Partie socjaldemokratyczne w wybranych państwach Europy Środkowo-Wschodniej

Transkrypt

1 Partie socjaldemokratyczne w wybranych państwach Europy Środkowo-Wschodniej

2

3 Uniwersytet Warszawski Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Instytut Europeistyki Jacek Wojnicki Partie socjaldemokratyczne w wybranych państwach Europy Środkowo-Wschodniej Warszawa 2014

4 Recenzja prof. dr hab. Andrzej Antoszewski (UWr) Redakcja Konrad Jajecznik Projekt okładki Paulina Popławska Materiały graficzne wykorzystane na okładce pochodzą z: Copyright by Jacek Wojnicki, Warszawa 2014 Copyright by Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski, Warszawa 2014 Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Autora i Wydawcy. Słowa kluczowe: Bułgaria, Polska, Rumunia, Słowacja, Słowenia, socjaldemokracja, partie polityczne, transformacja systemowa, Węgry Wydawca: Wydział Dziennikarstwa i Nauk Politycznych Uniwersytet Warszawski ul. Krakowskie Przedmieście Warszawa tel./fax ISBN: Arkuszy wydawniczych: 14 Publikacja do nansowana przez Fundacj Uniwersytetu Warszawskiego Skład i łamanie, druk i oprawa: Zakład Graficzny UW. Zam. 111/2014

5 Spis tre ci Wykaz skrótów Wst p Radykalne przeobra enia w partiach postkomunistycznych W gierska Partia Socjalistyczna Przemiany lewicy postkomunistycznej na S owacji Przemiany lewicy postkomunistycznej w S owenii Partie socjaldemokratyczne w Polsce Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej Sojusz Lewicy Demokratycznej Unia Socjaldemokratyczna Rzeczypospolitej Polskiej Unia Pracy Socjaldemokracja Polska Nieudana reaktywacja PPS Przypadek socjaldemokracji w Czechach udana reaktywacja Nieudana restauracja partii historycznych Bu garska Partia Socjaldemokratyczna Rumu ska Partia Socjaldemokratyczna W gierska Partia Socjaldemokratyczna Socjaldemokratyczna Partia S owacji Powolne przemiany w partiach postkomunistycznych Bu garska Partia Socjalistyczna Partia Socjaldemokratyczna w Rumunii Zako czenie Aneks: wyniki wyborcze partii socjaldemokratycznych pa stw Europy rodkowo-wschodniej w latach

6 Bibliogra a Indeks osób Streszczenie w j zyku angielskim Streszczenie w j zyku rosyjskim

7 Table of Contents List of Abbreviations Introduction Radical Transformations in Post-Communistic Parties The Hungarian Socialist Party Transformations in left-wing post-communistic politics in Slovakia Transformations of post-communist Left-Wing in Slovenia Social Democratic Parties in Poland Polish Social Democracy Democratic Left Alliance (SLD) The Polish Social Democratic Union (PUS) Labour United (UP) The Social Democracy in Poland (SDPL) Unsuccessful Reactivation of The Polish Socialist Party (PPS) Social Democracy in The Czech Republic Successful Reactivation Unsuccessful Restoration of Historical Parties The Party of Bulgarian Social Democrats (BPSD) The Social Democratic Party in Romania (PSD) The Hungarian Social Democratic Party (MSZDP) The Social Democratic Party of Slovakia (SDSS) Slow Transformations in Post-Communistic Parties The Bulgarian Socialist Party (BSP) The Social Democratic Party in Romania (PSD) Conclusion Annex: the election results of social democratic parties in Central- Eastern European countries in years

8 Bibliography Index of people Summary in English Summary in Russian

9 P C C C C H C C

10 P

11 Wykaz skrótów ANO Aliance Nového Ob ana (Alians Nowego Obywatela, S owacja) APS Alternativna Socijalisticzeska Partija (Alternatywna Partia Soc jali styczna, Bu garia) ASO Alternativno Socijalisticzesko Obedinenje (Alternatywne Zrzeszenie Socjalistyczne, Bu garia) AWS Akcja Wyborcza Solidarno BAN Bu garska Akademia Nauk BBWR Bezpartyjny Blok Wspó pracy z Rz dem BCC Business Centre Club BEL By garska Ewrolewica (Bu garska Eurolewica) BKP By garska Komunisticzeska Patija (Bu garska Partia Komunistyczna) BPR By garska Robotniczeska Partija (Bu garska Partia Robotnicza) BPR(k) By garska Robotniczeska Partija komunisti (Bu garska Partia Robotnicza komuni ci) BPSD Bu garska Partia Socjaldemokratyczna BRPSD By garska Robotniczeska Socjaldemokraticzeska Partija (Bu garska Robotnicza Partia Socjaldemokratyczna) BSP By garska Socjalisticzeska Partija (Bu garska Partia Socjalistyczna) BZNS By garski Zemede ski Naroden Syjuz (Bu garski Ludowy Zwi zek Ch opski) CDR Conven ia Democratica din România (Konwencja Demo kratyczna Rumunii) CKW Centralny Komitet Wykonawczy SD Czechos awacka Socjaldemokracja SL eskoslovenská Strana Lidová (Czechos owacka Partia Ludowa) CSRF Czeska i S owacka Republika Federacyjna CSRS Czechos owacka Republika Socjalistyczna SSD eská Strana Sociáln Demokratická (Czeska Partia Socjaldemokratyczna) DEMOS Demokratska Opozicije Slovenije (Demokratyczna Opozycja S owenii) DeSuS Demokratska Stranka Upokojencev Slovenije (Demokratyczna Unia Emerytów S owenii) 11

12 DFSN Frontul Salvarii Nationale (Demokratyczny Front Ocalenia Narodowego, Rumunia) DPS Dvi enije za Prawa i Swobodi (Ruch na Rzecz Praw i Swobód, Bu garia) DS Delavska Stranka (Partia Robotnicza, S owenia) DSP Demokratické Starny Práce (Demokratyczna Partia Pracy, Czechos owacja) DUS Demokratické Unie Slovenske (S owacka Unia Demokratyczna) EOPO Edinna Obszto-Politiczeska Organizacija (Jednolita Organizacja Spo eczno-polityczna, Bu garia) EWWiS Europejska Wspólnota W gla i Stali FIDESZ Fiatal Demokraták Szövetsége (Zwi zek M odych Demokratów, W gry) FKgP Független Kisgazdapárt (Partia Drobnych Rolników, W gry) FND Frontul Na ional-democrat (Front Narodowo-Demokratyczny, Rumunia) FSN Frontul Salvarii Nationale (Front Ocalenia Narodowego, Rumunia) GERB Gra dani za Ewropejsko Razwitie na By garia (Obywatele na Rzecz Europejskiej Bu garii) HZDS Hnutie za Demokratické Slovensko (Ruch na Rzecz Demokratycznej S owacji) IS l International Socialiste (fr.), Socialist International (ang.) (Mi dzynarodówka Socjalistyczna) Jobbik Jobbik Magyarorzságért Mozgalom (Ruch na rzecz Lepszych W gier) KC Komitet Centralny KDH Krest anskodemokratické Hnutie (Ruch Chrze cija sko-demokratyczny, S owacja) KDNP Kereszténydemokrata Néppárt (Chrze cija sko-demokratyczna Partia Ludowa, W gry) KDS K est anskodemokratická Strana (Partia Chrze cija sko-demokratyczna, Republika Czeska) KDU K est anská a Demokratická Unie (Unia Chrze cija sko- Demokratyczna, Republika Czeska) KDU- SL K est anská a Demokratická Unie eskoslovenská Strana Lidová (Unia Chrze cija sko-demokratyczna Czechos owacka Partia Ludowa) KPEiR Krajowa Partia Emerytów i Rencistów KLD Kongres Liberalno-Demokratyczny KOR Komitet Obrony Robotników KO Solidarno Komitet Obywatelski Solidarno KPN Konfederacja Polski Niepodleg ej KS Komunisti ka Strana eskoslovenska (Komunistyczna Partia Czechos owacji) KS M Komunisti ká Stana ech a Moravy (Komunistyczna Partia Czech i Moraw) 12

13 KSS Komunisti ká Stana Slovenska (Komunistyczna Partia S owacji) LDS Liberalni Demokrati Slovenije (Liberalna Demokracja S owenii) LiD Lewica i Demokraci LMP Lehet Más a Politica (Polityka Mo e By Inna, W gry) LP Labour Party (Partia Pracy, Wielka Brytania) LPR Liga Polskich Rodzin LSU Liberálne Sociálni Unie (Zwi zek Liberalno-Spo eczny, Republika Czeska) MDF Magyar Demokrata Fórum (W gierskie Forum Demokratyczne) MFW Mi dzynarodowy Fundusz Walutowy MIEP Magyar Igazságés Élet Pártja (W gierska Partia Sprawiedliwo ci i ycia) MKP Magyar Komunista Párt (W gierska Partia Komunistyczna) MSzDP Magyar Szocialista Párt (W gierska Partia Socjaldemokratyczna) MSzMP Magyar Szocialista Munkás Párt (W gierska Socjalistyczna Partia Robotnicza) MSzP Magyar Szocialista Párt (W gierska Partia Socjalistyczna) NATO North Atlantic Treaty Organisation (Pakt Pó nocnoatlantycki) NDSII Nacionalno Dwi enije Symeon II (Ruch Narodowy Symeona II, Bu garia) NFZ Narodowy Fundusz Zdrowia NKWD Nacionnalnyj Komisarijat Wnutriennyj Die (Ludowy Komisariat Spraw Wewn trznych, ZSRR) NRD Niemiecka Republika Demokratyczna ODA Ob anská Demokratická Aliance (Obywatelski Sojusz Demokratyczny, Republika Czeska) ODS Ob anská Demokratická Strana (Obywatelska Partia Demokratyczna, Republika Czeska) OECD Organization for Economic Cooperation and Development (Organizacja Wspó pracy i Rozwoju Gospodarczego) OF Ob anské Fórum (Forum Obywatelskie, Republika Czeska) OH Ob anské Hnutie (Ruch Obywatelski, Republika Czeska) ONZ Organizacja Narodów Zjednoczonych OPZZ Ogólnopolskie Porozumienie Zwi zków Zawodowych PAN Polska Akademia Nauk PE Parlament Europejski PES Parti Socialiste Européen (fr.), Party of European Socialist (ang.), (Partia Europejskich Socjalistów w Parlamencie Europejskim) PC Parditul Conservative (Partia Konserwatywna, Rumunia) PCR Parditul Comunist Român (Rumu ska Partia Komunistyczna) PD Parditul Democrat (Partia Demokratyczna, Rumunia) PDem. Partia Demokratyczna, Polska PDL Parditul Democrat Liberal (Partia Demokratyczno-Liberalna, Rumunia) PDSR Partidul Democratáei Social Din România (Partia Demokracji Spo ecznej, Rumunia) 13

14 PiS Prawo i Sprawiedliwo PKB Produkt Krajowy Brutto PKLD Parlamentarny Klub Lewicy Demokratycznej PMR Parditul Mucitoresc Român (Rumu ska Partia Robotnicza) PNL Partidul National Liberal (Partia Narodowo-Liberalna, Rumunia) PO Platforma Obywatelska PPS Polska Partia Socjalistyczna PRM Partidul România Mare (Partia Wielkiej Rumunii) PS Pozitivna Slovenija (Pozytywna S owenia) PSD Parditul Social Democrat (Partia Socjaldemokratyczna, Rumunia) PSDR Partidul Social Democrat Român (Rumu ska Partia Socjaldemokratyczna) PUS Polska Unia Socjaldemokratyczna RN Rada Naczelna SAP Socialdemokratiska Arbetarepartiet (Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza, Szwecja) SD Socialni Demokrati (Socjaldemokraci, S owenia) SDA Sociáln demokraticka Alternativa (Alternatywa Socjaldemokratyczna, S owacja) SDK Slovenská Demokratická Koalicja (S owacka Konwencja Demokratyczna) SDKU Slovenská Demokratická a Krest anská Unie (S owacka Unia Chrze cija sko-demokratyczna) SDL Strana Demokratickej L avice (Partia Lewicy Demokratycznej, S owacja) SDP Stranka Demokratske Prenove (Partia Demokratycznej Przebudowy, S owenia) SdPl Socjaldemokracja Polska SdRP Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej SDS Sajyz na Demokraticznite Sili (Unia Si Demokratycznych, Bu garia) SDSS Sociálnodemokratická Strana Slovenska (Socjaldemokratyczna Partia S owacji) SDU Demokratska Unija (S owe ska Unia Demokratyczna) SKD Slovenski Krš anski Demokrati (S owe ska Partia Chrze cija sko- Demokratyczna) SKS Savez Komunista Slovenije (Zwi zek Komunistów S owenii) SLD Sojusz Lewicy Demokratycznej SLS Slovenska Ljudska Stranka (S owe ska Partia Ludowa) SMK Strana Mad arskej Koalicie (Partia Koalicji W gierskiej, S owacja) Smer-SD Smer-Sociálna Demokracia (Kierunek-Socjaldemokracja) SNS Slovenská Národná Strana (S owacka Partia Narodowa) SOP StranaOb anskeho Porozumenia (Partia Porozumienia Obywatelskiego, S owacja) SP Solidarno Pracy SP Sozialdemokratische Partei Österreichs (Socjaldemokratyczna Partia Austrii) 14

15 SPOZ Strana Práv Ob an Zemanovci (Partia Praw Obywatelskich Zemanowcy, Republika Czeska) SPR Sdruženim pro Republiku (Stowarzyszenie na Rzecz Republiki, Republika Czeska) SU Socialdemokratska Unija (Unia Socjaldemokratyczna, S owienia) SUCEE Socialist Union of Central-Eastern Europe (Socjalistyczna Unia Europy rodkowo-wschodniej) SZ Strana Zelených (Partia Zielonych, Republika Czeska) SzDSz Szabad Demokraták Szövetsége (Zwi zek Wolnych Demokratów, W gry) TKK Tymczasowy Komitet Krajowy TOP 09 Tradice Odpov dnost Prosperita (Tradycja Odpowiedzialno Przysz o ) UD Unia Demokratyczna, Polska UDMR Uniunea Democrat Maghi ra din România (Unia Demokratyczna W grów w Rumunii) UE Unia Europejska UP Unia Pracy US Unie Svobody (Unia Wolno ci, Republika Czeska) USD Uniunea Social Democrat (Unia Socjaldemokratyczna, Rumunia) USdRP Unia Socjaldemokratyczna Rzeczypospolitej Polskiej USL Uniunea Social Liberal (Unia Socjalliberalna, Rumunia) USVIT Úsvit P ime Demokracie ( wit Demokracji Bezpo redniej, Republika Czeska) UW Uniwersytet Warszawski UWol. Unia Wolno ci, Polska VPN Verejnost protinásiliu (Spo ecze stwo Przeciw Przemocy, S owacja) VV V ci Ve ejne (Sprawy Publiczne, Republika Czeska) WE Wspólnoty Europejskie ZLSD Združena Lista Socialnih Demokratov (Zjednoczona Lista Socjaldemokratów, S owenia) ZRS Združenie Robotnikov Slovenska (Stowarzyszenie Robotników S owacji) ZSRR Zwi zek Socjalistycznych Republik Radzieckich ZSMP Zwi zek Socjalistycznej M odzie y Polskiej 15

16

17 Wst p Partie socjaldemokratyczne sta y si trwa ym elementem sceny politycznej. Nie inaczej sytuacja przedstawia si sytuacja w pa stwach Europy rodkowo-wschodniej. Socjaldemokracja zacz a si kszta towa pod koniec XIX wieku jako rezultat nowego kon iktu spo ecznego na osi pracodawcy pracobiorcy. Wyra a a interesy pracowników najemnych, a tak e pozosta ych warstw upo ledzonych spo ecznie. Ich rola uleg a zwi kszeniu stopniowo w wyniku reform ustrojowych w ówczesnych pa stwach: rozszerzeniu prawa wyborczego na nowe warstwy spo eczne (robotnicy, ubodzy mieszczanie) oraz poprzez zwi kszenie kompetencji parlamentu wzgl dem w adzy wykonawczej. Si a socjaldemokracji uzale niona by a od masowego charakteru klasy robotniczej i pracowników najemnych. W pa stwach Europy rodkowo-wschodniej, peryferyjnych i zacofanych gospodarczo, partie socjaldemokratyczne zdobywa y wp ywy powoli. Wi kszo omawianych w pracy pa stw mia a charakter rolniczy lub ewentualnie rolniczo-przemys owy. Jedynie ziemie czeskie i s owe skie, wchodz ce w sk ad ówczesnego Cesarstwa Austriackiego, pod koniec XIX stulecia posiada y do rozbudowany przemys. Tam te uformowa y si pierwsze organizacje o charakterze socjaldemokratycznym. Opracowanie niniejsze omawia funkcjonowanie ugrupowa socjaldemokratycznych w po 1989 roku. Data ta stanowi istotn cezur, nie tylko dla pa stw omawianego regionu, ale te dla badanej problematyki, poniewa wówczas nast pi o za amanie modelu pa stwa socjalistycznego (czasami nazywanego równie komunistycznym). Rok 1989 symbolizuje równie pocz tek gruntownych przemian polityczno-gospodarczych. Niniejsze opracowanie skupia si na siedmiu pa stwach: Bu garii, Republice Czeskiej, Polsce, Rumunii, S owacji, S owenii i W grzech. O wyborze zadecydowa y cechy wspólne. Po pierwsze, ponad czterdziestoletni okres rz dów komunistycznych, chocia o zró nicowanej formie casus S owenii, W gier, Polski z jednej strony; i Rumunii, Bu garii czy federacji czechos owackiej z drugiej. Po wtóre, niestabilny okres rz dów demokratycznych po 1918 roku: praktycznie jedynie I Republika Czechos owacka by a przyk adem ustabilizowanej demokracji. Po trzecie, w wszystkie pa stwa od prze omu lat osiemdziesi tych i dziewi - 17

18 dziesi tych XX wieku przechodz przemiany skierowane ku kszta towaniu demokracji liberalnej i systemu rynkowego w gospodarce. Przedmiotem analizy s przemiany wewn trzne partii postkomunistycznych na obszarze Europy rodkowo-wschodniej, które mo na zaobserwowa od prze- omu lat osiemdziesi tych i dziewi dziesi tych XX wieku. Mo na wymieni kilka modeli przekszta ce w ramach by ych ugrupowa komunistycznych. Pierwszy model zak ada zmiany najg bsze, polegaj ce na rozwi zaniu dotychczasowej partii (casus W gierskiej Partii Socjalistycznej czy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej) i utworzeniu na bazie frakcji reformatorskiej nowej, o obliczu socjaldemokratycznym. Drugi wariant zak ada zmiany powierzchowne, a zatem faktyczne pozostanie przy obliczu komunistycznym (przyk ad Komunistycznej Partii Czech i Moraw). Trzeci wariant zak ada g bokie przeobra enia wewn trzne, skutkuj ce przekszta ceniem ugrupowania w parti demokratycznego socjalizmu, b d socjaldemokratyczn (casus s owackiej Partii Lewicy Demokratycznej czy s owe skiej Partii Demokratycznej Odnowy). Natomiast model czwarty zawiera pora k frakcji reformatorskiej i secesj z partii postkomunistycznej (przyk ady Komunistycznej Partii Czech i Moraw, Bu garskiej Partii Socjalistycznej czy rumu skiego Frontu Ocalenia Narodowego) 1. Przedmiotem zainteresowania w pierwszych dwóch rozdzia ach s zmiany najg bsze, reorientuj ce dotychczasowe ugrupowanie komunistyczne w partie socjaldemokratyczne, zmierzaj ce do uzyskania cz onkostwa w Mi dzynarodówce Socjalistycznej. Akces do niej w po owie lat dziewi dziesi tych stanowi naturalne uznanie dla stopnia i zakresu zmian w ugrupowaniach. Omówione zostan trzy przypadki: W gierskiej Partii Socjalistycznej, s owackiej Partii Lewicy Demokratycznej oraz Zjednoczonej Listy Socjaldemokratycznej w S owenii. Dla kompletno ci opisu zaprezentowano tak e polskie partie socjaldemokratyczne. Jednak e nale y zastrzec, i literatura dotycz ca rodzimych ugrupowa lewicowych jest znacznie obszerniejsza. W opracowaniu przedstawiono jedynie w z owe problemy i wydarzenia zwi zane z ich funkcjonowaniem, aby nie zaburzy równowagi i stopnia szczegó owo ci w ramach omawianych pa stw. Analiza polskich partii socjaldemokratycznych z oczywistych wzgl dów nie aspiruje do rangi ca o ciowej syntezy, s u y wy cznie do ich zaprezentowania na tle omawianych pa stw postkomunistycznych w Europie rodkowo-wschodniej. 1 Zob.: Á. Ágh, Defeat and Success as Promoters of Party Change: The Hungarian Socialist Party after Two Abrupt Changes, Party Politics 1997, vol. 3, nr 3; A. Grzyma a-busse, Redeeming the Communist Past. Regeneration of Communist Parties in East-Central Europe, Cambridge 2002; Kommunistische und postkommunistische Parteien in Osteuropa: Augewählte Fallstudien, red. G. Hirscher, München 2000; J. Ishiyama, Communist Parties in Transition: Structures, Leaders and Processes of Democratization in Eastern Europe, Comparative Politics 1995, vol. 27, nr 2; A. Antoszewski, Potencja partii socjaldemokratycznych u progu XXI wieku, w: Doktryna i ruch socjaldemokratyczny. Historia i wspó czesno, red. E. Olszewski, Pu awy 2001; J. J. Wiatr, Socjaldemokracja wobec wyzwa XXI wieku, Warszawa

19 W kolejnych dwóch rozdzia ach omówione zosta o funkcjonowanie tak zwanych partii historycznych. Chodzi tu o partie socjaldemokratyczne, za o one jeszcze przed pierwsz wojn wiatow, które zosta y wyeliminowane ze sceny politycznej pod koniec lat czterdziestych, po zdobyciu pe ni w adzy przez ugrupowania komunistyczne. Z oczywistych wzgl dów przedstawiono zarys historyczny, ukazuj c ich rol polityczn w systemach partyjnych lat dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Partie te odrodzi y si pod koniec lat osiemdziesi tych, jednak e z wyj tkiem socjaldemokracji czeskiej nie odnotowa y znacz cych sukcesów. Na zako czenie, omówienia wymaga jeszcze kwestia pisowni nazw partii politycznych. W okresie przed 1989 roku przyj y si spolszczone nazwy i skróty partii komunistycznych i robotniczych, zarówno w publicystyce, jak i opracowaniach naukowych (np. Bu garska Partia Komunistyczna BPK, W gierska Socjalistyczna Partia Robotnicza WSPR, Rumu ska Partia Komunistyczna RPK, Zwi zek Komunistów Jugos awii ZKJ). Z kolei obecnie podaje si generalnie skróty oryginalne, na przyk ad MSzP W gierska Partia Socjalistyczna, SSD Czeska Partia Socjaldemokratyczna czy BSP Bu garska Partia Socjalistyczna. Dlatego w celu ujednolicenia autor podj decyzj o pisaniu w j zyku polskim nazw ugrupowa politycznych, których brzmienie oryginalne zosta o podane w wykazie skrótów. 19

20 Zako czenie Ugrupowania socjaldemokratyczne sta y si trwa ym elementem scen politycznych pa stw Europy rodowo-wschodniej. Wype niaj trzy role podstawowe partii politycznych: reprezentacji interesów elektoratu, wyborcz oraz rz dzenia. Nale y jednak nadmieni o kilku elementach ró nicuj cych ugrupowania socjaldemokratyczne funkcjonuj ce na Zachodzie Europy od istniej cych w omawianym regionie Starego Kontynentu. Pierwszy odnosi si do ich genezy. Powstanie partii socjaldemokratycznych jest w naturalny sposób powi zane z rewolucj przemys ow i powstaniem nowej warstwy spo ecznej pracowników najemnych w przemy le. Omawiany proces w Europie Zachodniej wyst pi wcze niej, natomiastw Europy rodkowej najwcze niej pojawi si na ziemiach czeskich i s owackich, nale cych wówczas do monarchii habsburskiej. Pozosta e obszary omawianego regionu mia y przede wszystkim charakter rolniczy, zatem zosta y obj te skutkami rewolucji przemys owej z opó nieniem, najwi kszym w przypadku pa stw ba ka skich. St d najsilniejsza partia socjaldemokratyczna dzia a a w przedwojennej Republice Czechos owackiej, a ci lej rzecz ujmuj c przede wszystkim na ziemiach czeskich, bowiem w rolniczej S owacji sytuacja przedstawia a zgo a odmiennie. Ugrupowania socjaldemokratyczne w Polsce oraz na W grzech powsta y pod koniec XIX wieku, ich wp ywy by y mniejsze ni na ziemiach czeskich. Jednocze nie nale y podkre li, i w przypadku PPS g ównym has em, obok rewolucji spo ecznej, by a walka o niepodleg e pa stwo. Najmniejsze ugrupowania socjaldemokratyczne wyst powa y w pa stwach ba ka skich Bu garii, Rumunii, Jugos awii; nie wspominaj c ju o zacofanej, rolniczej Albanii. Drugi element ró nicuj cy odnosi si do miejsca partii socjaldemokratycznych w ówczesnych systemach politycznych. Partie socjaldemokratyczne na Zachodzie Europy by y ugrupowaniami skonsolidowanymi, do trwale zakorzenionymi w ówczesnych podzia ach socjopolitycznych. Odmiennie kszta towa y si natomiast sceny polityczne w omawianej grupie pa stw w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Partie socjaldemokratyczne generalnie funkcjonowa y legalnie; pewne ograniczenia odnosi y si do przypadku 165

21 bu garskiego i rumu skiego, a tak e jugos owia skiego podczas wprowadzania dyktatury królewskiej. Najwi ksze wp ywy polityczne sta y si udzia- em Czechos owackiej Partii Socjaldemokratycznej, która uzyskiwa a poparcie w wolnych wyborach parlamentarnych dochodz ce do 20%, wchodzi a w sk ad kolejnych koalicji rz dowych i desygnowa a swoich reprezentantów do sprawowania funkcji rz dowych. Lider ugrupowania Rudolf Bechyn, w latach dwudziestych XX wieku wchodzi w sk ad tak zwanej pi tki, grupuj cej liderów najpowa niejszych ugrupowa politycznych republiki, które mia y ustabilizowa sytuacj polityczn w Czechos owacji. W latach rz dów koalicji ludowców z socjaldemokratami Rudolf Bechyn by wicepremierem, a tak e wielokrotnie ministrem. Bardziej ograniczone wp ywy mia y Polska Partia Socjalistyczna oraz W gierska Partia Socjaldemokratyczna. PPS najwi ksz liczb pos ów, 63 na ogóln liczb 444, wprowadzi a w wyniku elekcji z 1928 roku. Dat graniczn, znacz co ograniczaj c wp ywy polityczne PPS by zamach majowy z 1926 roku, w wyniku którego w adz w pa stwie przej obóz zwi zany z marsza kiem Józefem Pi sudskim notabene przed 1914 rokiem dzia aczem socjalistycznym w zaborze rosyjskim. Do czasu zamachu majowego PPS wchodzi a w sk ad rz dów J drzeja Moraczewskiego, z prze omu lat 1918 i 1919, oraz Aleksandra Skrzy skiego, dzia aj cego w latach Godzi si tak e wspomnie o rz dzie tymczasowym, utworzonym w Lublinie 6 7 listopada 1918 roku przez Ignacego Daszy skiego, którego decyzje mia y jednak e ograniczony zasi g obowi zywania. Dwukrotnie liderzy PPS stawali na czele gabinetów w listopadzie 1918 roku Ignacy Daszy ski, a nast pnie J drzej Moraczewski. W 1922 roku podczas wyborów prezydenckich PPS zg osi a kandydatur Ignacego Daszy skiego jednak e uzyska jedynie 49 spo ród 555 g osów. Po 1926 roku socjali ci uczestniczyli w legalnym yciu politycznym, ale pozostawali w opozycji do obozu sanacyjnego. W dwóch kolejnych elekcjach g owy pa stwa, w maju i czerwcu 1926 roku, PPS zg asza a kandydatur pos a Zygmunta Marka. W sejmie wy onionym w 1928 roku lider socjalistyczny, Ignacy Daszy ski, pokona w wyborach marsza ka sejmu, kandydata obozu rz dowego. Przy okazji kolejnej elekcji parlamentarnej PPS uczestniczy a w tworzeniu szerokiej koalicji zwanej Centrolewem, d c do obalenia rz dów sanacyjnych na drodze parlamentarnej. Obóz sanacyjny zdecydowa si na konfrontacj si ow z opozycj, liderów Centrolewu,w tym kilkunastu dzia aczy socjalistycznych, uwi ziono. Socjali ci zasiadali w parlamencie a do 1935 roku, gdy ugrupowania opozycyjne wobec niedemokratycznego charakteru ówczesnej ordynacji wyborczej podj y decyzj o bojkocie wyborów do sejmu i senatu. Nadmieni nale y o istotnych wp ywach PPS w samorz dach lokalnych z wi kszych o rodków miejskich Radom i ód mia y socjalistycznych prezydentów. W gierska Partia Socjaldemokratyczna uzyska a znaczne wp ywy jesieni 1918 roku, podczas tak zwanej rewolucji bur uazyjnej, po upadku monarchii Austrio-W gierskiej. Trudny moment dla ruchu socjaldemokratycznego stanowi a próba wprowadzenia adu komunistycznego podczas, trwaj cej 111 dni, 166

22 W gierskiej Republiki Rad pod wodz Bela Kuna. Po obj ciu w adzy przez admira a Miklosa Horthyego lider socjaldemokratów Karoly Peyer, zawar umow z ówczesnym obozem rz dz cym, dzi ki której kierowane przez niego ugrupowanie uzyska o mo liwo legalnego funkcjonowania. Partia bra a udzia w kolejnych elekcjach, obsadza a mandaty deputowanych oraz radnych w organach samorz dowych. Wyniki wyborcze MSzDP waha y si od 11 do 17%. W latach trzydziestych XX wieku zacz to wprowadza ograniczenia dotycz ce funkcjonowania partii politycznych w ramach procesu faszyzacji ycia na W grzech. Najgorzej przedstawia si sytuacja socjaldemokratów w czasie pó rocznych, od jesieni 1944 roku do wiosny 1945 roku, rz dów faszystów w gierskich strza okrzy owców. Mo liwo legalnego funkcjonowania mia y tak e ugrupowania socjaldemokratyczne w Bu garii, Rumunii oraz w Jugos awii (w niniejszej pracy omawione zosta y jedynie socjaldemokraci s owe scy). Wp ywy partii socjaldemokratycznych w dwóch pierwszych pa stwach by y jednak e ograniczone ze wzgl du na niewielk liczebno warstwy pracowników w przemy le. Socjaldemokracja bu garska oraz rumu ska mia a mo liwo udzia u w kolejnych elekcjach parlamentarnych i lokalnych, jednak e ich wyniki by y skromne. Natomiast w przypadku S owenii najbardziej uprzemys owionej cz ci ówczesnego pa stwa jugos owia skiego wp ywy ugrupowania socjaldemokratycznego by y umiarkowane, a wi kszo g osów w wyborach uzyskiwa y ugrupowania klerykalno-ludowe. Ograniczenia w funkcjonowaniu ugrupowa socjaldemokratycznych nast pi y po proklamowaniu dyktatur królewskich. W lutym 1938 roku partia socjaldemokratyczna w Rumunii zosta a zdelegalizowana. Lider ugrupowania, Constantin Titel Petrescu, uczestniczy w spisku wymierzonym w dyktatur genera a Iona Antonescu. By twórc Bloku Narodowo-Demokratycznego, powo anego w czerwcu 1944 roku przez cztery partie: socjaldemokratyczn, liberaln, ch opsk oraz komunistyczn. W przypadku bu garskich socjaldemokratów nadmieni trzeba równie o dwóch przewrotach politycznych z lat 1923 oraz 1934, które wprowadza y czasowe utrudnienia w funkcjonowaniu systemów partyjnych. Z kolei lider socjaldemokratów bu garskich, Krystio Pastuchow, w latach trzydziestych XX wieku oponowa przeciwko kursowi obozu carskiego, optuj cemu na zbli eniem z Niemcami, opowiadaj c si za wspó prac z demokracjami zachodnimi (Francj, Wielk Brytani ). W lutym 1935 roku wystosowa do cara Borysa III list otwarty w sprawie przywrócenia konstytucji demokratycznej, a wiosn 1936 roku wspó tworzy porozumienie partii demokratycznych, tak zwan pi tk. Porozumienie to wyst powa o do cara o przywrócenie swobód demokratycznych w Bu garii. Nast pny okres funkcjonowania ugrupowa socjaldemokratycznych w pa stwach Europy rodkowo-wschodniej wi e si z wprowadzaniem ideologii komunistycznej po II wojnie wiatowej. Fakt ten równie stanowi istotny element ró nicuj cy funkcjonowanie socjaldemokracji w zachodniej cz ci Starego Kontynentu. Partie socjaldemokratyczne zosta y uznane przez komu- 167

23 nistów ca kiem zasadnie za podstawowego, po partiach ludowych, wroga w przeprowadzeniu procesu komunizacji omawianych pa stw. Po wyeliminowaniu ugrupowa odwo uj cych si do elektoratu ch opskiego w Polsce, na W grzech, w Rumunii oraz w Bu garii komuni ci doprowadzili do roz amów w partiach socjaldemokratycznych, dziel c polityków na prokomunistycznych oraz prowadz cych niezale n polityk w duchu demokracji parlamentarnej. Kolejnym krokiem by a tak zwana uni kacja ruchu robotniczego, czyli wch oni cie ugrupowa socjaldemokratycznych przez partie komunistyczne: w Rumunii w lutym 1948 roku; w Czechos owacj w czerwcu 1948 roku; na W grzech w czerwcu 1948 roku; w Bu garii w sierpniu 1948 roku; oraz w Polsce w grudniu 1948 roku. Dzia acze socjaldemokratyczni kontynuowali dzia alno na emigracji przede wszystkim we Francji, Wielkiej Brytanii czy we W oszech. Ci, którzy pozostali w kraju i zdecydowali si kontynuowa niezale n od komunistów dzia alno publiczn poddani zostali prze ladowaniom. Cz socjaldemokratów, szczególnie na ni szych szczeblach organizacyjnych, postanowi a wst pi do zjednoczonych partii robotniczych, powsta ych w 1948 roku po uni kacji z ugrupowaniami komunistycznymi, w celu ratowania resztek idea ów socjaldemokratycznych oraz uczynienia ówczesnego systemu spo eczno-politycznego mniej uci liwym oraz represyjnym dla spo ecze stwa. Warto w tym miejscu nadmieni, i w czasie rewolucji ludowej na W grzech, w pa dzierniku 1956 roku, na kilka tygodni odbudowano parti socjaldemokratyczn. Socjaldemokraci wchodzili do rz du rewolucyjnego, utworzonego przez Imre Nagya. Podobny proces mo na by o zaobserwowa podczas tak zwanej praskiej wiosny, gdy dzia acze socjaldemokratyczni, a tak e na przyk ad Vaclav Havel, podejmowali zabiegi w kierunku wznowienia dzia alno ci ugrupowania socjaldemokratycznego. Uniemo liwi a je jednak e interwencja pa stw Uk adu Warszawskiego w sierpniu 1968 roku, która zahamowa a proces stopniowych reform wewn trznych. Prze om demokratyczny dokonany w roku 1989 roku przywróci swobod dzia alno ci ugrupowa politycznych. Dla odrodzenia ruchu socjaldemokratycznego w omawianej cz ci Europy rodzi o to dwojakie konsekwencje. Po pierwsze, do legalnego ycia przywrócone zosta y tak zwane partie historyczne, a wi c ugrupowania zdelegalizowane w ko cu lat czterdziestych XX wieku w trakcie wprowadzania dyktatury komunistycznej. Ugrupowania, które po cz ci funkcjonowa y na emigracji i korzysta y zazwyczaj z ci g o ci przynale no ci do Mi dzynarodówki Socjalistycznej mog y ponownie zaistnie na krajowych scenach politycznych. Drugi czynnik jest natomiast bardziej zró nicowany. Wi e si on bowiem ze stopniem zró nicowania przeobra e wewn trznych w ugrupowaniach komunistycznych rz dz cych do ko ca lat osiemdziesi tych. Cz elit rz dz cychw ko cu lat osiemdziesi tych XX wieku podj a decyzj o radykalnej reorientacji w kierunku socjaldemokracjizachodniej. Prekursorem powy szych zmian byli dzia acze PZPR skupieni wokó Mieczys awa F. Rakowskiego, w tej grupie znalaz si mi dzy innymi 168

24 Aleksander Kwa niewski, czy W gierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej, skupieni wokó Rezs e Nyersa czy Imre Pozsgaya. Ich tropem pod ali politycy z Komunistycznej Partii S owacji, skupieni wokó Petera Weissa, oraz dzia acze z Zwi zku Komunistów S owenii zorientowani na Milana Ku ana. Efektem powy szych przeobra e wewn trzpartyjnych by o powstanie ugrupowa lewicowych, deklaruj cych idea y socjaldemokratyczne: W gierskiej Partii Socjalistycznej w pa dzierniku 1989 roku; Socjaldemokracji Rzeczypospolitej Polskiej w styczniu 1990 roku; Partii Lewicy Demokratycznej na S owacji w styczniu 1991 roku; czy Zjednoczonej Listy Socjaldemokratycznej w kwietniu 1993 roku. Natomiast politycy komunistyczni z pa stwach ba ka skich podejmowali kroki bardziej ostro ne i zachowawcze, w wyniku czego przeobra enia w ugrupowaniach postkomunistycznych w Rumunii oraz Bu garii by y spó nione o oko o dekad w stosunku do pierwszej grupy pa stw. W czerwcu 2001 roku, na skutek zjednoczenia ugrupowania postkomunistycznego kierowanego przez Iona Iliescu i Adriana Nastase, powsta a Partia Socjaldemokratyczna w Rumunii. Natomiast w 2001 roku socjali ci bu garscy utworzyli parti z przekszta cenia BKP, przyj li radykalnie zmieniony program akceptuj cy przynale no do NATO i reorientuj cy BSP w kierunku socjaldemokracji zachodnich. Nale y podkre li, e wysi ek w przeorientowaniu ugrupowania podj ty przez kolejnych liderów m odego pokolenia Georgi Pyrwanowa oraz Sergieja Staniszewa. Losy ugrupowa historycznych ukszta towa y si odmiennie. Wymierny sukces odnios a jedynie socjaldemokracja w Republice Czeskiej. Z o y o si na to wiele czynników: si a tradycji socjaldemokratycznych na ziemiach czeskich przed 1948 rokiem; funkcjonowanie partii komunistycznej, która po 1989 roku zdecydowa a o pozostaniu przy dotychczasowej nazwie; brak zorientowanej reformatorsko elity komunistycznej po czystkach dokonanych w latach siedemdziesiatych XX wieku, w okresie tak zwanej Husakowskiej normalizacji; czy te ukszta towanie podzia ów socjoekonomicznych, powoduj cych rywalizacj na osi lewica prawica. Wobec funkcjonowania w pierwszym okresie, do jesieni 1997 roku, rz dów centroprawicowych g ównym bene cjantem niezadowolenia spo ecznego oraz spo ecznych kosztów reform gospodarczych rz du Vaclava Klausa stali si socjaldemokraci. Partia Miloša Zemana, od elekcji w maju 1996 roku, wyros a na jedn z dwóch g ównych ugrupowa obok Obywatelskiej Partii Demokratycznej czeskiej sceny politycznej. Natomiast polscy socjali ci z PPS oraz w gierscy socjaldemokraci padli o ar przeobra e w dotychczasowych ugrupowaniach rz dz cych. Reorientacja ideowo-programowa dokonana odpowiednio przez SdRP oraz MSzP spowodowa a wype nienie lewicowej cz ci spektrum sceny politycznej. Dodatkowym czynnikiem by o posiadanie znanych i do popularnych liderów partyjnych Aleksandra Kwa niewskiego czy Gyuli Horna, Rezs e Nyersa, Miklosa Nemetha. Partie historyczne podzielone wewn trznie, o s abej, dopiero kszta tuj cej si strukturze organizacyjnej, nie posiada y 169

25 atutów, tak jak ich lewicowi rywale, w postaci pieni dzy i znanych polityków. Najbli ej przekroczenia wyborczego progu by a socjaldemokracja w gierska podczas elekcji w marcu 1990 roku. Osi gn a wówczas poparcie oko o 3,6% przy klauzuli zaporowej wynosz cej wówczas 4%. Polscy socjali ci znale li si w trudnej sytuacji tak e z powodu strategii obranej przez centrolewicow cz elit solidarno ciowych, skupion wokó Jacka Kuronia i Adama Michnika, który na pocz tku lat dziewi dziesi tych XX wieku postanowili nie formowa silnej partii lewicowej. Paradoksalnie ograniczone sukcesy PPS osi gn a dopiero pod przywództwem Piotra Ikonowicza, który w 1993 roku zdecydowa o przyj ciu oferty udzia u w wyborach w ramach SLD. Uda o si wówczas socjalistom wprowadzci kilku pos ów reprezentuj cych szyld historycznego PPS, a wynik powy szy zdo ano powtórzy w 1997 roku. Z o one by y losy socjaldemokratów s owackich. W latach dziewi dziesi tych XX wieku mo na by o zaobserwowa rozdrobnienie inicjatyw politycznych, odwo uj cych si do idei socjaldemokratycznych. Ugrupowanie historyczne SDSS próbowa o zwi kszy w asne szanse wyborcze poprzez osob lidera Aleksandra Dub eka, symbol tak zwanej praskiej wiosny. Jednak e jego mier na skutek wpadku, jesieni 1992 roku, udaremni a powy szy plan. Zmienne by y losy reformatorów partyjnych skupionych wokó Petera Weissa. Jesieni 1996 roku utraci on przywództwo partyjne, a ugrupowanie stawa o si coraz bardziej rewindykacyjne i roszczeniowe w wymiarze spo- eczno-gospodarczym. Rozej cie si wspólnych dróg pierwszego lidera SDL oraz ugrupowania nast pi o wiosn 2001 roku, gdy dosz o do secesji, a w jej wyniku utworzenia Socjaldemokratycznej Alternatywy. Wszystkie powy sze ugrupowania w wyborach do Rady Narodowej jesieni 2002 roku zanotowa y pora k. Szansy wzmocnienia s owackiej lewicy szukano w zjednoczeniu z silniejszym partnerem populistycznym Smerem kierowanym przez Roberta Fico. Do uni kacji partii dosz o jesieni 2004 roku, powsta a wówczas nowa struktura organizacyjna Smer-Socjaldemokracja. Socjaldemokraci rumu scy, po upadku dyktatury klanu Ceau escu, otrzymali ograniczone poparcie spo eczne, rz du kilku procent. Cz polityków RPSD szuka a zbli enia z ugrupowaniami opozycji antykomunistycznej, rezultatem czego by o utworzenie w 1992 roku Konwencji Demokratycznej Rumunii. Jednak e po rozpadzie tego szerokiego sojuszu i po kl sce wyborczej jesieni 2000 roku kierownictwo socjaldemokracji podj o dzia ania zmierzaj ce w odmiennym kierunku. Przyj to ofert Iona Iliescu, który na pocz tku obecnego stulecia przeobrazi ugrupowanie postkomunistyczne Rumu sk Parti Demokracji Spo ecznej w parti socjaldemokratyczn. W czerwcu 2001 roku dosz o do zjednoczenia RPSD z dwoma mniejszymi ugrupowaniami historycznymi, w wyniku którego powsta a jedna, masowa organizacja pod nazw Partia Socjaldemokratyczna. Natomiast w Bu garii w 2001 roku obradowa XLIV kongres BSP, który przyj nowy program partii. Podkre lono w nim konieczno przekszta cenia ugrupowania we wspó czesn parti socjalistyczn. Krytycznie oceniono 170

26 autorytarny socjalizm, funkcjonuj cy w Bu garii do listopada 1989 roku. Podkre lono, i jego upadku nie spowodowa o zwyci stwo kapitalizmu, ale w asne, wewn trzne s abo ci, skostnienie i nieprzystosowanie do wspó czesnego wiata. Za zasadniczy cel BSP uzna o walk o wprowadzenie w Bu garii wolno ci, demokracji i sprawiedliwo ci spo ecznej. Odrzucaj c wszelkie formy rz dów dyktatorskich, bu garscy socjali ci opowiedzieli si za utrwaleniem re imu demokratycznego opartego na republika skiej formie pa stwa, trójpodziale w adzy pa stwowej, pluralizmie politycznym oraz gwarancjach szerokich praw i wolno ci obywatelskich. W zakresie polityki zagranicznej BSP opowiedzia o si za akcesj Republiki Bu garii do instytucji europejskich oraz Paktu Pó nocnoatlantyckiego. Istotne znaczenie dla funkcjonowania ugrupowa socjaldemokratycznych w pa stwach Europy rodkowej i Wschodniej mia a polityka Mi dzynarodówki Socjalistycznej 1. Wydarzenia 1989 roku da y szanse politykom socjaldemokracji zachodniej na rozszerzenie wp ywów w siostrzanych ugrupowaniach na wschód od aby. St d XVIII kongres IS, obraduj cy w Sztokholmie w 1989 roku, du o uwagi po wi ci zmianom zachodz cym wówczas w Polsce, na W grzech oraz w ZSRR. Obserwatorami obrad co warto nadmieni by y delegacje PZPR, MSzMP, czechos owackiej Karty 77 oraz Sojuszu Socjalistycznego z federacji jugos owia skiej. Partie historyczne, to znaczy socjaldemokraci z omawianego regionu, posiadali wówczas status konsultanta w organie zbiorowym pod nazw Socjalistyczna Unia Europy rodkowo-wschodniej. W polityce IS wobec ugrupowa socjaldemokratycznych z Europy rodkowo- Wschodniej mo na wyró ni kilka etapów. Pierwszy trwaj cy do XIX kongresu, przeprowadzonego w Berlinie w 1992 roku charakteryzowa si niewiar w zakres i g boko przeobra e wewn trz ugrupowa postkomunistycznych. W tym okresie mi dzynarodówka zaanga owa a si w pomoc restytucji ugrupowa historycznych uzyska y one w pierwszej kolejno ci status pe noprawnych cz onków IS. Na kongresie berli skim status taki otrzyma y, spo- ród omawianych w pracy ugrupowa : Bu garska Partia Socjaldemokratyczna, Czeska Partia Socjaldemokratyczna oraz Socjaldemokratyczna Partia S owacji. Jednak e ograniczone wp ywy partii historycznych zmusi y w adze Mi dzynarodówki Socjalistycznej do reorientacji powy szej strategii. Postanowiono doceni zakres zmian w cz ci ugrupowa postkomunistycznych oraz rol partii socjaldemokratycznych wywodz cych si z dawnych partii rz dz cych. Na XX kongresie IS przeprowadzonym w Nowym Jorku, we wrze niu 1996 roku status pe noprawnego cz onka uzyska y: W gierska Partia Socjalistyczna, Socjaldemokracja RP, Unia Pracy, Partia Lewicy Demokratycznej ze S owacji oraz Zjednoczona Lista Socjaldemokratów ze S owenii. Natomiast status cz onka konsultanta uzyska y dwa ugrupowania z Rumunii: Partia Demokratyczna kierowana przez Petre Romana oraz Partia 1 Zob. W. Zi tara, Mi dzynarodówka Socjalistyczna a socjaldemokracja Europy rodkowej i Wschodniej, Lublin

27 Socjaldemokratyczna. Kolejny, XXI ju, kongres mi dzynarodówki mia miejsce w Pary u w 1999 roku. Pe noprawnymi cz onkami IS zosta y wówczas Partia Demokratyczna i Partia Socjaldemokratyczna, obie z Rumunii. Warto podkre li, i w sk ad kierowniczego organu, prezydium IS, wszed przedstawiciel omawianego regionu Gyula Horn reprezentuj cy MSzP. Na XX kongresie mi dzynarodówki, odbytym w pa dzierniku 2003 roku w Sao Paulo, w uznaniu dla przeobra e wewn trzpartyjnych postanowiono przyzna status pe noprawnego cz onka dwóm ugrupowaniom z omawianych pa stw ba ka skich: rumu skiej Partii Socjaldemokratycznej Adriana Nastase oraz Bu garskiej Partii Socjalistycznej kierowanej przez Sergieja Staniszewa. 172

28 Aneks: wyniki wyborcze partii socjaldemokratycznych pa stw Europy rodkowo-wschodniej w latach rok wynik (w procentach) Tabela 1. Bu garska Partia Socjalistyczna mandaty miejsce w systemie partyjnym (wg odsetka zdobytych g osów) obsada urz du premiera , tak , nie , tak , nie , nie , tak , nie , nie ród o: rok wynik (w procentach) Tabela 2. Czeska Partia Socjaldemokratyczna mandaty miejsce w systemie partyjnym (wg odsetka zdobytych g osów) obsada urz du premiera ,1 0 5 nie , nie , nie ,3% 74 1 tak ,2% 70 1 tak ,3% 74 2 nie ,1% 56 1 nie ,5% 50 1 tak ród o: 173

29 rok wynik (w procentach) Tabela 3. Sojusz Lewicy Demokratycznej mandaty miejsce w systemie partyjnym (wg odsetka zdobytych g osów) premier , nie , tak , nie , tak , nie , nie , nie ród o: A. K. Piasecki, Wybory w Polsce , Kraków rok wynik (w procentach) Tabela 4. Unia Pracy mandaty miejsce w systemie partyjnym (wg odsetka zdobytych g osów) obsada urz du premiera , nie , nie , nie , nie , nie , nie , nie ród o: A. K. Piasecki, Wybory Parlamentarne, samorz dowe, prezydenckie, Zie lona Góra Józef Oleksy (od marca 1995 r. do lutego 1996 r.); W odzimierz Cimoszewicz (od lutego 1996 r. do pa dziernika 1997 r.). 2 W ramach koalicji SLD z Uni Pracy. 3 W ramach koalicji Lewica i Demokraci, skupiaj cej: SLD, SdPl, PD i UP. 4 W ramach koalicji SLD i Unii Pracy. 5 W rz dzie Leszka Milera wicepremierem by lider Unii Pracy Marek Pol (pa dziernik 2001 maj 2004 r.), a w rz dzie Marka Belki Izabella Jaruga-Nowacka (maj 2004 pa dziernik 2005 r.). 6 W ramach wspólnych list z Socjaldemokracj Polsk Marka Borowskiego. 7 W ramach koalicji Lewica i Demokraci (SLD, SdPl, PD i UP). 8 W ramach wspólnych list z Sojuszem Lewicy Demokratycznej. 174

30 rok Tabela 5. Partie socjaldemokratyczne w Rumunii (DFSN, PDSR, PSD) wynik (w procentach) mandaty miejsce w systemie partyjnym (wg odsetka zdobytych g osów) obsada urz du premiera , tak , , tak , , , tak ród o: 9 rok Tabela 6. Partia Lewicy Demokratycznej (SDL), S owacja wynik (w procentach) mandaty miejsce w systemie partyjnym (wg odsetka zdobytych g osów) obsada urz du premiera , nie , nie , nie , nie , nie ród o: rok wynik (w procentach) mandaty Tabela 7. Smer miejsce w systemie partyjnym (wg odsetka zdobytych g osów) obsada urz du premiera , nie , tak , nie , tak ród o: 9 W ramach koalicji PSD, PNL, PC oraz UNPR (Uniunea Na ional pentru Progresul României, Rumu ska Unia Narodowa na rzecz Post pu). 175

31 rok Tabela 8. Partie socjaldemokratyczne w S owenii (ZLSD, SD) wynik (w procentach) mandaty miejsce w systemie partyjnym (wg odsetka zdobytych g osów) obsada urz du premiera , nie , nie ,0 9 5 nie , nie , nie , tak , nie ród o: 176

32 Bibliogra a 1. Materia y ród owe 1.1. Akty prawne Act on elections to the Parliament of the Czech Republic, Parliament of the Czech Republic, Chamber of Deputies, Prague Konstytucja Republiki Bu garii uchwalona 12 lipca 1991, red. Ryszard Chru ciak, Warszawa Konstytucja Republiki Czeskiej, red. Maria Kruk, Warszawa Konstytucja Republiki S owackiej, red. Krzysztof Skotnicki, Warszawa Konstytucja Republiki S owackiej, red. Krzysztof Skotnicki, Warszawa Konstytucja Republiki S owenii, red. Piotr Winczorek, Warszawa Konstytucja Republiki S owenii, red. Piotr Winczorek, Warszawa Konstytucja Republiki W gierskiej, red. Halina Donath, Warszawa Konstytucja Republiki W gierskiej, red. Witold Brodzi ski, Warszawa Konstytucja Rumunii, red. Witold Brodzi ski, Warszawa Nowe akty ustrojowe Rumunii. Prawno-porównawcze zagadnienia prawa konstytucyjnego, red. Ryszard Chru ciak, Warszawa Nowe konstytucje, red. Julian Makowski, Warszawa Nowe ordynacje wyborcze Bu garii, Czechos owacji, NRD, Rumunii i W gier. Materia y prawno- -porównawcze, Warszawa Podstawowe za o enia Konstytucji W gier. Budapeszt 30 stycznia Prawno-porównawcze zagadnienia prawa konstytucyjnego, przek. Halina Donath, Warszawa Ustawy o partiach politycznych. Materia y prawno-porównawcze, Warszawa Zmiany w konstytucjach pa stw Europy Wschodniej. Prawno-porównawcze zagadnienia prawa konstytucyjnego, red. Ryszard Chru ciak, Warszawa Dokumenty programowe partii politycznych Deklaracja wyborcza Sojuszu Lewicy Demokratycznej. Tak dalej by nie musi!, Deklaracja wyborcza Sojuszu Lewicy Demokratycznej, Partie i ich programy. Wybory 1993, red. Inka S odkowska, Warszawa Partie i ich programy. Wybory 2001, red. Inka S odkowska, Warszawa Platforma wyborcza Sojuszu Lewicy Demokratycznej. Tak dalej by nie mo e!, Programy partii i ugrupowa parlamentarnych , red. Inka S odkowska, t. 1, Warszawa

33 Programy partii i ugrupowa politycznych. Wybory 1991, red. Inka S odkowska, Warszawa Przywró my nadziej. Dokument programowy Unii Pracy, Przywró my normalno, wygrajmy przysz o. Program wyborczy Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Unii Pracy, Solidarno Pracy. Program wyborczy, ród a internetowe www. desz.hu kongreslewicy.pl republika.pl/darski1/kraje

34 Prasa i czasopisma Best OSW Do Rzeczy. Tygodnik Lisieckiego Dziennik Dziennik. Gazeta Prawna 2010, Gazeta Wyborcza 1995, 2006, 2010, Newsweek Polska 2006, 2010, Polityka , , , Polska. The Times Przegl d , , Rzeczpospolita 2006, Trybuna Uwa am Rze W Sieci Wprost , , , ycie ycie Warszawy Opracowania naukowe, wspomnienia Abrahám Samuel, Geislerova Marketa, Slovakia, w: New Europe. The Impact of the First Decade, vol. 2: Variations on the Pattern, red. Teresa Rakowska-Harmstone, Piotr Dutkiewicz, Warszawa Ágh Átilla, Defeat and Success as Promoters of Party Change: The Hungarian Socialist Party after Two Abrupt Changes, Party Politics 1997, vol. 3, nr 3. Agócs Sandor, The collapse of communist ideology in Hungary November 1988 to February 1989, East European Quarterly 1993, vol. 27, nr 2. Ajnenkiel Andrzej, Paradowska Janina, Drzycimski Andrzej, Prezydenci Polski, Warszawa Alberski Robert, Polska lewica w wietle wyników wyborów parlamentarnych, samorz dowych i europejskich w latach , w: Partie i system partyjny RP. Stan i perspektywy, red. ukasz Tomczak, Krzysztof Kowalczyk, Toru Almond Mark, Romania since the Revolution, Government and Opposition 1990, vol. 25, nr