Ponad słowami. Klasa 1, część 1 Podręcznik do języka polskiego dla liceum i technikum. Zakres podstawowy i rozszerzony

Transkrypt

1 Małgorzata Chmiel Eliza Kostrzewa Ponad słowami Klasa 1, część 1 Podręcznik do języka polskiego dla liceum i technikum Zakres podstawowy i rozszerzony DRUK POWIĘKSZONY tom 4 nowa era 1

2 Ponad słowami Podręcznik dopuszczony do użytku szkolnego przez ministra właściwego do spraw oświaty i wychowania i wpisany do wykazu podręczników przeznaczonych do kształcenia ogólnego do nauczania języka polskiego, na podstawie opinii rzeczoznawców: dr Anny Cegieły, dr Ewy Ogłozy, dr Marii Jolanty Piaseckiej. Zakres kształcenia: podstawowy i rozszerzony. Etap edukacyjny: IV. Typ szkoły: liceum i technikum. Rok dopuszczenia: Numer ewidencyjny w wykazie MEN: 425/1/2012 Podręcznik został opracowany na podstawie Programu nauczania przedmiotu język polski w liceum i technikum (zgodnego z nową podstawą programową i obowiązującego od roku szkolnego 2012/2013) autorstwa Barbary Łabęckiej. Program znajduje się na stronie internetowej Copyright by Nowa Era Spółka z o.o. Warszawa 2012, ISBN W podręczniku wykorzystano teksty autorstwa Mariusza Pawłowskiego, Katarzyny Porembskiej, Daniela Zycha. 2 2

3 Koordynacja prac: Maciej Szulc. Redakcja merytoryczna: Marek Gumkowski, Maja Płażewska, Sławomir Żurawski. Redakcja językowa: Katarzyna Wojciechowska, Anetta Radziszewska. Projekt okładki: Wojtek Urbanek, Aleksandra Szpunar, Maciej Galiński. Opracowanie graficzne: Aleksandra Szpunar, Wojtek Urbanek. Ilustracje: Elżbieta Buczkowska. Mapy: Nowa Era Wrocław. Fotoedycja: Magdalena Dzwonkowska. Realizacja projektu graficznego: Katarzyna Bielejewska, Paulina Nowosielska. Nowa Era Sp. z o.o. Aleje Jerozolimskie 146 D, Warszawa nowaera@nowaera.pl, tel /04/12 Druk i oprawa: PERFEKT, Warszawa Adaptacja do wersji powiększonej: Anna Kubicka Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II Al. Racławickie Lublin kontakt: centrum.niewidomi@kul.pl 2 3

4 SPIS TREŚCI PRZYGOTOWANIE DO MATURY Czytanie ze zrozumieniem 7 Pisanie wypracowania 18 Wypowiedź ustna 28 Tablica chronologiczna 40 Słowniczek terminów i pojęć 51 Warto przeczytać 80 Warto obejrzeć 85 Indeks osób i dzieł

5 JAK KORZYSTAĆ Z PODRĘCZNIKA? Książka Ponad słowami w przystępny sposób pomaga uczniom poznać dorobek literacki i kulturowy kolejnych epok, a także systematycznie przygotowuje ich do egzaminu maturalnego. Poznawaniu i przyswajaniu nowych wiadomości sprzyja konstrukcja podręcznika - każdy rozdział, poświęcony danej epoce, jest podzielony na pięć bloków. O epoce Zawiera konteksty: historyczny, filozoficzny i artystyczny, które przybliżają ducha danej epoki i ułatwiają interpretację utworów literackich. Stałymi elementami bloku są m.in. Czytanie tekstu kultury - analiza wybitnego dzieła sztuki, np. obrazu lub rzeźby. Ikony epoki - zestawienie najbardziej znanych zabytków architektury i dzieł sztuki. Życie codzienne - opis zwyczajów związanych z higieną, spędzaniem wolnego czasu, ubiorami, codziennymi zajęciami w kontekście światopoglądu ludzi danej epoki. Teksty z epoki Omówienie i interpretacja reprezentatywnych dla określonego okresu utworów literackich, zamieszczonych w całości lub we fragmentach. Tekstom towarzyszą ćwiczenia i zadania o różnych stopniu trudności. 8 5

6 Nauka o języku Obejmuje ważne zagadnienia związane z opisem niektórych zjawisk językowych i kulturą języka. Treści te są powiązane z materiałem z poszczególnych epok. Nawiązania Prezentuje współczesne teksty kultury, np. utwory literackie, dzieła malarskie, rzeźbiarskie lub filmowe, dla których inspiracją jest twórczość danej epoki. Przygotowanie do matury Zawiera materiały pomagające w doskonaleniu umiejętności wymaganych na maturze, zarówno w części pisemnej, jaki ustnej. Obejmuje czytanie ze zrozumieniem, pisanie tekstu będącego interpretacją utworu literackiego i konstruowanie wypowiedzi ustnej. Korzystanie z podręcznika ułatwiają czytelne oznaczenia. Numeracja stron odnosi się do podręcznika oryginalnego. o epoce teksty z epoki nauka o języku nawiązania treści przeznaczone na poziom rozszerzony zagadnienia do dyskusji 6 8

7 PRZYGOTOWANIE DO MATURY CZYTANIE ZE ZROZUMIENIEM Przeczytaj uważnie tekst, a następnie wykonaj umieszczone pod nim zadania. Odpowiadaj tylko na podstawie tekstu i wyłącznie własnymi słowami chyba że w zadaniu polecono inaczej. Udzielaj tylu odpowiedzi, ile wskazano. Łagodni ludzie i zwierzęta stosunek współczesnego człowieka do zwierząt [1] Ironią tego osobliwego wieku jest zjawisko, że człowiek, tak twardy dla swojego gatunku, tak zawsze gotów do zniszczenia ludzkiej pracy i cudownych dokonań, objawia coraz więcej sympatii dla swoich braci-zwierząt. W stuleciu, które stworzyło Dachau i bombę atomową, założyliśmy obszerne rezerwaty dla słoni czy guźców i niestrudzenie ochraniamy hałaśliwe żurawie. [...] traktowanie zwierząt w dawnych czasach [2] Względy dla zwierząt są osobliwie modnym zjawiskiem. W dawnych wiekach Saladyn 1 też zapewne kochał swojego rumaka, a średniowieczna dama rozpieszczała ulubionego pieska. Na ogół uważało się jednak niemych braci za stworzenia, które łatwo zastąpić, i wobec tego niewymagające litości. Jedynie chrześcijańscy święci zachowywali się inaczej: kroczyli jak zawsze czynią święci w awangardzie swojego czasu. Na długo, zanim jeszcze komukolwiek śniło się o rezerwatach dla zwierząt lub o założeniu Towarzystwa Ochrony Zwierząt, święci nie wstydzili 1 Saladyn wódz muzułmański, władca Egiptu, żył w XII w

8 się, tak jak my, okazywać dobroci wszystkiemu, co żyło w borach, dżunglach czy w powietrzu. [...] św. Franciszek przyjaciel zwierząt [3] Przez dwa tysiąclecia i na długo przedtem, zanim stało się to modne święci czynili zwierzęta swymi przyjaciółmi. Jest to jeden z najbardziej wzruszających rozdziałów chrześcijaństwa i nie dość żywo pamiętany. Wspomniałam już o Franciszku z Asyżu, który nazywał ptaki siostrami i żywił mysz dokuczającą mu w celi. Czasem się wydaje, że jest on jedynym świętym znanym i uznawanym przez cały świat, choć często z niewłaściwych przyczyn. Figury Franciszka, bezduszne jak pocztówki z pozdrowieniami, stoją w tysiącach podmiejskich ogródków, mylone często z posążkami bożka Pana lub nawet Piotrusia Pana. Prawdziwy Franciszek, surowy dla siebie samego, kaznodzieja, organizator, a przede wszystkim reformator, jest kimś zupełnie innym niż potulny marzyciel z legend. Oczywiście część z tej legendy Franciszka jest prawdziwa, jak to zwykle bywa w mitach, albowiem za przykładem swojego Mistrza tak bardzo kochał on świat, że nawet najskromniejszego jego mieszkańca uważał za godnego współczucia i pomocy. [4] Niektóre opowiadania o Franciszku mogą brzmieć apokryficznie, jak na przykład bajka o koniku polnym, który pewnej zimowej nocy zjawił się przy nim, aby mu pomóc w odśpiewaniu oficjum 1, i ku zawstydzeniu mnichów zbyt gnuśnych, by mu towarzyszyć, zostawił na śniegu leciutki ślad swoich nóżek. Serce świętego było tak przepełnione miłością, że musiała ona spływać jak deszcz jednako na ludzi i zwierzęta. Szczególnie upodobał sobie czubatego skowronka, odzianego jak poczciwy 1 oficjum w Kościele katolickim i Kościołach wschodnich odmawianie brewiarza przez duchownych

9 mnich w brązowy habit i kaptur, a wieść głosi, że w wieczór jego śmierci nad domem krążyła cała chmara skowronków i markotnie wyśpiewywała swoje pożegnanie. [...] [5] Nalot Franciszkowych skowronków mógł być zbiegiem okoliczności, choć przecie słusznie lamentowały, gdyż straciły wielkiego przyjaciela. Tak gorąco współczuł maltretowanym zwierzętom, łapanym w sidła ptaszkom, chłostanym koniom i głodnym psom, że chodził do mieszczan i władz, a wreszcie do samego cesarza, błagając o ustanowienie prawa zabraniającego takich nadużyć. Żądał, aby zabroniono rolnikom obchodzić się okrutnie z bydłem i na Boże Narodzenie dać mu dodatkową porcję paszy. Żądał od miast i instytucji, aby powstrzymały się od podwyższania podatków, natomiast na zmarzniętych drogach kazał rozsypywać okruchy. Walczył o przytułki, w których znaleźliby posiłek i schronienie bezdomni ludzie i zwierzęta, i gwałtownie oburzał się na zamykanie kanarków w klatkach. Niestety, te zabiegi na niewiele się zdały, tak jak i jego plan, aby przez osobistą rozmowę z sułtanem położyć kres wojnom krzyżowym. Jednakże w Asyżu do dziś dnia, gdy dzwony dzwonią na Anioł Pański, na tamtejszym rynku karmi się ptaki. [6] Istnieje jednak jeszcze cała gromada mniejszych Franciszków, podobnie jak on przejętych (aby zacytować Zwierciadło doskonałości 1 ) szczególną i przemożną miłością dla stworzeń. [...] jak średniowieczni święci traktowali zwierzęta [7] Z radością czytam, że w tych odległych średniowiecznych czasach, kiedy zwykli ludzie starający się ratować zarówno swoje ciała, jak i dusze, byli zbyt znękani, aby troszczyć się o zwierzęta, 1 Zwierciadło doskonałości dzieło Henryka Herpa dotyczące mistyki franciszkańskiej. 185 / 186 9

10 pojawili się protektorzy dający im przywileje i schronienie. Gilbert z Sempringham, jedyny Anglik, który kiedykolwiek założył trwały zakon, gilbertynów, ustanowił reguły, których należało przestrzegać w jego majątkach. Ktokolwiek zostałby przyłapany na maltretowaniu stworzeń, musiałby tłumaczyć się przed miłosiernym Gilbertem. A Hugo z Lincolnu żyjący za czasów Ryszarda Lwie Serce, niezadowolony z towarzystwa królów i innych grzeszników, zawarł przyjaźń z dzikim łabędziem. [...] [8] Wolno nam wierzyć tylko częściowo w prawdziwość tych opisów, lecz każda z tych metafor ukazuje w jakiś sposób miłosierdzie świętych. A jeśli przestaniemy nad nimi się zastanawiać, czy nawet te najbardziej malownicze są aż tak cudowne? Dawni zakonnicy i eremici 1 prowadzili bardzo ciche życie. Musieli nauczyć się łagodnie poruszać w swoich leśnych pustelniach. Toteż nic dziwne go, że zające, sarny czy myszy polne a nawet niedźwiedzie i lisy stały się ich towarzyszami. W naszych czasach pewna pani w Kenii nauczyła lwicę aportować jak pies i sypiać spokojnie przy jej głowie. [...] Miłość jest źródłem liczniejszych cudów, niż może je wymyślić fantazja bajkopisarza. współcześni święci [9] W naszej epoce święci żyją i pracują wśród nas nie mam żadnych wątpliwości co do ich istnienia żyją i pracują bardzo podobnie do tych, którzy stali się ich przykładem. Chcą być ubodzy, gdyż wszystko, co posiadają, wydają na opuszczonych i potrzebujących bliźnich. Chcą być bardziej czynni niż najaktywniejszy człowiek interesu niosąc pomoc mieszkańcom slumsów, ratując życie w szpitalach w dżungli, ucząc rzemiosła boliwijskich Indian, pomagając wędrownym robotnikom w kalifornijskich sadach. Kiedy znajdą się w domu, w jakimkolwiek 1 eremita zakonnik żyjący w odosobnieniu; pustelnik

11 domu (może to być szopa, mieszkanie w kamienicy czynszowej, namiot czy chata w Andach), dzielą swoje schronienie z każdym zwierzęciem, które potrzebuje opieki. Żywią głodujące kocięta lub składają złamaną nóżkę mewy albo kto wie ucza katechizmu jakiegoś gadatliwego deltina. A ponieważ wciąż istnieją stare biedy, znajdzie się zawsze dobry człowiek, aby zwierzętom ulżyć. Modele miłosierdzia są te same. Phyllis McGinley Podpatrując świętych (fragmenty) formułowanie argumentów potwierdzających tezę 1. Uzasadnij, że ostatnie zdanie tekstu: Modele miłosierdzia są te same dobrze podsumowuje jego treść. (2 p.) Zapisz krótko, o czym mówi tekst. Nie cytuj. Przypomnij sobie znaczenie wyrazu miłosierdzie. Możesz skorzystać ze słownika języka polskiego, Spośród podanych sensów słowa model wybierz jedno, które pojawia się w tekście. Model 1. wzór, według którego coś jest wykonane; 2. typ lub fason czegoś; 3. typowy dla jakiegoś okresu, miejsca lub jakiejś grupy i potem naśladowany sposób realizacji czegoś; 4. osoba, która zwraca uwagę swoim zachowaniem, ubiorem. Sformułuj właściwą odpowiedź. Możesz rozpocząć ją w ten sposób: Zdanie Modele miłosierdzia są te same" dobrze podsumowuje treść artykułu, ponieważ

12 2. Jakie zachowania wobec zwierząt były typowe w dawnych wiekach? (2 p.) Przejrzyj jeszcze raz tekst (nie musisz go czytać bardzo dokładnie). Zanotuj na marginesie, o czym jest mowa w poszczególnych akapitach. Wyszukaj akapity, w których wspomina się o zachowaniach wobec zwierząt w dawnych czasach Ustal, które postępowanie autorka uznała za typowe (najczęściej spotykane). Podkreśl odpowiednie fragmenty tekstu. Zredaguj odpowiedź. wyjaśnianie znaczenia zdań 3. Wyjaśnij, jak rozumiesz zdanie tekstu: Jedynie chrześcijańscy święci zachowywali się inaczej: kroczyli jak zawsze czynią święci w awangardzie swojego czasu. (2 p.) Podaj znaczenie wyrazu awangarda. Możesz skorzystać ze słownika języka polskiego. Jak rozumiesz zwrot kroczyć w awangardzie swojego czasu"? Ułóż wypowiedzenie złożone, które przekaże te same informacje, co zdanie wskazane w poleceniu

13 4. W jaki sposób we fragmencie zostało wyjaśnione zamiłowanie dawnych świętych do zwierząt? (2 p.) Znajdź akapit, w którym autorka tłumaczy, dlaczego święci lubili zwierzęta. Wskaż miejsca zawierające przydatne informacje. Sformułuj odpowiedź. Możesz skorzystać z podanych początków wypowiedzeń. Dawni święci lubili zwierzęta, ponieważ... Zamiłowanie dawnych świętych do zwierząt autorka wyjaśnia tym, że Oznacz literą P zdania prawdziwe, a literą F wypowiedzenia fałszywe. (2 p.) Lp. Zdanie Odpowiedź 1. Święci żyli tylko w dawnych wiekach. 2. Święty Franciszek był surowy dla siebie Legenda głosi, że Hugo z Lincolnu zawarł przyjaźń z dzikim delfinem. Współcześni raczej słabo znają działalność św. Franciszka. Odszukaj w tekście informacje na temat: czasów, w których żyli święci; stosunku św, Franciszka do samego siebie; przyjaźni zawartych przez Hugona z Lincolnu; stanu wiedzy współczesnych ludzi o św, Franciszku, Ustal, które z odszukanych wiadomości zostały zniekształcone w zadaniu Uzupełnij tabelę właściwymi literami

14 odszukiwanie informacji w tekście 6. Wymień dwa przykłady ilustrujące postawę św. Franciszka wobec zwierząt. (2 p.) Wyjaśnij, jak rozumiesz sformułowanie postawę św. Franciszka wobec zwierząt. Określ, w których akapitach autorka zamieściła informacje o św. Franciszku. Przeczytaj je uważnie i podkreśl wyrazy oraz wyrażenia opisujące postawę świętego wobec zwierząt. Ułóż wypowiedź, w której przedstawisz jedynie dwa przykłady aktywności zakonnika. umiejętne cytowanie 7. Z akapitów 3., 4. i 5. przepisz fragmenty ujawniające opinię autorki na temat opowieści o średniowiecznych świętych. (2 p.) Podaj różnicę między znaczeniami terminów opinia i fakt. Przeczytaj uważnie akapity wskazane w zadaniu i podkreśl zdania, które mają charakter opinii. Przepisz właściwe fragmenty (nie muszą to być całe wypowiedzenia!). 8. Zacytuj zdanie o charakterze sentencji. (1 p.) Przypomnij sobie znaczenie wyrazu sentencja. W razie trudności skorzystaj ze słownika języka polskiego, Podkreśl w tekście zdania, które według Ciebie są sentencjami, Przeczytaj zaznaczone wypowiedzenia i zdecyduj, które z nich mają cechy sentencji. Przepisz dokładnie jedno wybrane zdanie

15 9. Zaznacz znakiem X wypowiedzenie, które najpełniej ujawnia autorską ocenę współczesnego świata. (1 p.) Lp. Zdanie W naszych czasach pewna pani z Kenii nauczyła lwicę aportować jak pies i sypiać spokojnie przy jej głowie. Ironią tego osobliwego wieku jest zjawisko, że człowiek, tak twardy dla swojego gatunku, tak zawsze gotów do zniszczenia ludzkiej pracy i cudownych dokonań, objawia coraz więcej sympatii dla swoich braci-zwierząt. 3. W naszej epoce święci żyją i pracują wśród nas. 4. Współcześni raczej nie znają działalności św. Franciszka. Odpowiedź Podkreśl w poleceniu wyraz wskazujący, ile jest poprawnych odpowiedzi. Na jakie pytania odpowiadają przytoczone wypowiedzenia? Wyjaśnij zastosowanie wyrazów w liczbie pojedynczej w zdaniu 2. Zaznacz właściwą odpowiedź

16 określanie stylu danego tekstu 10. Tekst napisany jest stylem (1 p.) A. potocznym. B. naukowym. C. publicystycznym. D. poetyckim. Zastanów się, co chciała osiągnąć autorka, pisząc tekst Łagodni ludzie i zwierzęta. Przeczytaj definicje poszczególnych stylów. Styl artystyczny charakteryzuje się bogatym słownictwem, wykorzystaniem różnych środków językowych oraz stosowaniem metafor i innych figur stylistycznych. Teksty pisane tym stylem mają zaskakiwać czytelnika oryginalnością ujęcia tematu. Styl publicystyczny występuje w tekstach, które prezentują subiektywne poglądy autora. Zawiera wyrażenia perswazyjne. Wykorzystuje elementy stylu artystycznego oraz potocznego. Styl naukowy jest dość zróżnicowany. Celem publikacji jest przekazanie uogólnionych informacji. W tekstach naukowych występuje zazwyczaj terminologia typowa dla danej dziedziny wiedzy. Składnia jest skomplikowana, przeważają zdania wielokrotnie złożone. Styl potoczny dominuje w codziennej komunikacji, zazwyczaj w wypowiedziach mówionych. Charakteryzuje się niewielką dbałością o ścisłość, a nawet poprawność sformułowań, dużą liczbą wyrazów nacechowanych emocjonalnie, niepełnymi zdaniami. W odmianie pisemnej jest staranniejszy. Jeszcze raz przejrzyj tekst, zwróć uwagę na jego ukształtowanie językowe i cel. Zaznacz tylko jedną odpowiedź

17 streszczanie fragmentów tekstu 11. Akapity 3., 4. i 5. poświęcone są św. Franciszkowi. Napisz, co jest treścią każdego z nich. (1 p.) Przeczytaj uważnie wskazane akapity. Podkreśl zdania według Ciebie najważniejsze. Zapisz główną myśl pojawiającą się w każdym ze wskazanych fragmentów. Możesz wykorzystać podane konstrukcje składniowe. W akapicie 3. autorka informuje, że... Akapit 4. przypomina... W akapicie 5. wymienione zostały... Możesz także odpowiedzieć, wykorzystując równoważniki zdań. rozróżnianie figur stylistycznych 12. Do opisu zachowania współczesnych świętych, o którym mowa w akapicie 9., autorka użyła (1 p.) A. metafory. B. wyliczenia. C. epitetów. D. porównania. Przeczytaj uważnie akapit 9. Przypomnij sobie definicje wymienionych w zadaniu środków artystycznych Określ, w jaki sposób zostało opisane zachowanie świętych, Wskaż poprawną odpowiedź

18 PISANIE WYPRACOWANIA Przeczytaj temat wypracowania i zamieszczone pod nim utwory literackie. W dalszej kolejności wykonaj polecenia, które pomogą Ci w samodzielnym napisaniu tekstu. Porównaj wiersze Lament świętokrzyski i Stabat Mater Józefa Wittlina. Zwróć uwagę na wizerunki matek przedstawione w obu utworach. Wykorzystaj właściwe konteksty. Następnie napisz wypracowanie liczące ok. 250 słów. Lament świętokrzyski, tekst na s , tom 3. Józef Wittlin Stabat Mater 1 1 Stała matka boleściwa na rynku, Przy swym martwym powieszonym synku. Stała w świata przeraźliwej pustce Polska matka w służącowskiej chustce. 5 Nie płakała i nic nie mówiła, Zimne oczy w zimne zwłoki wbiła. Wisiał martwy, z wszystkiego wyzuty, Niemcy przedtem zabrali mu buty. Będą w butach jej syna chodzili 10 Po tej ziemi, którą pohańbili. Po tej ziemi, która umęczona Stoi patrzy i milczy jak ona. 1 Stabat Mater (łac.) stata matka [pod krzyżem]

19 *** Stabat Mater, Mater Dolorosa 1, Gdy jej synów odcinali od powroza. 15 Kładła w groby, głuche jak jej noce, Martwe swego żywota owoce. Stabat Mater, Mater nostra, Polonia 2 Z cierni miała koronę na skroniach ANALIZA TEMATU WYPRACOWANIA 1. Podkreśl w temacie wypracowania wyrazy nazywające czynności, które powinny zostać wykonane w trakcie pisania pracy. Omów krótko każdą z nich. tworzenie planu działań pomagającego napisać pracę 2. Uporządkuj wskazane w temacie działania. Ustal, od czego należy zacząć analizę każdego tekstu. 3. Otocz kółkiem informacje dotyczące materiału gromadzonego na potrzeby wypracowania. Wypisz podstawowe źródła, z których skorzystasz. tworzenie grup wyrazów bliskoznacznych 4. Podaj wyrazy bliskoznaczne do słowa wizerunek. Stwórz mapę myśli związaną z tymi określeniami. wskazywanie elementów wspólnych dla dwóch tekstów 5. Wymień elementy, które porównasz w trakcie analizy obu tekstów. Co przemawia za takim ich doborem? 1 Mater Dolorosa (łac.) matka bolesna 2 Mater nostra, Polonia (łac.) matka nasza, Polska 189 /

20 rozumienie znaczeń wyrazów 6. Wyjaśnij znaczenie wyrazu kontekst. Skorzystaj ze słownika języka polskiego. 7. Wypisz w punktach konteksty potrzebne do przedstawienia tematu. 8. Jaką formę może przybrać Twoja wypowiedź? Uzasadnij swój wybór. GROMADZENIE MATERIAŁU Przeczytaj uważnie oba teksty poetyckie, a następnie uzupełnij tabelę. Kolejne czynności Zacytuj fragmenty ukazujące sytuację liryczną. Wypisz wyrazy, które wskazują na to, kim jest podmiot liryczny. Nazwij typ liryki. Wymień adresata lub adresatów utworu. Zgromadź Informacje na temat bohaterki wiersza i jej stanu emocjonalnego. Określ, jaką kobietą jest postać przedstawiona w utworze. Lament świętokrzyski Józef Wittlin Stabat Mater

21 Wymień środki językowe zastosowane przez autora i wyjaśnij ich rolę w kreowaniu postaci. Zapisz wnioski. WYKORZYSTANIE WŁAŚCIWYCH KONTEKSTÓW Określ, w jaki sposób autorzy ukazali motyw Stabat Mater oraz jaką funkcję pełni ten obraz w każdym z tekstów. Spostrzeżenia zapisz w tabelach celu. Lament świętokrzyski Kontekst Przywołanie treści Sposób ukazania Funkcja biblijny kulturowy historyczny Józef Wittlin Stabat Mater Kontekst Przywołanie treści Sposób ukazania Funkcja biblijny kulturowy historyczny

22 OPRACOWANIE ELEMENTÓW KOMPOZYCJI WYPRACOWANIA 1. Przedstaw graficznie, w postaci schematu lub tabeli, kompozycję pracy. Zaznacz proporcje pomiędzy poszczególnymi częściami Twojej wypowiedzi. tworzenie planu wypracowania 2. Sporządź plan ramowy pracy. Pamiętaj o trójdzielnej budowie tekstu. 3. Rozwiń dwa wybrane punkty planu ramowego. 4. Wykreśl z podanego wstępu fragmenty, które uznasz za niepotrzebne. Lament świętokrzyski i Stabat Mater to utwory wywodzące z odległych od siebie epok. Pierwszy tekst pochodzi z XV wieku zapisał go Andrzej ze Słupi, benedyktyn, przeor klasztoru na Łysej Górze. Właśnie w tym zgromadzeniu przechowywano później średniowieczny wiersz. Stabat Mater natomiast został napisany w czasie II wojny światowej. Jego autorem jest Józef Wlttlin, poeta żydowskiego pochodzenia. Utwór opatrzono datą 1942 r. Wiersz powstał w trakcie pobytu twórcy w Stanach Zjednoczonych. Oba teksty przedstawiają portrety matek, które utraciły synów. Łączy je również nawiązanie do zdarzeń biblijnych, m.in. do ukrzyżowania Chrystusa, jednak w każdym z nich zabieg ten ma inny cel. ćwiczenie poprawności stylistycznej 5. Spośród podanych zakończeń wskaż to, które najlepiej łączy się ze wstępem. Uzasadnij swój wybór. A. Lament świętokrzyski jest utworem potwierdzającym Istnienie kultu maryjnego w średniowiecznej Polsce. Emocjonalny

23 charakter tego tekstu wpłynął na popularyzację pieśni w kulturze naszego narodu. Natomiast wiersz Józefa Wittlina porusza tematykę wojenną i raczej nie byl powszechnie znany, Oba teksty przedstawiają portrety matek doświadczających straty dziecka. B. Czas dzielący powstanie analizowanych utworów nie stanowi przeszkody w wykazaniu podobieństw między nimi. Sposób, wjaki został ujęty temat obu wierszy, potwierdza uniwersalizm ludzkicń postaw. Zarówno Lament świętokrzyski, jak i Stabat Mater ukazują bohaterki doświadczające nieszczęścia na ich oczach giną najbliższe Im osoby. Autorzy tekstów pokazali jednak, że smutek po stracie dziecka można wyrażać w różny sposób. Nieco inna jest też wymowa utworów. Średniowieczny twórca chciał podkreślić, że rozpacz matki Syna Bożego jest tak samo głęboka I bolesna, jak cierpienie każdej innej matki, która traci dziecko. Współczesny poeta zaś jednostkowe wydarzenie uczynił punktem wyjścia do rozważań o losach narodu uwikłanego w wojnę. C. W omawianych utworach przedstawione są portrety cierpiących matek. Autorzy tych tekstów posłużyli się jednak odmiennymi środkami wyrazu, charakterystycznymi dla czasów, w których ich teksty powstały. Wiersz Lament świętokrzyski został napisany w średniowieczu i można w nim dostrzec wszystkie cechy typowe dla poezji dla tej epoki. Jego budowa podporządkowana jest zasadzie zgodności składniowo-wersyflkacyjnej. Występują w nim rymy sąsiadujące, najczęściej gramatyczne, brak natomiast jednakowej liczby sylab w wersach. Tekst Józefa Wittlina swoją budową nawiązuje do wiersza średniowiecznego -zawiera rymy regularne i zachowuje zgodność składni z weryfikacją. Sposób obrazowania jest jednak inny niż w poezji wieków średnich i autor kładzie nacisk na współczesny, wojenno-okupacyjny kontekst cierpień matki

24 DBAŁOŚĆ O POPRAWNOŚĆ JĘZYKOWĄ I STYL PRACY PISEMNEJ opracowywanie redakcyjne tekstu 1. W podanych zdaniach wykreśl fragmenty, które są niepotrzebnymi powtórzeniami podobnych lub tych samych informacji. Bohaterką średniowiecznego wiersza Lament świętokrzyski jest Maryja, matka Jezusa Chrystusa, Syna Bożego. Ukazana została w momencie, gdy stoi pod krzyżem, na którym cierpi jej syn, zbawiciel świata. Kobieta żali się zgromadzonym osobom, jak bardzo czuje się nieszczęśliwa. Zwraca się po kolei do ludzi, Jezusa, anioła Gabriela i Innych matek, aby ukazać bezmiar swojego bóiu, cierpienia I poczucia niesprawiedliwości. Autor szczegółowo opisuje mękę Chrystusa używa obrazowych, wręcz dosadnych sformułowań: krwawe narodzenie, męczy i bije, krew spływa, podkreślających boleść zarówno matki, jak i jej syna. Maryja wini anioła Gabriela za to, że na emocje, których doznaje, nie była przygotowana. Posłaniec zwiastował jej przecież wielką radość nazwał ją matką Boga, oznajmił, że urodzi zbawiciela, a zamiast spodziewanego szczęścia życie doświadczyło ją bólem I rozpaczą. Matka Boska nie skupia się wyłącznie na sobie, zwraca się również do Innych kobiet, starając się uchronić je przed podobnym losem. Strata ukochanego dziecka wywołuje bowiem ogromny ból u każdej matki

25 2. Przeredaguj podany tekst tak, aby uniknąć występowania tych samych wyrazów i innych niezręczności stylistycznych. Wiersz Stabat Mater powstał w 1942 roku. Autorem wiersza jest Józef Wittlin. Poeta ukazał w wierszu typową dla czasów wojny sytuację: matkę będącą świadkiem śmierci swojego syna. Matka bardzo cierpiała, ale milczała. Może nie potrafiła wyrazić swego żalu, a może żal był tak wielki, że w ogóle nie można było wyrazić odczuwanego cierpienia. Poeta w dwóch ostatnich zwrotkach zasugerował, że takich matek było w Polsce bardzo wiele, a każda cierpiała podobnie jak postać opisana w utworze. Poeta użył przenośni i nazwał Polskę matką w cierniowej koronie. W ten sposób poeta chciał pokazać ogrom nieszczęścia, które dotknęło Polskę w czasach II wojny światowej

26 ćwiczenie poprawnej ortografii i interpunkcji 3. Zamień niektóre wypowiedzenia podrzędne na imiesłowowe równoważniki zdania. a) Autor Lamentu świętokrzyskiego, kiedy nawiązuje do sceny zwiastowania, odbiega od wersji biblijnej. b) Kiedy Józef Wittlin pisał swój wiersz, w Polsce trwały prześladowania ludności cywilnej. c) Gdy poeta porównuje Polskę do matki opłakującej dziecko, podkreśla, jak silny może być związek człowieka z ojczyzną. d) Twórca pragnie odwołać się nie tylko do rozumu odbiorcy, lecz także do jego emocji, dlatego wykorzystuje w swoim tekście najbardziej wzruszające momenty historii biblijnej zwiastowanie i śmierć Chrystusa. 4. Przekształć podane pary zdań pojedynczych na wypowiedzenia złożone. a) Autor ukazuje zastygłą w niemym bólu matkę. Czuwa ona przy zwłokach powieszonego przez Niemców syna. b) Józef Wittlin w pierwszej części swojego utworu posługuje się krótką, dwuwierszową strofą zwaną dystychem. Chciał w ten sposób wzmocnić wymowę opisywanej sceny. c) Poeta przedstawił bohaterkę opowiadającą o swoim bólu postronnym ludziom, aniołowi Gabrielowi i innym matkom. Dzięki temu zabiegowi odbiorca może bardziej wczuć się w cierpienia Maryi. d) Anioł Gabriel nie zwiastował Maryi śmierci jej syna na krzyżu. Bohaterka średniowiecznego wiersza buntuje się przeciw spotykającemu ją cierpieniu

27 5. Przepisz tekst. Zastosuj poprawną ortografię i interpunkcję. wiersz Józefa wittlina nawiązuje swoją budową do dzieł średniowiecznych w pierwszej części utworu autor zastosował podział na dystychy zachował też zgodność rozczłonkowania składniowego i wersowego w całym tekście występują regularne rymy podkreślające zakończenia wersów taki układ wersyfikacyjny tematyka i sposób obrazowania budują w odbiorcy przeświadczenie że utrwalone w wierszu cierpienie ginących podczas wojny młodych ludzi jest świętą ofiarą a żal polskich matek w niczym nie ustępuje boleści matki bożej 6. Uzupełnij fragment wypowiedzi partykułą nie. Wyjaśnij pisownię każdego z powstałych wyrazów. Podczas analizowarla utworów poetyckich warto poszukać ich, powiązań z innymi tekstami kultury.... kiedy pomaga to lepiej zrozumieć ideę wiersza.... które dzieła wymagają od odbiorcy dużej wiedzy i oczytania. Jednak w wypadku Stabat Mater Józefa Wittlina... trudno się domyślić, jakie wzorce kultury stanowią jego kontekst. Już sam tytuł wyraźnie wskazuje na średniowiecze. Czytelnik... ma też wątpliwości, że w słowach: Kładła w groby, głuche jak jej noce, / Martwe swego żywota owoce słychać echo Pozdrowienia anielskiego. Postać opisana w utworze jest kobietą wyjątkowo... szczęśliwą i bez trudu można znaleźć w literaturze jej pierwowzór

28 7. Przeredaguj tekst tak, aby nie powtarzał się zaimek który. Wiersz Stabat Mater, którego autorem jest Józef Wittlin, ma znaczenie symboliczne. Większość sensów, które można odczytać z tekstu, jest efektem zastosowania przez autora różnych środków artystycznych.wydarzenie, które zostało opisane w tekście, poeta umieścił w czasach II wojny światowej. Zabieg ten miał służyć ukazaniu sytuacji, która jest uniwersalna. WYPOWIEDŹ USTNA Przygotuj 15-minutową wypowiedź ustną na podany temat. W realizacji zadania pomoże Ci wykonanie proponowanych ćwiczeń. Odwołując się do trzech tekstów średniowiecznych, sklasyfikuj i scharakteryzuj zmiany, jakie zaszły w języku polskim. ROZUMIENIE TEMATU tworzenie planu działań pomagającego przygotować wystąpienie 1. W temacie wskaż słowa określające czynności, które musisz wykonać, a także informacje dotyczące zakresu materiału potrzebnego przy tworzeniu wypowiedzi. 2. Zgromadź wyrazy bliskoznaczne do wskazanych wyrazów. 3. Sformułuj własnymi słowami problem ujęty w temacie. Określ, co jest celem Twojego wystąpienia / 193

29 4. Wpisz w kratki numery od 1 do 5 zgodnie z kolejnością etapów przygotowywania wystąpienia. Nazwać rodzaj zmian, które zaszły w języku. Podkreślić formy językowe odmienne od występujących współcześnie. Omówić, na czym polegały przekształcenia, które zaszły w polszczyźnie. Uważnie przeczytać wybrane utwory. Wybrać trzy krótkie teksty średniowieczne. WYBÓR I ANALIZA MATERIAŁU JĘZYKOWEGO dobór odpowiedniego materiału do tematu wystąpienia 1. Wybierz odpowiednie teksty średniowieczne i uzasadnij, dlaczego mogą one zostać wykorzystane w Twojej pracy. Bogurodzica (XIII w.) s. 72, tom 3 Lament świętokrzyski (XV w.) s , tom 3 Kazania świętokrzyskie Kazanie na święto Trzech Króli (fragment) (XIV w.) I mówi ewanjelista święty pod obrazem trzy krolew pogańskich: gdzie jeść tet, jenże się narodził krol żydowski? Bo pismo togo krolewica dziewicą porodzonego w trojakiem mieście pisma nazywa królem luda żydowskiego: w jego dziwnem narodzeni; w jego uciesznem wielikich cud czynieni; a w jego trudnem umęczeni

30 2. Wypisz z tekstów średniowiecznych formy językowe odmienne od współczesnych. rozpoznawanie dawnych form językowych 3. Zgromadź słownictwo, które pomoże Ci w opisaniu dostrzeżonych zjawisk językowych. W tym celu przypomnij sobie znaczenie podanych terminów. Możesz skorzystać z odpowiednich słowników. archaizm, palatalizacja, e ruchome, jer, przegłos polski, system językowy, ewolucja języka, leksyka, fonetyka, fleksja, słowotwórstwo, składnia / 194

31 4. Uporządkuj w tabeli dawne formy językowe. Utwór Zmiany leksykalne Zmiany gramatyczne fonetyczne fleksyjne słowotwórcze składniowe Bogurodzica Lament świętokrzyski Kazania świętokrzyskie dostrzeganie różnic językowych wynikających ze zmian historycznych 5. Wybierz cztery różne archaizmy i omów różnice pomiędzy nimi a współczesnymi formami języka polskiego. Skorzystaj z podanego wzoru. zbożny dostatni, bogaty (archaizm leksykalny, wyraz zmienił swoje znaczenie, a następnie wyszedł z użycia). Przed XVI w. funkcjonował jako przymiotnik (utworzony od rzeczownika zboże ) i oznaczał dostatni, majętny dotyczył zbiorów, majątku, W języku czeskim zboźi to majątek. Dziś wyraz zbożny występuje rzadko, w kilku wyrażeniach, np, zbożne dzieło, a słownik języka polskiego opatruje je kwalifikatorem daw. W tekście Bogurodzicy podmiot liryczny prosi Syna Bożego o zbożny pobyt na świecie, a więc o dostatek i dobrobyt w trakcie życia ziemskiego

32 6. Opracuj schemat, za pomocą którego przedstawisz w trakcie swojego wystąpienia typy zmian językowych występujące w wybranych tekstach. PORZĄDKOWANIE WYPOWIEDZI I JEJ FORMY JĘZYKOWEJ 1. Sformułuj tezę swojej wypowiedzi. 2. Wskaż właściwy ramowy plan wystąpienia, według którego można zrealizować podany temat. Uzasadnij swój wybór. A. Określenie problemu: Język ulega przemianom w czasie. Aby określić rodzaje i kierunki zmian, należy badać teksty dawne i porównywać obecne w nich formy językowe z używanymi współcześnie. Kolejność prezentowanych treści: a) archaizmy w Bogurodzicy, b) archaizmy w Kazaniach świętokrzyskich, c) archaizmy w Lamencie świętokrzyskim. Wnioski: Przyczyny zmian językowych mogą być różne. Przekształcenia dotyczą całego systemu językowego, choć nie wszystkie są tak samo widoczne. B. Określenie problemu: Język ulega przemianom w czasie. Aby określić rodzaje i kierunki zmian, należy badać teksty dawne i porównywać obecne w nich formy językowe z używanymi współcześnie. Kolejność prezentowanych treści: a) zmiany leksykalne,

33 b) zmiany gramatyczne. Wnioski: Przyczyny zmian językowych mogą być różne. Przekształcenia dotyczą całego systemu językowego, choć nie wszystkie są tak samo widoczne, C. Określenie problemu: Na czym polega językoznawstwo historyczne? Kolejność prezentowanych treści: a) zmiany leksykalne, b) zmiany gramatyczne. Wnioski: Współczesne nawiązania do omawianych tekstów średniowiecznych D. Określenie problemu: Język ulega przemianom w czasie. Aby określić rodzaje i kierunki zmian, należy badać teksty dawne i porównywać obecne w nich formy językowe z używanymi współcześnie. Kolejność prezentowanych treści: a) zmiany leksykalne, b) zmiany gramatyczne. Wnioski: Współczesna kultura jest odmienna od średniowiecznej, dlatego powstają teksty pisane innym językiem

34 3. Informacje o rodzajach zmian językowych zamieścisz w swojej wypowiedzi w A. części I wprowadzeniu. B. części II rozwinięciu. C. części III podsumowaniu. 4. Wybierz pierwsze zdanie wystąpienia, które uważasz za najwłaściwsze. Podaj argumenty uzasadniające swoją decyzję. A. Argumentami udowadniającymi tezę mojego wystąpienia będą przykłady słownictwa, w których zaszły przekształcenia. B. Zmiany językowe mogą mieć różne przyczyny. C. Mój temat brzmi: Odwołując się do trzech tekstów średniowiecznych, sklasyfikuj i scharakteryzuj zmiany, jakie zaszły w języku polskim. D. Temat mojej wypowiedzi pozwala odkryć, jak interesującym zajęciem jest badanie języka. wybieranie argumentów na poparcie przyjętej tezy 5. Określ, które z podanych argumentów mogą być pomocne w udowodnieniu tezy: Język polega ciągłym przemianom. A. Dawne formy wyrazów zanikają lub zmieniają swoje znaczenia, np. słowo maciory współcześnie oznacza samice świni. B. Zmiany w języku i systemie słownictwa to tylko kwestia umowna. C. Przemiany w systemie językowym obejmują m.in. fleksję (np. Bogurodzica zamiast Bogurodzico ) i fonetykę (np. Krzciciela zamiast Chrzciciela ). D. Świadectwem ewolucji języka są wyłącznie dawne teksty literackie

35 przygotowywanie spójnej wypowiedzi 6. Które informacje w podanym zakończeniu są bezpośrednio niezwiązane z tematem wypowiedzi? Zmiany językowe dokonują się stopniowo, niemal niezauważalnie. Zazwyczaj formy stare i nowe przez jakiś czas funkcjonują w języku równolegle (przykładami mogą być różne zakończenia trybu rozkazującego), dlatego mówimy o ewolucji języka. Zmiany rewolucyjne na ogól w języku się nie przyjmują. Dowodzą tego np. działania twórców modernistycznych, którzy proponowali uproszczenie polskiej ortografii, czy pomysły purystów dążących do wyeliminowania wyrazów obcych z języka. Ci pierwsi uznali, źe można skreślić z polskiego alfabetu litery ó czy rz i zrezygnować ze wszystkich znaków interpunkcyjnych. Drudzy proponowali, aby określeniem zwis męski ozdobny zastąpić pochodzące z języka francuskiego słowo krawat. Tadeusz Milewski w książce Językoznawstwo zauważa, że przyczyny zmian językowych mogą mieć charakter zewnętrzny lub wewnętrzny. Pierwszy rodzaj jest związany z przemianami dokonującymi się w świecie, które wymuszają odrzucenie jednych, a wprowadzenie innych wyrazów. Podobny skutek mają kontakty pomiędzy językami. Przyczyny wewnętrzne wiążą się przede wszystkim z dążeniem do precyzji wypowiedzi oraz do jej ekonomizacji. Językoznawstwo historyczne zajmuje się badaniem rozwoju języka. Analiza tekstów pochodzących z różnych okresów nie tylko pomaga uporządkować wiedzę o systemach językowych, o związkach między językami, ich wzajemnym przenikaniu się, lecz także jest sposobem poznania dawnych kultur. Możemy więc uznać, że zabytkowe teksty są dobrym źródłem do badania językowego obrazu świata

36 WYGŁASZANIE WYPOWIEDZI tworzenie planu wypowiedzi 1. Sporządź konspekt swojej wypowiedzi. Posłuż się podanym wzorem. I. Wprowadzenie słuchaczy w temat. Przedstawienie tezy. II. Prezentacja argumentów wraz z przykładami. III. Podsumowanie wypowiedzi. 2. Przygotuj wystąpienie według opracowanego przez siebie planu. Określ, ile czasu potrzebujesz na wygłoszenie każdej z części. 3. Nagraj swoje wystąpienie, a następnie odsłuchaj je i oceń swoją umiejętność wykorzystania czasu. Zadbaj o to, aby prezentacja tematu nie przekroczyła 15 minut

37 4. Uzupełnij tabelę, wpisując podane sformułowania we właściwe kolumny. W XIV w. powstały Kazania świętokrzyskie, które są bogatym źródłem wiedzy o ewolucji języka na wstępie mojej wypowiedzi pierwszym przykładem, który omówię podsumowując, teksty dawne są ciekawym źródłem wiedzy na tym kończę, dziękuję za uwagę najstarszym tekstem jest Bogurodzica, od niej więc zacznę podsumowując swoje rozważania, stwierdzam w pierwszych słowach swojej wypowiedzi analiza tekstów z dawnych epok prowadzi do ciekawych wniosków kolejnym przykładem będzie drodzy słuchacze ciekawe schematyczne (choć poprawne) niestosowne

38 rozwijanie umiejętności retorycznych 5. Które chwyty retoryczne Twoim zdaniem mogą przekonać audytorium o słuszności argumentów? Uzasadnij swoją opinię. A. Odwołanie się do autorytetu językoznawcy badacza dziejów języka polskiego. B. Częste przywoływanie anegdot. C. Stosowanie uogólnień. D. Wykorzystanie konkretnych przykładów ilustrujących założenia. 6. Dokończ podane zdania dotyczące wygłaszania wypowiedzi. Jaka jest Twoja opinia na temat tych wskazówek? Aby słuchacze zapamiętali treść Twojej wypowiedzi, zastosujesz A. powtarzanie kluczowych myśli. B. nieuporządkowany tok wywodu. C. swobodny styl. D. zdania wielokrotnie złożone. Nawiązanie relacji z odbiorcami ułatwi Ci A. utrzymywanie kontaktu wzrokowego z audytorium. B. wypowiadanie się cicho i niewyraźnie. C. niekontrolowanie swoich gestów. D. okazywanie oznak zdenerwowania. Niekorzystne dla mówcy w trakcie przedstawiania swojego punktu widzenia jest A. modulowanie wypowiedzi. B. posługiwanie się stylem adekwatnym do sytuacji. C. dbałość o tempo mówienia. D. przytaczanie argumentów niepopartych przykładami

39 ocenianie własnych umiejętności wypowiadania się 7. Z którym z podanych zagadnień dotyczących stylu wypowiedzi ustnej masz największe kłopoty? Sformułuj rady pomocne w rozwiązaniu problemu. używanie modnych wyrażeń, zbyt potoczny styl, częste powtarzanie tych samych słów, za duża liczba przymiotników, zbyt krótkie, urwane zdania

40 TABLICA CHRONOLOGICZNA Data Kultura Historia STAROŻYTNOŚĆ XXXV w. p.n.e Wynalezienie pisma XX w. p.n.e. Epos o Gilgameszu Powstanie miasta Bablion XIX w. p.n.e. Rozkwit kultury minojskiej na Krecie Zawarcie przez Abrahama przymierza z Bogiem XIII w. p.n.e. Kamienne świątynie w Abu Simbel zbudowane przez faraona Ramzesa II Wyprowadzenie przez Mojżesza Żydów z Egiptu Powstanie pierwszych ksiąg Starego Testamentu XII w. p.n.e. Wojna trojańska VIII w. p.n.e. Pierwsze greckie świątynie Homer Iliada i Odyseja początek literatury greckiej Hezjod Teogonia (VIII-VII) Narodziny greckiej polis Pierwsze igrzyska olimpijskie Założenie Rzymu Początek wielkiej kolonizacji greckiej VII w. p.n.e. Twórczość Tyrtajosa Dominacja polis ateńskiej w całej Attyce

41 Data Kultura Historia VI w. p.n.e. Działalność Heraklita z Efezu oraz Pitagorasa i pitagorejczyków Poezja Anakreonta (VI-V) Wystawienie pierwszej tragedii Tespisa podczas świąt dionizyjskich w Atenach początek teatru greckiego (ok. 534) Koniec niewoli babilońskiej Żydów Odbudowa Świątyni Jerozolimskiej (ok. 520) Początek republiki w Rzymie (509) V w. p.n.e. Budowa teatru Dionizosa w Atenach Złoty wiek Aten Działalność Sokratesa, Demokryta z Abdery i sofistów Ajschylos Persowie, trylogia Oresteja Sofokles Antygona, Król Edyp Eurypides Medea, Trojanki Arystofanes Chmury Herodot Dzieje Tukidydes Wojna peloponeska Powstanie Księgi Hioba Wojny perskie, zwycięstwo Greków nad Persami pod Maratonem, klęska pod Termopilami Wojna peloponeska pokonanie Aten przez Spartę Rządy Peryklesa w Atenach

42 Data Kultura Historia V w. p.n.e. Fidiasz Zeus Olimpijski Myron Dyskobol Poliklet Doryforos Powstanie szkoły filozoficznej cyników IV w. p.n.e. Założenie Akademii Platońskiej i Likejonu Arystotelesa Powstanie szkół filozoficznych sceptyków, cyników i epikurejczyków Platon Obrona Sokratesa, Państwo, dialogi Pokonanie przez Filipa II Macedońskiego Ateńczyków i Teban pod Cheroneą utrata przez Greków niepodległości Panowanie i podboje Aleksandra Macedońskiego Arystoteles Poetyka, Etyka nikomachejska, Polityka, Metafizyka Demostenes Filipiki Powstanie Pieśni nad Pieśniami

43 Data Kultura Historia III w. p.n.e Założenie szkoły stoików Sielanki Teokryta Septuaginta (III-II) Wzniesienie świątyni Ateny w Pergamonie Działalność naukowa Archlmedesa i Euklidesa Podbój Galii Zaalpejsklej przez Rzymian Przejście Hannibala przez Alpy i pokonanie armii rzymskiej pod Kannami II w. p.n.e. Komedie Plauta i Terencjusza Nike z Samotraki Zniszczenie Kartaginy przez Scyplona Afrykańskiego Młodszego Wielki Ołtarz Zeusa w Pergamonie Wenus z Milo

44 Data Kultura Historia I w. p.n.e. Złoty wiek Rzymu Cyceron Przeciw Katylinie, O mówcy Wergiliusz Bukoliki, Eneida Horacy Pieśni, List do Pizonów Powstanie niewolników pod wodzą Spartakusa w Italii Koniec republiki. Cezar dyktatorem Rzymu Panowanie Heroda I Wielkiego w Judei Rządy Augusta w Rzymie (27 r. p.n.e. -14 r. n.e.) początek cesarstwa I w. n.e. Owidiusz Przemiany Liwlusz Dzieje Rzymu od założenia miasta Kwintylian Kształcenie mówcy Ewangelie (według św. Mateusza, św. Marka, św. Łukasza i św. Jana) Apokalipsa św. Jana (po 90) Budowa Koloseum i łuku triumfalnego Tytusa w Rzymie Klęska legionów rzymskich w bitwie z Germanami w Lesie Teutobursklm Działalność i śmierć na krzyżu Jezusa Chrystusa Pierwsze prześladowania chrześcijan za panowania w Rzymie Nerona i wielki pożar miasta Zburzenie II Świątyni Jerozolimskiej przez Tytusa koniec starożytnego Izraela

45 Data Kultura Historia II w. Budowa Panteonu w Rzymie Pomnik konny Marka Aureliusza na Kapitolu Budowa Wału Hadriana w Brytanii Panowanie Marka Aureliusza w Rzymie IV w. Hieronim ze Strydonu Wulgata (łaciński przekład Biblii) Św. Augustyn Wyznania Panowanie Konstantyna I Wielkiego w Rzymie Chrześcijaństwo religią państwową Rzymu (edykt Teodozjusza I Wielkiego) Podział cesarstwa rzymskiego na wschodnie i zachodnie V w. Św. Augustyn O Państwie Bożym Obalenie ostatniego cesarza zachodniorzymskiego Romulusa Augustulusa przez wodza germańskiego Odoakera koniec cesarstwa na Zachodzie

46 Data Kultura Historia VI w. Zamknięcie Akademii Platońskiej w Atenach przez cesarza Justyniana I Wielkiego Corpus Iuris Civilis, zbór prawa rzymskiego sporządzony na polecenie cesarza Justyniana I Wielkiego Początek ekspansji Słowian ŚREDNIOWIECZE VI w. Napisanie przez Benedykta z Nursji reguły zakonnej dla mnichów z klasztoru na Monte Cassino Pontyfikat Grzegorza I Wielkiego VII w. Objawienie Mahometowi Koranu, świętej księgi Islamu VIII w. Początki chorału gregoriańskiego Rozwój sztuki karolińskiej Wprowadzenie nauczania 7 sztuk wyzwolonych w szkołach wyższych Panowanie Karola Wielkiego w państwie Franków, koronacja na cesarza rzymskiego Początki feudallzmu

47 Data Kultura Historia IX w. Rozwój ilumlnatorstwa Wzorcowy plan benedyktyńskiego opactwa w Sankt Gallen Przekład Biblii na język staro-cerkiewno-słowlański Upowszechnienie w Europie systemu dziesiętnego Działalność chrystianlzacyjna św. Cyryla i św. Metodego wśród Słowian Początki scholastyki X w. Początek sztuki romańskiej Chrzest Polski Założenie opactwa w Cluny (910), wzorcowego dla architektury romańskiej Śmierć św. Wojciecha Pojawienie się rycerstwa we Francji Zjazd gnieźnieński XI w. Pieśń o Rolandzie Koronacja Bolesława I Chrobrego Schizma wschodnia podział chrześcijaństwa na Kościół wschodni i zachodni Pierwsza wyprawa krzyżowa do Ziemi Świętej Założenie uniwersytetu w Bolonii najstarszego w Europie

48 Data Kultura Historia XII w. Początek twórczości trubadurów we Francji Pieśń o Cydzie Piotr Abelard Historia moich niedoli Gall Anonim Kronika polska Drzwi gnieźnieńskie Chór kościoła opactwa Saint Denis we Francji pierwsze dzieło sztuki gotyckiej Śmierć Bolesława III Krzywoustego początek rozbicia dzielnicowego Polski Założenie w Wenecji pierwszego banku Zajęcie Jerozolimy I większości państw krzyżowców przez Saladyna XIII w. Pieśń o Nibelungach Św. Franciszek z Asyżu Pieśń słoneczna Św. Tomasz z Akwinu Summa teologiczna Jakub de Voragine Złota legenda Bogurodzica (pierwsze zwrotki) Wincenty Kadłubek Kronika polska Giotto di Bondone, freski z cyklu Sceny z życia św. Franciszka Koniec wypraw krzyżowych (zdobycie przez muzułmanów Akki) Sprowadzenie Krzyżaków do Polski Początek kolonizacji na prawie niemieckim

49 Data Kultura Historia XIV w. Dante Alighieri Boska Komedia Kazania świętokrzyskie Kronika Janka z Czarnkowa Psałterz floriański (przełom XIV i XV w.) Czarna śmierć Koronacja Władysława Łokietka na króla Polski Panowanie Kazimierza III Wielkiego Założenie Akademii Krakowskiej Początek unii polsko-litewskiej (unia w Krewie) XV w. François Villon Wielki testament Lament świętokrzyski Legenda o świętym Aleksym Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią Jan Długosz Roczniki, czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego Biblia królowej Zofii Bitwa pod Grunwaldem Pokój toruński kończący wojnę trzynastoletnią Polski z zakonem krzyżackim Spalenie na stosie Joanny d'arc Wynalezienie przez Jana Gutenberga druku, pierwsza książka drukowana Biblia Gutenberga Zdobycie Konstantynopola przez Turków

50 Data Kultura Historia XV w. Bracia Llmbourg Bardzo bogate godzinki księcia du Berry Odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba (12 X 1492) Hans Memling Sąd Ostateczny Wit Stwosz Ołtarz mariacki

51 SŁOWNICZEK TERMINÓW I POJĘĆ W słowniczku znajdują się wyjaśnienia ważnych pojęć i terminów związanych z zagadnieniami omawianymi w podręczniku. Część z nich jest znana już z gimnazjum, a w tym miejscu pojawia się w ramach przypomnienia. agitacja odmiana perswazji, zjednywanie zwolenników dla jakiejś sprawy. agon wstarożytnej Grecji rywalizacja, konkurs, zawody w sporcie, muzyce lub dramacie. agora w miastach starożytnej Grecji główny plac, przy którym na ogól znajdowały się najważniejsze świątynie i siedziby urzędów miejskich i gdzie obywatele spotykali się, uczestniczyli w naradach, dyskutowali, a także załatwiali interesy i handlowali. akcja typ fabuły o dużej dynamice, wyrazistym punkcie kulminacyjnym, poprzedzającym efektowne i często zaskakujące zakończenie. Występowanie akcji jest charakterystyczna dla różnych gatunków literatury, a także dla filmu. alegoria element świata przedstawionego w utworze literackim, malarskim, teatralnym czy filmowym np. motyw, postać mający oprócz sensu dosłownego dodatkowe znaczenie, które jest konwencjonalne, umowne, często ustalone przez tradycję. Alegoriami, nierzadko stanowiącymi personifikacje pojęć abstrakcyjnych (takich jak np. sprawiedliwość, czas, cnota, grzech), chętnie posługiwała się literatura i sztuka starożytności i średniowiecza. amfiteatr w starożytności budowla przeznaczona specjalnie do publicznego wystawiania spektakli teatralnych lub pokazywania innego rodzaju widowisk. Oparta na planie kola (w Rzymie także

52 elipsy), miała charakterystyczną schodkową widownię, przy konstrukcji której często wykorzystywano naturalne zagłębienie terenu. anafora środek stylistyczny polegający na powtórzeniu tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych wersów, strof albo zdań. Może służyć podkreśleniu jakiegoś sformułowania lub nadaniu wypowiedzi wyrazistego rytmu, ułatwiającego jej zapamiętanie. anakreontyk krótki utwór poetycki głoszący pochwałę beztroskiej zabawy, często na łonie natury, sławiący ucztowanie zprzyjaciółmi, wino i miłostki. Nazwany tak od imienia greckiego poety Anakreonta (VI w. p.n.e.), którego wiersze stały się wzorem dla późniejszych twórców. antropomorfizacja nadawanie zwierzętom, roślinom, martwym przedmiotom, zjawiskom przyrody, a także pojęciom abstrakcyjnym pewnych cech ludzkich (np. zdolności do przeżywania uczuć czy do podejmowania typowych dla człowieka działań), jednakże bez pełnego uczłowieczania tych obiektów, jak to się dzieje w wypadku personifikacji. aojdowie wędrowni lub nadworni greccy śpiewacy, którzy w czasach przed Homerem recytowali epickie pieśni, improwizując na kanwie powszechnie znanych mitycznych motywów; uznawani za twórców tradycji, z której wywodziły się Iliada i Odyseja. apokalipsa (apokaliptyka) gatunek piśmiennictwa religijnego ukształtowany w kręgu Biblii i jej apokryfów: nasycony symboliką i elementami fantastycznymi zapis objawienia, przynoszący wizję walki dobra ze złem w perspektywie zapowiadanego końca świata. apokryf tekst nawiązujący tematycznie do Starego łub Nowego Testamentu, który jednak nie został uznany przez Kościół za natchniony i w związku z tym nie włączony do kanonu biblijnego