wyniki bada przeprowadzonych u osób doros ych mo na s dzi, e oznaczanie st enia NGAL znajdzie równie zastosowanie w pediatrii. Autorki dokona y przegl du doniesie dotycz cych potencjalnej mo liwo ci wykorzystania oznaczania st enia NGAL w post powaniu diagnostycznym, a tak e jego przydatno ci rokowniczej w ró nych jednostkach chorobowych. Nefrologia Dost pne stare laboratoryjne markery funkcji nerek (st enie mocznika, kreatyniny oraz wspó czynnik przes czania k buszkowego, glomerular filtration rate) nie zawsze wykazuj wystarczaj c czu o i swoisto. Sk ania to do poszukiwa lepszych biochemicznych wska ników, które zast pi yby aktualnie wykorzystywane lub w po czeniu z nimi poszerzy yby mo liwo ci diagnostyczne upo ledzenia funkcji nerek. Lipokalina neutrofilowa zwi zana z elatynaz wydaje si spe nia takie oczekiwania. Jako bia ko wydzielane w odpowiedzi na niedokrwienie nerek ju po 2 godzinach od wyst pienia bod ca uszkadzaj cego, ma szans sta si nerkow troponin [5]. St enie NGAL w surowicy uznawane jest za wska nik morfologiczny, gdy w przeciwie stwie do st enia kreatyniny (która jest markerem czynno ci nerek) odzwierciedla uszkodzenie cewek nerkowych [5,6]. Jednym z najcz ciej poruszanych zagadnie dotycz cych klinicznej przydatno ci NGAL jest wczesna diagnostyka ostrego uszkodzenia nerek (acute kidney injury AKI) o ró nej etiologii. Problem ten jest istotny w wielu dziedzinach medycyny. Lipokaina neutrofilowa wydzielana jest do moczu przez komórki nab onka ramienia wst puj cego p tli Henlego oraz cewek zbiorczych. Wykazuje dzia anie nefroprotekcyjne, hamuje apoptoz komórek cewek nerkowych [7]. Bierze udzia w ró nicowaniu i dojrzewaniu komórek mezenchymalnych w kierunku komórek nab onkowych cewek nerkowych, st d jej st enie wzrasta w stanach, w których dochodzi do uszkodzenia cewek nerkowych, jak niedokrwienie nerek i posocznica [8] oraz ostre uszkodzenie cewek nerkowych bezpo rednio po transplantacji nerki [9]. Omawiane bia ko okazuje si przydatne do identyfikacji grup pacjentów z AKI lub zagro onych jego wyst pieniem. Wczesne rozpoznanie i podj cie w a ciwego leczenia mo e przyczyni si do ograniczenia liczby pacjentów wymagaj cych leczenia nerkozast pczego. Grup pacjentów, która mo e odnie szczególne korzy ci z monitorowania st enia NGAL, s pacjenci hospitalizowani w oddzia ach intensywnej terapii medycznej, gdzie niewydolno nerek cz sto wik a przebieg leczenia, a dotychczas stosowane metody diagnostyczne zbyt pó no wskazuj na jej wyst pienie [10]. W 2009 r. Haase i wsp. [11] dokonali metaaanalizy, której przedmiotem by o podsumowanie przydatno ci oznaczania NGAL u pacjentów zagro onych AKI: po operacjach kardiochirurgicznych, w trakcie leczenia na oddzia ach intensywnej terapii, po podaniu rodków kontrastowych. Na podstawie systematycznego przegl du wyników 19 bada obejmuj cych ponad 2500 pacjentów stwierdzono dodatni warto predykcyjn st e NGAL w zakresie ng/ml, z wy sz warto ci u doros ych (170 ng/ml) ni u dzieci ( ng/ml). Uznano, e najbardziej wiarygodne jest oznaczanie st e NGAL przy u yciu standaryzowanych zestawów odczynników. Jako warto predykcyjn dla AKI mo na wówczas przyj st enie NGAL powy ej 150 ng/ml. Wskazano ponadto na wi ksz warto predykcyjn st enia NGAL w AKI u dzieci [11]. Oceniono pozytywnie wykorzystywanie oznaczania st enia NGAL do oceny nefrotoksyczno ci rodków cieniuj cych stosowanych w diagnostyce radiologicznej [12] oraz nefrotoksyczno ci niektórych leków, np. cisplatyny [13]. 62

3 Wobec nefroprotekcyjnego dzia ania NGAL, prowadzi si badania na zwierz tach nad leczniczym zastosowaniem syntetycznej lipokaliny 2 w ostrym uszkodzeniu nerek wywo anym ich niedokrwieniem [14]. Badania u ludzi dotycz przede wszystkim przydatno- ci NGAL w ocenie ostrego uszkodzenia nerek, ale tak e w diagnostyce progresji przewlek ych chorób nerek, np. nefropatii zaporowej [15], nefropatii IgA [16] lub progresji uszkodzenia nerek w przebiegu chorób ogólnoustrojowych, jak cukrzyca [6], nadci- nienie t tnicze [17] czy tocze rumieniowaty [18]. Wyniki bada s obiecuj ce sugeruj, e NGAL mo e by wykorzystywana jako wcze niejszy i bardziej czu y ni dotychczasowe (st enie kreatyniny, GFR, albuminuria) marker pogarszania si wydolno- ci nerek, niezale nie od jej przyczyny [7]. Podkre la si przydatno diagnostyczn oznaczania st enia NGAL, zw aszcza w po czeniu z innymi markerami, takimi jak: cystatyna C, KIM 1-kidney injury molecule-1, IL-18 [19]. Chirurgia, kardiologia, kardiochirurgia Sukces terapeutyczny leczenia chirurgicznego zwi zany jest w znacznym stopniu z brakiem powa nych powik a pooperacyjnych. Do takich nale y ostre uszkodzenie nerek, w przebiegu którego zale nie od rodzaju operacji miertelno dotyczy 17 60% chorych [20]. Zabiegi kardiochirurgiczne obarczone s du ym ryzykiem zgonu, cz sto zwi zanego z powik aniami w postaci AKI, zw aszcza u pacjentów obci onych cukrzyc czy nadci nieniem t tniczym. St d du e zainteresowanie kardiologów i kardiochirurgów badaniami nad nowymi markerami uszkodzenia nerek. Wiele prac z dziedziny kardiologii obejmuje zagadnienia podwy szonych st e NGAL w surowicy, towarzysz cych zabiegom kardiochirurgicznym z wykorzystaniem kr enia pozaustrojowego [21], a tak e zabiegom pomostowania i rewaskularyzacji naczy wie cowych [22]. Wzrost st enia lipokaliny 2 wyprzedza wzrost st enia kreatyniny o godzin. Wyniki bada wskazuj na mo liwo wykorzystania oznaczania NGAL w monitorowaniu uszkodzenia nerek pacjentów po tych zabiegach i szybkiego wdra ania dzia a chroni cych nerki przed post puj cym uszkodzeniem [22]. Oznaczanie st enia NGAL w surowicy mo e by równie przydatne w diagnostyce uszkodzenia nerek w przebiegu nadci nienia t tniczego. Pozwala bowiem zidentyfikowa grupy pacjentów zagro onych wczesnym pogorszeniem funkcji nerek w przebiegu nefropatii nadci nieniowej i wdro y u nich odpowiednie post powanie [23]. Stwierdzono podwy szone st enia NGAL w moczu pacjentów z hipertrofi lewej komory w przebiegu nadci nienia t tniczego pierwotnego [24]. Istniej doniesienia na temat udzia- u lipokaliny 2 w przebudowie naczy krwiono nych w przebiegu mia d ycy [25], opisywano tak e znaczenie prognostyczne oceny st enia NGAL w moczu i w surowicy w zespole sercowo-nerkowym [26] czy w ocenie ostrego uszkodzenia nerek u osób z ostr zastoinow niewydolno ci serca [27]. Stwierdzono dodatni korelacj wy szego st enia lipokaliny 2 z gorszym rokowaniem w tej grupie pacjentów [28]: u pacjentów, u których w chwili przyj cia stwierdzano st enie NGAL w surowicy powy ej 140 ng/ml, siedmiokrotnie cz ciej dochodzi o do rozwini cia pogorszenia funkcji nerek, a do ich niewydolno ci. W d ugotrwa ej obserwacji wykazano krótsze okresy prze ycia chorych z ostr zastoinow niewydolno ci serca z wyj ciowo wy szym st eniem NGAL (powy ej 215 ng/ml) [ 27]. Diabetologia Badanie st enia NGAL mo e by wykorzystane w diagnostyce nefropatii cukrzycowej u chorych na cukrzyc typu 1 i 2 [29] [6]. Koreluje ono ze st eniem kreatyniny, albumin w moczu oraz GFR. Wzrost st enia tego markera w moczu wyprzedza jednak zmiany pozosta ych wymienionych i pozwala na wcze niejsze wykrycie powik a nerkowych cukrzycy [30]. Autorzy pracy dotycz cej zachowania si NGAL u pacjentów z nefropati w przebiegu cukrzycy typu 2 zwrócili uwag, e st enie NGAL w surowicy tych pacjentów mo e by bardziej przydatne we wczesnym wykrywaniu nefropatii, a st enie NGAL w moczu w ocenie progresji choroby (korelowa o dodatnio ze st eniami w surowicy cystatyny C i kreatyniny, a ujemnie z warto ci GFR). W badanej przez autorów grupie pacjentów st enie NGAL w moczu wzrasta o wraz z nasilaniem si albuminurii (od 1,56 ± 1,89 do 7,22 ± 5,94 μg/l), przy jednoczesnym obni aniu si st e w surowicy (od 22,59 ± 45,7 do 4,32 ± ± 3,89 μg/l) [6]. Onkologia W najnowszych doniesieniach wiele miejsca po wi ca si badaniom nad rol NGAL w onkogenezie oraz nad mo liwo ciami wykorzystania tego bia ka w diagnostyce i leczeniu nowotworów. Obecny stan wiedzy nie pozwala jeszcze na umieszczenie oznaczania NGAL w aktualnych standardach onkologicznych, niemniej jednak wyniki dost pnych bada sugeruj, e wkrótce mo e ono zaj istotne miejsce w onkologii, nie tylko jako przedmiot bada naukowych [31]. Wyniki bada na modelach zwierz cych sugeruj zwi kszenie ekspresji tego bia ka w komórkach nowotworowych, indukuj ce apoptoz zdrowych komórek i umo liwiaj ce wzrost masy guza oraz zwi kszaj ce ryzyko przerzutów. Obserwacje takie dotycz m.in. raka piersi [32] i przewlek ej bia aczki szpikowej [33]. Wykorzystanie przeciwcia przeciw NGAL w terapii 63

4 nowotworów piersi mo e zapobiec przerzutom odleg ym [34]. Istniej równie doniesienia, których autorzy wykazuj antynowotworowe w a ciwo ci NGAL. W przypadku nisko zró nicowanego raka trzustki udowodniono, e lipokalina 2 bierze udzia w hamowaniu angiogenezy w guzie oraz zmniejszaniu zdolno ci komórek raka do naciekania [35]. Podwy szone st enie NGAL w surowicy zwi zane jest z gorszym rokowaniem w przypadku raka prze yku i o dka [36,37]. Podejmowane s próby oznaczania kompleksu metyloproteinazy 9 i NGAL w moczu jako potencjalnego markera guzów mózgu [38]. Gastroenterologia, pulmonologia Omawiane bia ko znajduje si równie w kr gu zainteresowa gastroenterologów. Przyk adami jednostek chorobowych, w których przedmiotem bada jest udzia NGAL w procesie zapalnym i onkogenezie [39,40], s nieswoiste zapalenia jelit, zapalenie trzustki oraz nowotwory przewodu pokarmowego. Badania te stanowi prób okre lenia przydatno ci NGAL jako markera rokowniczego [41,42]. W komórkach nab onka jelita grubego zmienionego zapalnie, zarówno na pod o u nowotworzenia, jak i w przebiegu nieswoistych zapale, wzrasta ekspresja genu dla NGAL. W badaniach in vivo u pacjentów z nieswoistym zapaleniem jelit stwierdzono podwy szone st - enie NGAL w moczu, odzwierciedlaj ce stopie aktywno ci choroby [43]. W przebiegu ci kiego ostrego zapalenia trzustki zaobserwowano wy sze st enia lipokaliny 2 we krwi ni u pacjentów z ostrym zapaleniem trzustki o przebiegu agodnym. Wczesne zakwalifikowanie chorych do w a ciwej grupy znajduje odzwierciedlenie w wyborze odpowiedniej strategii leczniczej, podyktowanej znacznie gorszym rokowaniem w grupie pacjentów o ci kim przebiegu choroby [42]. W a ciwo ci antybakteryjne oraz wspó dzia anie z metaloproteinazami sk ania do uwzgl dnienia NGAL w badaniach nad patomechanizmem zmian w drogach ddechowych w przebiegu przewlek ej obturacyjnej choroby p uc (POChP). Podwy szone st enie tego bia ka ma nie tylko ochronny wp yw na drogi oddechowe (jako czynnik ograniczaj cy wzrost bakterii, cz sto odpowiedzialnych za zaostrzenia POChP), ale tak e okazuje si przyczynia do przebudowy tkanki p ucnej, odpowiedzialnej za post puj ce ograniczenie wydolno ci oddechowej pacjentów z POChP [44]. Tabela I. Warto ci st e NGAL w surowicy i w moczu pacjentów w ró nych stanach klinicznych Table I. Serum and urine NGAL levels in patients with various pathologies Jednostka chorobowa Ostra niewydolno nerek [10] Wstrz s septyczny [10] Schy kowa przewlek a niewydolno nerek [9] St enie NGAL w grupach pacjentów mocz surowica ng/ml ng/ml ng/ml St enie NGAL w grupie kontrolnej 80 55,5 85,5 ng/ml Ostra niewydolno kr enia zagro ona AKI [27] ng/ml Nefropatia w cukrzycy typu 2 [6] 13,38 ± 21,65 μg/l 4,48 ± 3,13 μg/l Zaka enia dróg moczowych dzieci [48] St enie predykcyjne dla AKI (metaanaliza ró nych stanów klinicznych) [11] osoby doros e dzieci Ostre uszkodzenie nerek po podaniu rodków kontrastowych [12] POChP [44] 91,02 ng/ml ng/ml ng/ml 14,29 ng/ml 135 ± 32 ng/ml 151 ± 34 ng/ml mocz 11,6 ± 2 ng/ml surowica 36 ± 4 ng/ml 75,1 ± 31,8 ng/ml 56,5 ± 22,0 ng/ml 64

5 Pediatria Badania dotycz ce populacji wieku rozwojowego nie s tak liczne, jak obejmuj ce populacj doros ych. Tematyka prac dotyczy problemów medycznych z opisanych wcze niej dziedzin. Ró nice zwi zane s m.in. z inn cz sto ci wyst powania niektórych chorób w populacji dzieci i m odzie y. Na przyk ad prace z zakresu onkologii pediatrycznej dotycz chorych z guzami mózgu [45], a nie z nowotworami nab onkowymi. Prace diabetologiczne obejmuj pacjentów z cukrzyc typu 1 [46]. Zachwieja i wsp. podkre laj, e oznaczanie st enia NGAL w surowicy dzieci chorych na cukrzyc mo e by badaniem bardziej czu ym ni oznaczenie mikroalbuminurii [47]. Nale y jednak zaznaczy, e oznaczanie mikroalbuminurii jest obecnie uwzgl dnione w standardzie post powania diagnostycznego, a czu o NGAL jako markera nefropatii wymaga dalszych bada. Yilman i wsp. [48] wykazali istotnie statystycznie wy sze st enia NGAL w moczu dzieci z rozpoznanym zaka eniem dróg moczowych, zw aszcza wysokie u pacjentów, u których na podstawie scyntygrafii nerek potwierdzono uszkodzenie mi szu nerek. Badania kardiologiczne dotycz m.in. udzia u NGAL w powstawaniu zmian w naczyniach wie cowych w przebiegu choroby Kawasaki. Zdaniem autorów, utrzymuj ce si w osoczu pacjentów z chorob Kawasaki podwy szone st enia NGAL i elastazy neutrofilowej po 3 miesi cach od pocz tku choroby, wiadcz o przed u onej aktywacji uk adu neutrofilów d u szej ni dotychczas przewidywano [49]. Opisano udzia NGAL w powstawaniu zmian w uk adzie oddechowym o charakterze dysplazji oskrzelowo-p ucnej u noworodków urodzonych przedwcze nie, a tak e wzrost st enia tego bia ka u noworodków z przetrwa- ym przewodem t tniczym [50]. PODSUMOWANIE Dane przedstawione na podstawie przegl du pi miennictwa wskazuj na z o on biologiczn rol NGAL. Przemawiaj te za potencjaln przydatno ci kliniczn oznaczania st enia tego bia ka w licznych jednostkach chorobowych, co jednak wymaga kontynuacji bada, a zw aszcza opracowania warto ci referencyjnych, które umo liwi w a ciw interpretacj wyników. Przyk adowe warto ci st e NGAL uzyskane przez autorów wybranych prac cytowanych w niniejszym opracowaniu zestawiono w tabeli I. Zró nicowana forma ich prezentacji w poszczególnych pracach dowodzi konieczno ci kontynuowania bada nad niew tpliwie wa n rol NGAL w ró nych jednostkach chorobowych. PI MIENNICTWO 1. Flower D.R. The lipocalin protein family: structure and function. Biochem. J. 1996; 318: Tong Z., Wu X., Ovcharenko D., Zhu J., Chen C.S., Kehrer J.P. Neutrophil gelatinase-associated lipocalin as a survival factor. Biochem. J. 2005; 391: Kjeldsen L., Johnsen AH., Sengeløv H., Borregaard N. Isolation and primary structure of NGAL, a novel protein associated with human neutrophil gelatinase. J. Biol. Chem. 1993; 268: Schmidt-Ott KM., Mori K., Li JY. i wsp. Dual action of neutrophil gelatinase-associated lipocalin. J. Am. Soc. Nephrol. 2007; 18: Schmidt-Ott K.M. Neutrophil gelatinase-associated lipocalin as a biomarker of acute kidney injury where do we stand today? Nephrol. Dial. Transplant. 2011; 26: Yang Y.H., He X.J., Chen S.R., Wang L., Li E.M., Xu L.Y. Changes of serum and urine neutrophil gelatinase-associated lipocalin in type-2 diabetic patients with nephropathy: one year observational follow-up study. Endocrine 2009; 36: Mitsnefes M.M., Kathman T.S., Mishra J. i wsp. Serum neutrophil gelatinase-associated lipocalin as a marker of renal function in children with chronic kidney disease. Pediatr. Nephrol. 2007; 22: Mussap M., Noto A., Fravega M., Fanos V. Urine neutrophil gelatinase- -associated lipocalin (ungal) and netrin-1: are they effectively improving the clinical management of sepsis-induced acute kidney injury (AKI)? J. Matern. Fetal Neonatal. Med. 2011; Suppl 2: Bataille A., Abbas S., Semoun O. i wsp. Plasma neutrophil gelatinase- -associated lipocalin in kidney transplantation and early renal function prediction. Transplantation 2011; 92: Wheeler D.S., Devarajan P., Ma Q. i wsp. Serum neutrophil gelatinase- -associated lipocalin (NGAL) as a marker of acute kidney injury in critically ill children with septic shock. Crit. Care Med. 2008; 36: Haase M., Bellomo R., Devarajan P., Schlattmann P., Haase-Fielitz A. Accuracy of neutrophil gelatinase-associated lipocalin (NGAL) in diagnosis and prognosis in acute kidney injury: a systematic review and meta-analysis. Am J Kidney Dis. 2009; 54: Hirsch R., Dent C., Pfriem H. i wsp. NGAL is an early predictive biomarker of contrast-induced nephropathy in children. Pediatr. Nephrol. 2007; 22: Gaspari F., Cravedi P., Mandalà M. i wsp. Predicting cisplatin-induced acute kidney injury by urinary neutrophil gelatinase-associated lipocalin excretion: a pilot prospective case-control study. Nephron Clin. Pract. 2010; 115: c154 c Mishra J., Mori K., Ma Q. i wsp. Amelioration of ischemic acute renal injury by neutrophil gelatinase-associated lipocalin. J. Am. Soc. Nephrol. 2004; 15: Wasilewska A., Taranta-Janusz K., D bek W., Zoch-Zwierz W., Kuroczycka-Saniutycz E. KIM-1 and NGAL: new markers of obstructive nephropathy. Pediatr. Nephrol. 2011; 26: Ding H., He Y., Li K. Urinary neutrophil gelatinase-associated lipocalin (NGAL) is an early biomarker for renal tubulointerstitial injury in IgA nephropathy. Clin. Immunol. 2007; 123: Blumczynski A., So tysiak J., Lipkowska K. i wsp. Hypertensive nephropathy in children do we diagnose early enough? Blood Press 2012; 21: Hinze C.H., Suzuki M., Klein-Gitelman M. i wsp. Neutrophil gelatinase- -associated lipocalin anticipates the course of global and renal childhood-onset systemic lupus erythematosus disease activity. Arthritis Rheum. 2009; 60: Devarajan P. Emerging biomarkers of acute kidney injury. Contrib. Nephrol. 2007; 156: Bourgeois E., Bataille A., Jacob L. Perioperative modifications in kidney function. Presse Med. 2009; 38: Cai L., Borowiec J., Xu S., Han W., Venge P. Assays of urine levels of HNL/NGAL in patients undergoing cardiac surgery and the impact of antibody configuration on their clinical performances. Clin. Chim. Acta 2009; 403:

6 22. Malyszko J., Bachorzewska-Gajewska H., Poniatowski B., Malyszko J.S., Dobrzycki S. Urinary and serum biomarkers after cardiac catheterization in diabetic patients with stable angina and without severe chronic kidney disease. Ren. Fail. 2009; 31: Malyszko J., Bachorzewska-Gajewska H., Malyszko J.S., Pawlak K., Dobrzycki S. Serum neutrophil gelatinase-associated lipocalin as a marker of renal function in hypertensive and normotensive patients with coronary artery disease. Nephrology 2008; 13: Leoncini G., Mussap M., Viazzi F. i wsp. Combined use of urinary neutrophil gelatinase-associated lipocalin (ungal) and albumin as markers of early cardiac damage in primary hypertension. Clin. Chim. Acta. 2011; 412: Bolignano D., Coppolino G., Lacquaniti A., Buemi M. From kidney to cardiovascular diseases: NGAL as a biomarker beyond the confines of nephrology. Eur. J. Clin. Invest. 2010; 40: Hawkins R. New biomarkers of acute kidney injury and the cardio-renal syndrome. Korean J. Lab. Med. 2011; 31: Aghel A., Shrestha K., Mullens W., Borowski A., Tang W.H. Serum neutrophil gelatinase-associated lipocalin (NGAL) in predicting worsening renal function in acute decompensated heart failure. J. Card. Fail. 2010; 16: Alvelos M., Lourenço P., Dias C. i wsp. Prognostic value of neutrophil gelatinase-associated lipocalin in acute heart failure. Int. J. Cardiol Aug Thrailkill K.M., Moreau C.S., Cockrell G.E. i wsp. Disease and gender- -specific dysregulation of NGAL and MMP-9 in type 1 diabetes mellitus; Endocrine 2010; 37: Bolignano D., Lacquaniti A., Coppolino G. i wsp. Neutrophil gelatinase- -associated lipocalin as an early biomarker of nephropathy in diabetic patients. Kidney Blood Press Res. 2009; 32: Bolignano D., Donato V., Lacquaniti A. i wsp. Neutrophil gelatinase- -associated lipocalin (NGAL) in human neoplasias: a new protein enters the scene. Cancer Lett 2010; 288: Wang L., Li H., Wang J. i wsp. C/EBP targets to neutrophil gelatinase- -associated lipocalin (NGAL) as a repressor for metastasis of MDA-MB-231 cells. Biochim. Biophys. Acta. 2011; 1813: Leng X., Lin H., Ding T. i wsp. Lipocalin 2 is required for BCR-ABLinduced tumorigenesis. Oncogene 2008; 27: Leng X., Ding T., Lin H. i wsp. Inhibition of lipocalin 2 impairs breast tumorigenesis and metastasis. Cancer Res. 2009; 69: Tong Z., Kunnumakkara AB., Wang H. i wsp. Neutrophil gelatinase- -associated lipocalin: a novel suppressor of invasion and angiogenesis in pancreatic cancer. Cancer Res. 2008; 68: Du ZP., Lv Z., Wu BL. i wsp. Neutrophil gelatinase-associated lipocalin and its receptor: independent prognostic factors of oesophageal squamous cell carcinoma. J. Clin. Pathol. 2011; 64: Wang H.J., He X.J., Ma Y.Y. i wsp. Expressions of neutrophil gelatinase-associated lipocalin in gastric cancer: a potential biomarker for prognosis and an ancillary diagnostic test. Anat. Rec. 2010; 293: Barresi V., Tuccari G., Barresi G. NGAL immunohistochemical expression in brain primary and metastatic tumors. Clin. Neuropathol. 2010; 29: Oikonomou K.A., Kapsoritakis A.N., Theodoridou C. i wsp. Neutrophil gelatinase-associated lipocalin (NGAL) in inflammatory bowel disease: association with pathophysiology of inflammation, established markers, and disease activity. J. Gastroenterol. 2012; 47: Bousserouel S., Kauntz H., Gossé F. i wsp. Identification of gene expression profiles correlated to tumor progression in a preclinical model of colon carcinogenesis. Int. J. Oncol. 2010; 36: Cernaro V., Bolignano D., Donato V. i wsp. NGAL is a precocious marker of therapeutic response. Curr. Pharm. Des. 2011; 17: Chakraborty S., Kaur S., Muddana V. i wsp. Elevated serum neutrophil gelatinase-associated lipocalin is an early predictor of severity and outcome in acute pancreatitis. Am. J. Gastroenterol. 2010; 105: Manfredi M.A., Zurakowski D., Rufo P.A., Walker T.R., Fox V.L., Moses M.A. Increased incidence of urinary matrix metalloproteinases as predictors of disease in pediatric patients with inflammatory bowel disease. Inflamm. Bowel Dis. 2008; 14: Eagan T.M., Damås J.K., Ueland T. i wsp. Neutrophil gelatinase- -associated lipocalin: a biomarker in COPD. Chest 2010; 138: Smith E.R., Zurakowski D., Saad A., Scott RM., Moses M.A. Urinary biomarkers predict brain tumor presence and response to therapy. Clin. Cancer Res. 2008; 14: McKittrick I.B., Bogaert Y., Nadeau K. i wsp. Urinary matrix metalloproteinase activities: biomarkers for plaque angiogenesis and nephropathy in diabetes. Am. J. Physiol. Renal Physiol. 2011; 301: Zachwieja J., Soltysiak J., Fichna P. i wsp. Normal-range albuminuria does not exclude nephropathy in diabetic children. Pediatr. Nephrol. 2010; 25: Yilmaz A., Sevketoglu E., Gedikbasi A. i wsp. Early prediction of urinary tract infection with urinary neutrophil gelatinase-associated lipocalin. Pediatr. Nephrol. 2009; 24: Biezeveld M.H., van Mierlo G., Lutter R. i wsp. Sustained activation of neutrophils in the course of Kawasaki disease: an association with matrix metalloproteinases. Clin. Exp. Immunol. 2005; 141: Capoluongo E., Vento G., Lulli P. i wsp. Epithelial lining fluid neutrophil-gelatinase-associated lipocalin levels in premature newborns with bronchopulmonary dysplasia and patency of ductus arteriosus. Int. J. Immunopathol. Pharmacol. 2008; 21: