ARTYKU Y INFORMACYJNE

Transkrypt

1 ARTYKU Y INFORMACYJNE Mapy geologiczno-turystyczne Geostrady Sudeckiej nowa forma edukacji geologicznej; historia projektu, za³o enia, wyniki Tomasz Bartuœ 1 Geotourist maps of the Sudetic Geostrada Trail a new form of geological education; history of the project, its assumptions and results. Prz. Geol., 63: A b s t r a c t: Intensive development of various forms of geoturism during the last decades induces the need of suitably prepared maps for regions of attractive natural beauty. The Sudetes Mts. are one of such regions of Poland. The Author presents the history, assumptions and results of the project: The Sudetic Geostrada geological and landscape studies heritage with inventarization of the objects of abiotic nature performed a few years ago ( ). The main aim of the Geological-tourist maps of the Sudetic Geostrada Trail project was to popularize geological-mining heritage and abiotic nature of the Sudety Mts. using geological-tourist maps. The maps are a synthetic, multi-sheet cartographic development prepared in three versions: geotourist map of the Sudetic Geostrada Trail at 1 : 25, 000 scale (based on a geological map), map of geosites of geological and mining heritage of the Sudetic Geostrada Trail on a base topographic map at 1 : 25, 000 scale, and geosites localization maps at 1 : 10, 000 scale. Main thematic layers of the maps present the most important and attractive geosites, protected objects of biotic nature, objects of infrastructure and tourist attractions. These maps are addressed predominantly to tourists and local governments.the maps may become an important tool to popularize and promote geotourism in the Sudety Mts. Keywords: Sudetic Geostrada Trail, geotourism, Sudety Mts., geotouristic map Druga po³owa XX w. i okres wspó³czesny cechuj¹ siê sta³ym wzrostem zainteresowania (geo)turystyk¹ form¹ turystyki aktywnej, której g³ównym obiektem zainteresowania jest krajobraz. Wraz z jej rozwojem wzrasta zapotrzebowanie na wiedzê o historii odwiedzanych regionów, w tym tak e ich historiê geologiczn¹. Stwarza to niepowtarzaln¹ okazjê do popularyzacji wiedzy geologicznej, a w szczególnoœci zrozumienia procesów naturalnych zachodz¹cych na powierzchni Ziemi i w jej wnêtrzu. Niektóre regiony Polski, które posiadaj¹ rozwiniêt¹ sieæ dróg i dobr¹ ekspozycjê walorów naturalnych, umo liwiaj¹ nie tylko turystykê piesz¹ i rowerow¹, ale te poznawanie regionu podczas podró y samochodem. Przyk³adem takiego regionu s¹ Sudety. Spostrze enie to zosta³o dokonane przez Leszka Sawickiego, znanego dolnoœl¹skiego geologa i podró nika (Sawicki, 2006, 2014), pomys³odawcê idei Geostrady Sudeckiej. Jego pomys³ leg³ u podstaw realizacji projektu pt. Geostrada Sudecka studium geologiczno-krajobrazowe z inwentaryzacj¹ obiektów dziedzictwa przyrody nieo ywionej, który w latach by³ realizowany przez Katedrê Geologii Ogólnej i Geoturystyki, Wydzia³u Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, AGH Akademii Górniczo-Hutniczej, we wspó³pracy z Oddzia³em Dolnoœl¹skim Pañstwowego Instytutu Geologicznego Pañstwowego Instytutu Badawczego oraz Uniwersytetem Wroc³awskim (S³omka i in., 2009a; Cwojdziñski i in., 2011). Niniejsza praca przedstawia za³o enia tego projektu oraz stanowi uzupe³nienie historii realizacji przedsiêwziêcia w zakresie utworzonych opracowañ kartograficznych. Celami przedsiêwziêcia wykonanego na zlecenie Ministerstwa Œrodowiska, by³o: opracowanie podstaw dla dzia- ³añ zmierzaj¹cych do promocji i ewentualnej ochrony geostanowisk po³o onych wzd³u proponowanej trasy Geostrady Sudeckiej, popularyzacja geoturystyki w mniej znanych i s³abiej zagospodarowanych turystycznie rejonach Sudetów i ich Przedgórza, oraz merytoryczne wsparcie dla jednostek samorz¹du terytorialnego poszukuj¹cych mo liwoœci promocji swych terenów z wykorzystaniem nowych produktów turystycznych (Sawicki, 2006; S³omka i in., 2009a). Do najwa niejszych zadañ umowy nale a³o: zaprojektowanie polskiej czêœci Geostrady Sudeckiej trasy przebiegaj¹cej wzd³u g³ównych masywów sudeckich, opartej o przejezdne odcinki dróg i narzucone przez zleceniodawcê punkty poœrednie; inwentaryzacja najwa niejszych obiektów przyrody nieo ywionej i dziedzictwa geologiczno-górniczego po³o- onych w obrêbie piêciokilometrowego strefy wokó³ trasy; wybór (minimum 30) najciekawszych geostanowisk maj¹cych potencja³ obiektów geoturystycznych, ich opis naukowy, waloryzacja, opracowanie dla nich tablic informacyjnych i koncepcji zagospodarowania turystycznego, przygotowanie zbiorczego zestawienia wszystkich zinwentaryzowanych obiektów na mapach geologicznoturystycznych (S³omka i in., 2009a; Bartuœ, 2015). ZA O ENIA PROJEKTOWE Na wstêpnym etapie prac kartograficznych okreœlono potencjalnych u ytkowników map geoturystycznych Geostrady. Do g³ównych grup odbiorców zaliczono: u ytkowników indywidualnych (turystów kwalifikowanych geoturystów, krajoznawców, przewodników, uczniów, stu- 1 AGH Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanis³awa Staszica w Krakowie, Wydzia³ Geologii, Geofizyki i Ochrony Œrodowiska, Katedra Geologii Ogólnej i Geoturystyki, Al. Mickiewicza 30, Kraków; bartus@agh.edu.pl. 1450

2 dentów itp.) oraz u ytkowników instytucjonalnych (pracowników jednostek samorz¹du terytorialnego, s³u b leœnych, s³u b ochrony przyrody, pracowników nauki, stowarzyszeñ i organizacji pozarz¹dowych itp.). Wœród okreœlonych przez zamawiaj¹cego, najwa niejszych wymogów stawianych opracowaniom kartograficznym, nale y wymieniæ: wizualizacjê zmiennoœci budowy geologicznej wzd³u proponowanej trasy, przedstawienie po³o enia najwa niejszych obiektów przyrody nieo ywionej i obiektów dziedzictwa geologiczno-górniczego, prezentacja po³o enia i waloryzacji minimum 30 najciekawszych geostanowisk, omówienie lokalizacji chronionych obiektów dziedzictwa przyrody o ywionej i dziedzictwa kulturowego, przedstawienie morfologii i innych elementów rzeÿby terenu, wizualizacja cennych obiektów kultury materialnej cz³owieka oraz obiektów infrastruktury turystycznej (S³omka i in., 2009a; Bartuœ, 2015). MATERIA Y RÓD OWE Najwa niejsze Ÿród³o danych o charakterze topograficznym stanowi³a cyfrowa mapa topograficzna: VMapL2u (woj. dolnoœl¹skie) i VMapL2 (woj. opolskie), pozyskana z zasobów Wojewódzkich Oœrodków Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej. Jest to jedyna w kraju baza referencyjna o zasiêgu ogólnokrajowym. Cechuje siê stopniem dok³adnoœci typowym dla opracowañ w skali 1 : Powsta³a na drodze digitalizacji skanowanych diapozytywów map wojskowych w latach W zwi¹zku z jej pierwotnym zastosowaniem charakteryzuje siê znacznymi uproszczeniami geometrii niektórych klas obiektów oraz ubog¹ warstw¹ atrybutow¹, typow¹ dla zastosowañ militarnych. Mapa stanowi³a podstawowe Ÿród³o opisu: rzeÿby terenu, pokrycia szat¹ roœlinn¹, hydrografii, podzia³u administracyjnego, obiektów antropogenicznych, transportu. Zasadnicz¹ treœæ map geologiczno-turystycznych obejmuj¹ informacje na temat zmiennoœci budowy geologicznej. Poza efektami terenowych prac inwentaryzacyjnych, waloryzacyjnych i weryfikacyjnych, najwa niejszym Ÿród³em danych by³a cyfrowa, zakryta, litostratygraficzna mapa województwa dolnoœl¹skiego, pozyskana z zasobów PIG-PIB. Jest to mapa, która powsta³a poprzez cyfryzacjê wybranych fragmentów arkuszy Mapy Geologicznej Polski w skali 1 : Dodatkowe Ÿród³a informacji stanowi³y: analogowe arkusze Szczegó³owej Mapy Geologicznej Sudetów w skali 1 : , analogowa Mapa geologiczna regionu dolnoœl¹skiego z przyleg³ymi obszarami Czech i Niemiec w skali 1 : (Sawicki, 1995), oraz cyfrowa Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1 : (aktualnoœæ: ). Podstawowym Ÿród³em informacji z zakresu turystyki by³y ogólnodostêpne mapy i opracowania turystyczne, które uzupe³niono danymi bêd¹cymi efektem prac terenowych. Dane gromadzono w systemie GIS Geostrady Sudeckiej. W pracach wykorzystywano oprogramowanie Geomedia Professional. WYNIKI Geostrada Sudecka sk³ada siê z trzech odcinków: zachodniosudeckiego o d³ugoœci 128 km i przebiegu od Bogatyni (w Worku Turoszowskim) po Prze³êcz Kowarsk¹ (w rejonie Kowar; odziñski i in., 2009), œrodkowosudeckiego o d³ugoœci 140 km i przebiegu od T³umaczowa (w dolinie Œcinawki K³odzkiej) po Prze³êcz P³oszczynê (w masywie Œnie nika; Bartuœ i in., 2009) i wschodniosudeckiego o d³ugoœci 17 km przebiegaj¹cego w rejonie G³ucho³az (S³omka i in., 2009b). Obszar opracowania zosta³ zdefiniowany jako pas (bufor) o promieniu 5 km przebiegaj¹cy wzd³u trzech odcinków Geostrady. Ca³kowite pole powierzchni terenu opracowania wynosi³o 2235 km 2 (w tym km 2 w obszarze Geostrady Zachodniosudeckiej, 990 km 2 Geostrady Œrodkowosudeckiej i 145 km 2 Geostrady Wschodniosudeckiej). W ramach umowy, wykonano trzy wieloarkuszowe opracowania kartograficzne: Mapê geologiczno-turystyczn¹ Geostrady Sudeckiej w skali 1 : (MGT; Bartuœ i in., 2012a), Mapê obiektów dziedzictwa geologiczno- -górniczego Geostrady Sudeckiej na podk³adzie mapy topograficznej w skali 1 : (MT; Bartuœ i in., 2012b) oraz Mapy lokalizacyjne geostanowisk Geostrady Sudeckiej w skali 1 : (MLG; Bartuœ i in., 2012c). Mapy MGT i MT obejmuj¹ po 55 arkuszy map w ciêciu arkuszowym zgodnym z siatk¹ map wykonanych w Pañstwowym Uk³adzie Wspó³rzêdnych Geodezyjnych (PUWG) 1992 (tab. 1, ryc. 1). MLG (w liczbie 43 arkuszy), przedstawiaj¹ po³o enie wytypowanych 43 najbardziej atrakcyjnych geostanowisk Geostrady. S¹ to mapy dokumentacyjne, które powsta³y przez przeskalowanie MT (Bartuœ, 2015). Do podstawowych warstw informacyjnych, charakterystycznych dla wszystkich rodzajów map, nale ¹: po³o enie najwa niejszych geostanowisk Geostrady Sudeckiej oraz po³o enie i wyniki waloryzacji 43 najbardziej atrakcyjnych obiektów przyrody nieo ywionej i dziedzictwa geologiczno-górniczego. W trakcie prac terenowych, na przyjêtym terenie badañ, zinwentaryzowano ³¹cznie ok. 660 geostanowisk. Ka de z nich zosta³o zakwalifikowane do jednej z przyjêtych kategorii: ha³da, jaskinia, kamienio³om czynny, kamienio³om nieczynny, ³om czynny, ³om nieczynny, muzeum (geologiczne, mineralogiczne, górnicze), ods³oniêcie naturalne (inne), ods³oniêcie sztuczne (inne), piaskownia/ wirownia, punkt widokowy, ska³ka, sztolnia, szyb, tama, torfowisko, wapiennik, wodospad, zak³ad przeróbki kopalin, obiekt balneologiczny, Ÿród³o. G³ówne warstwy informacyjne uzupe³nia³y treœci zgromadzone na kilkudziesiêciu dodatkowych warstwach tematycznych. Do najwa niejszych nale a³y: formy i obiekty ochrony przyrody (granice parków narodowych i krajobrazowych, rezerwaty przyrody, granice obszarów chronionego krajobrazu, po³o enie pomników przyrody), obiekty dziedzictwa i kultury materialnej cz³owieka (zabytki sakralne, architektoniczne, kultury technicznej, stanowiska archeologiczne, parki podworskie, pomniki i in.), obiekty infrastruktury turystycznej (campingi, hotele, punkty informacji turystycznej, punkty pomocy medycznej, restauracje, schroniska), szlaki turystyczne (piesze, rowerowe, œcie ki przyrodnicze, dydaktyczne i in., szlaki pielgrzymkowe, konne), formy i obiekty fizjograficzne (izohipsy, wychodnie ska³ pod³o a, urwiska, strome skarpy, leje, w¹wozy, obni enia, wa³y i nasypy, piargi i osypiska, prze³êcze, ostañce, kulminacje, punkty pomiaru wysokoœci i in.), formy i obiekty hydrograficzne (jeziora, stawy, zbiorniki wodne, obszary zalewowe, bagna, trzêsawiska, potoki, rzeki, kana³y, rowy melioracyjne, brody, 1451

3 Tab. 1. Indeks map geologiczno-turystycznych Geostrady Sudeckiej i map obiektów dziedzictwa geologiczno-górniczego Geostrady Sudeckiej na podk³adzie mapy topograficznej w skalach 1 : lp God³o arkusza Nazwa arkusza Odcinek Geostrady DOI MGT DOI MT L Legenda 1/2 wydz. litostratygraficzne / L Legenda 2/2 symbole kartograficzne /RG /RG M B-a Turoszów Zachód W /RG /RG M B-b Turoszów Wschód W /RG /RG M B-c Bogatynia Zachód W /RG /RG M B-d Bogatynia Wschód W /RG /RG M C-d Zalipie W /RG /RG M D-c Leœna W /RG /RG M D-d Gryfów Œl¹ski W /RG /RG M C-c Lubomierz W /RG /RG M C-d Wleñ W /RG /RG M D-c Proboszczów W /RG /RG M D-d Œwierzawa W /RG /RG M B-a Pobiedna W /RG /RG M B-b Mirsk W /RG /RG M A-a Stara Kamienica W /RG /RG M A-b Siedlêcin W /RG /RG M B-a Dziwiszów W /RG /RG M B-b Wojcieszów W /RG /RG M A-a Bolków W /RG /RG M B-d Rozdro e Izerskie W /RG /RG M A-c Piechowice W /RG /RG M A-d Jelenia Góra Zachód W /RG /RG M B-c Jelenia Góra Wschód W /RG /RG M B-d Janowice Wielkie W /RG /RG M A-c Marciszów W /RG /RG W M D-a Kowary W /RG /RG W M D-b Pisarzowice W /RG /RG W M C-a Kamienna Góra W /RG /RG W M D-c Czepiel W /RG /RG W M D-d Szczepanów W /RG /RG C M D-a Kowary C /RG /RG C M D-b Pisarzowice C /RG /RG C M C-a Kamienna Góra C /RG /RG C M D-c Czepiel C /RG /RG C M D-d Szczepanów C /RG /RG M C-c Lubawka C /RG /RG M A-a Uniemyœl C /RG /RG M B-b Ludwikowice K³odzkie C /RG /RG M B-d Radków C /RG /RG M A-c Nowa Ruda C /RG /RG M D-a Jeleniów C /RG /RG M D-b Wambierzyce C /RG /RG M D-c Lewin K³odzki C /RG /RG M D-d Duszniki Zdrój C /RG /RG M C-c Polanica Zdrój C /RG /RG M C-d Krosnowice C /RG /RG M D-c Trzebieszowice C /RG /RG M D-d L¹dek Zdrój C /RG /RG M B-b Mostowice C /RG /RG M A-a Bystrzyca Nowa C /RG /RG M A-b Bystrzyca K³odzka C /RG /RG M B-a Stronie Œl¹skie C /RG /RG M B-b Strachocin C /RG /RG M A-c Porêba C /RG /RG M A-d Domaszków C /RG /RG M B-c Miêdzygórze C /RG /RG M B-d Nowa Morawa C /RG /RG M C-d Jasienica Górna E /RG /RG M D-c Kijów E /RG /RG M B-a Podlesie E /RG /RG M B-b G³ucho³azy E /RG /RG W Geostrada Zachodniosudecka; C Geostrada Œrodkowosudecka; E Geostrada Wschodniosudecka; DOI cyfrowy identyfikator dokumentu elektronicznego; MGT mapa geologiczno-turystyczna Geostrady Sudeckiej; MT mapa obiektów dziedzictwa geologiczno-górniczego Geostrady Sudeckiej na podk³adzie mapy topograficznej. 1452

4 Ryc. 1. Lokalizacja arkuszy map geologiczno-turystycznych Geostrady Sudeckiej Ÿród³a i in.), obiekty antropogeniczne (obszary zabudowane, cmentarze, ruiny, obiekty fortyfikacyjne i in.), obiekty rekreacyjne (pola campingowe, boiska, baseny i in.), obiekty sieci transportu drogowego i kolejowego, obiekty górnicze (obszary kopalñ, kamienio³omów, zwa³owisk kopalin, ha³d, odkrywek, szyby wiertnicze) oraz linie podzia³u administracyjnego. MGT zosta³a wykonana na podk³adzie zakrytej mapy litostratygraficznej uzupe³nionej warstw¹ tektoniki nieci¹g³ej. T³o map MT i MLG stanowi³a warstwa zagospodarowania terenu (Bartuœ, 2015). Mapy geologiczno-turystyczne Geostrady powsta³y poprzez utworzenie kompozycji z³o onych z kilkudziesiêciu klas, w których by³o obecnych ponad 200 ró nych rodzajów obiektów przestrzennych (Bartuœ, 2015). Wszystkie warstwy projektu zosta³y wykonane w modelu grafiki wektorowej. Treœci przedstawiane na mapach opisano kilkunastoma warstwami toponimicznymi. W celu uwypuklenia pasa Geostrady, obszar znajduj¹cy siê poza jej obrêbem zakryto pó³przeÿroczyst¹ mask¹. W mapach zastosowano odwzorowanie PUWG Wersje cyfrowe opracowañ, na mocy umowy licencyjnej zawartej z Ministerstwem Œrodowiska, udostêpniono nieodp³atnie w internecie. Mapy wykonano formacie GeoTIFF w rozdzielczoœci 300DPI. PODSUMOWANIE Mapy geologiczno-turystyczne Geostrady Sudeckiej stanowi¹ efekt wspó³pracy trzech oœrodków naukowych: AGH, PIG-PIB i UWr. S¹ to wieloarkuszowe, syntetyczne opracowania kartograficzne, które w skalach szczegó³owych, wzd³u zaproponowanej trasy turystyczno-rekreacyjnej, dokumentuj¹ najwa niejsze obiekty przyrody nieo ywionej i dziedzictwa geologiczno-górniczego Sudetów. W nawi¹zaniu do przedstawianych treœci prezentowane opracowania mo na nazwaæ mapami geostanowiskowymi. Mapy Geostrady s³u ¹ promowaniu geologii wœród szerokiego grona odbiorców (g³ównie turystów, krajoznawców, ale i studentów nauk o Ziemi). Dziêki ³¹czeniu treœci geologicznych z warstwami prezentuj¹cymi obiekty przyrody o ywionej, dziedzictwa kulturowego, dziedzictwa kultury materialnej cz³owieka oraz obiektów infrastruktury turystycznej, stanowi¹ dobre Ÿród³o informacji umo liwiaj¹ce potencjalnemu u ytkownikowi zaplanowanie i przeprowadzenie atrakcyjnych wycieczek. Trasa Geostrady Sudeckiej zosta³a zaprojektowana w oparciu o istniej¹c¹ sieæ dróg, dlatego prezentowane mapy znajd¹ zastosowanie g³ównie w ramach turystyki samochodowej, rowerowej i pieszej. Dziêki zamieszczeniu na mapach du ej liczby klas obiektów topograficznych, mapy Geostrady mog¹ byæ wykorzystywane przez uczniów i studentów kierunków Nauk o Ziemi w ramach praktyk zawodowych i æwiczeñ terenowych. Sytuacja ekonomiczna zmusza jednostki samorz¹du terytorialnego do poszukiwania nowych mo liwoœci rozwoju. Treœci prezentowane mapach Geostrady bêd¹ pomocne dla gminych, powiatowych i wojewódzkich jednostek samorz¹du terytorialnego w opracowaniach strategii rozwoju s³abo zagospodarowanych turystycznie rejonów Sudetów. Nowe elementy przedstawiane na mapach mog¹ stanowiæ podstawê dla 1453

5 dzia³añ maj¹cych na celu geoochronê oraz zagospodarowanie najciekawszych obiektów. Cyfrowe wersje map geologiczno-turystyczne zosta³y przygotowane w formacie GeoTIFF, który umo liwia ich wykorzystanie przez oprogramowanie GIS i urz¹dzenia mobilne. Mapy geologiczno-turystyczne Geostrady Sudeckiej stanowi¹ now¹ formê popularyzacji geoturystyki w Sudetach. Wpisuj¹ siê w d³ugofalow¹ koncepcjê rozwoju tej dziedziny, promowan¹ przez Ministerstwo Œrodowiska. Autor dziêkuje redaktorowi naczelnemu Przegl¹du Geologicznego za recenzjê i pomocne uwagi redakcyjne. Praca wykonana na zamówienie ministra œrodowiska i finansowana przez Narodowy Fundusz Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej (490/2008/Wn-06/FG-bp-tx/D). LITERATURA BARTUŒ T (w druku) Geological-tourism maps of the Sudetic Geostrada Trail as a new form of geotourism popularization in Sudety Mts. Geoturystyka Geotourism. BARTUŒ T., MASTEJ W. & ODZIÑSKI M Atrakcje geoturystyczne Geostrady Œrodkowosudeckiej. Geoturystyka, 4 (19): & MUSZER J. 2012a Mapa geologiczno-turystyczna Geostrady Sudeckiej w skali 1: Ministerstwo Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanis³awa Staszica w Krakowie, Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy, Uniwersytet Wroc³awski, Kraków, mapa na 55 ark. & MUSZER J. 2012b Mapa obiektów dziedzictwa geologiczno- -górniczego Geostrady Sudeckiej na podk³adzie mapy topograficznej w skali 1: Ministerstwo Œrodowiska, Akademia Górniczo- -Hutnicza im. Stanis³awa Staszica w Krakowie, Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy, Uniwersytet Wroc³awski, Kraków, mapa na 55 ark. & MUSZER J. 2012c Mapy lokalizacyjne geostanowisk Geostrady Sudeckiej w skali 1: Ministerstwo Œrodowiska, Akademia Górniczo-Hutnicza im. Stanis³awa Staszica w Krakowie, Pañstwowy Instytut Geologiczny Pañstwowy Instytut Badawczy, Uniwersytet Wroc³awski, Kraków, mapy na 43 ark. CWOJDZIÑSKI S., PACU A J. & STACHOWIAK A Geostrada Sudecka nowa forma geoturystyki w Sudetach. Prz. Geol., 59 (7): ODZIÑSKI M., MAYER W., STEFANIUK M., BARTUŒ T. & MASTEJ W Atrakcje geoturystyczne Geostrady Zachodniosudeckiej. Geoturystyka, 4 (19): SAWICKI L Mapa geologiczna regionu dolnoœl¹skiego z przyleg³ymi obszarami Czech i Niemiec (bez utworów czwartorzêdowych) w skali 1 : Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. SAWICKI L Geostrada Sudecka. Za³o enia programowe dla utworzenia na przygranicznych terenach Polski i Czech trasy turystyczno-rekreacyjnej, przebiegaj¹cej wzd³u g³ównych grzbietów górskich Sudetów od miejscowoœci Bogatynia na pó³nocnym zachodzie do miejscowoœci Opava na po³udniowym wschodzie. Oprac. arch. Nar. Arch. Geol. PIG-PIB, Wroc³aw. SAWICKI L Geostrada Sudecka utopia i rzeczywistoœæ. Prz. Geol., 62 (4): S OMKA T., BARTUŒ T., MASTEJ W., ODZIÑSKI M., MAYER W., STEFANIUK M., DOKTOR M., KO MA J., CWOJDZIÑSKI S. & STACHOWIAK A. 2009a Koncepcja projektu: Geostrada Sudecka studium geologiczno-krajobrazowe z inwentaryzacj¹ obiektów dziedzictwa przyrody nieo ywionej. Geoturystyka, 4 (19): S OMKA T., DOKTOR M., BARTUŒ T., MASTEJ W. & ODZIÑSKI M. 2009b Atrakcje geoturystyczne Geostrady Wschodniosudeckiej. Geoturystyka, 4 (19): Praca wp³ynê³a do redakcji r. Akceptowano do druku r. 1454