Zasoby wodne parków narodowych w Polsce wielkość, struktura i zagrożenia

Transkrypt

1 Wody na obszarach chronionych, J. Partyka, J. Pociask-Karteczka (red.), Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ, Ojcowski Park Narodowy, Komisja Hydrologiczna PTG, Kraków, 2008, s Zasoby wodne parków narodowych w Polsce wielkość, struktura i zagrożenia JÓZEF PARTYKA 1, JOANNA POCIASK-KARTECZKA 2 1 Ojcowski Park Narodowy, Ojców 9, jozef_partyka@poczta.onet.pl 2 Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet Jagielloński, ul. Gronostajowa 7, Kraków, j.pociask@geo.uj.edu.pl Zarys treści: W środowisku przyrodniczym parków narodowych istotną rolę odgrywają wody podziemne i powierzchniowe. Wielkość i struktura ich zasobów oraz stopień ochrony są bardzo zróżnicowane. Ekosystemy wodne w polskich parkach narodowych zajmują 7,1% ich powierzchni, tj. 226,65 km 2. Tylko w czterech parkach powierzchnia wód wynosi ponad 10%, a największy ich odsetek ma Słowiński Park Narodowy 47,4% powierzchni i Woliński 42,9%. W pozostałych parkach powierzchnia wód nie przekracza 1% ich obszarów. W większości parków narodowych ekosystemy wodne rzeki i jeziora oraz bagna i tereny podmokłe są istotnym elementem krajobrazu, siedliskiem cennych zespołów roślinnych i zgrupowań fauny. Duże problemy stwarza użytkowanie i ochrona wód. Na terenie kilku parków znajdują się komunalne ujęcia wód z rzek, jezior i źródeł, zaś w 15 studnie wiercone służące eksploatacji wód podziemnych. W 18 parkach funkcjonują oczyszczalnie ścieków. Wody w parkach narodowych są wykorzystywane także w celach turystycznych i rekreacyjnych. Słowa kluczowe: zasoby wodne, zagrożenia, ochrona wód, parki narodowe, Polska Key words: water resources, threats, water protection, national parks, Poland Wstęp Wśród kilku form ochrony przyrody w Polsce, duże znaczenie posiadają parki narodowe. Obejmują one obszary wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi i kulturowymi, chronią wszystkie elementy środowiska przyrodniczego. W ciągu sześćdziesięciu lat powojennych utworzono w Polsce 23 parki narodowe, a dalszych 10 znajduje się w fazie projektu (tab. 1). Zajmują one niewiele ponad 1% powierzchni kraju. Ich wielkość jest różna: od ponad 21 km 2 (Ojcowski) do prawie 600 km 2 (Biebrzański). Średnia wielkość parku narodowego w Polsce nie przekracza 140 km 2. Obiekty te reprezentują najważniejsze regiony geograficzne i jednostki krajobrazowe kraju. Na wybrzeżu Bałtyku leżą dwa parki: Słowiński i Woliński, natomiast w pasie pojezierzy Drawieński, Borów Tucholskich, Wielkopolski i Wigierski. W pasie nizin środkowopolskich znajdują się parki: Kampinoski, Biebrzański, Narwiański, Białowieski, Poleski i Ujście Warty. Wyżyny polskie reprezentują parki: Ojcowski i Roztoczański, zaś stare góry Karkonoski, Gór Stołowych i Świętokrzyski. Najliczniejszą grupę stanowią karpackie parki narodowe. Należą do nich parki: Babiogórski, Tatrzański, Gorczański, Pieniński, Magurski i Bieszczadzki (Partyka, Pociask-Karteczka 2008).

2 16 Józef Partyka, Joanna Pociask-Karteczka Tab. 1. Struktura i wielkość zasobów wodnych parków narodowych w Polsce Table 1. Structure and amount of water resources in national parks in Poland * Brak danych Lack of data

3 Zasoby wodne parków narodowych w Polsce wielkość, struktura i zagrożenia 17

4 18 Józef Partyka, Joanna Pociask-Karteczka Tab. 2. Udział procentowy wód w powierzchni parków narodowych w Polsce Table 2. Percentage of water area in national parks in Poland Wielkość i struktura zasobów wód podziemnych i powierzchniowych w polskich parkach narodowych są bardzo zróżnicowane. Ekosystemy wodne zajmują 7,1% ich powierzchni, tj. 226,65 km 2. Tylko w czterech parkach powierzchnia wód wynosi ponad 10%, a największy ich odsetek ma Słowiński Park Narodowy 47,4% powierzchni i Woliński 42,9% (tab. 2). W dziewięciu parkach narodowych powierzchnia wód nie przekracza 1%, a w trzech zajmuje mniej niż 0,1% ich powierzchni. Na terenach większości parków narodowych znajduje się 35 posterunków hydrometeorologicznych IMGW oraz ponad 200 różnych punktów pomiarowych utrzymywanych w ramach monitoringu środowiska. Najczęściej są to stacje opadowe i łaty wodowskazowe do pomiaru stanów wody na rzekach. Duże problemy w parkach narodowych wywołuje ochrona zasobów wodnych. W celu przeanalizowania tych problemów autorzy przygotowali ankietę rozesłaną do dyrekcji poszczególnych parków 1. Otrzymany materiał pozwolił na krótką charakterystykę stosunków wodnych ze wskazaniem głównych problemów ich ochrony. Nadesłane informacje dotyczyły (tab. 1): rodzaju wód i sposobu ich zagospodarowania (wody płynące, wody stojące, źródła, bagna, obiekty hydrotechniczne), wykorzystania wód (komunikacja, energetyka, rolnictwo, gospodarka rybacka, turystyka i rekreacja), 1 Ankiety rozesłane do parków narodowych wypełniły następujące osoby: Anna Andrzejewska (Kampinoski PN), Wojciech Błoniarz (PN Bory Tucholskie), Paweł Bors (Magurski PN), Józef Chowaniec (Tatrzański PN), Łukasz Cieślik (PN Ujście Warty), Łukasz Ciżmowski (Słowiński PN), Piotr Danielczak (Wielkopolski PN), Barbara Drożdż (Babiogórski PN), Aleksandra Gancarczyk (Drawieński PN), Zbigniew Gołąb (PN Gór Stołowych), Krzysztof Grzegorczyk (Woliński PN), Bogdan Jakuczun (Woliński PN), Maciej Kamiński (Wigierski PN), Andrzej Keczyński (Białowieski PN), Marta Kobielas (Poleski PN), Elżbieta Kowalik (Poleski PN), Stanisław Kucharzyk (Bieszczadzki PN), Aleksandra Mackiewicz (Wigierski PN), Józef Partyka (Ojcowski PN), Marek Pęksa (Tatrzański PN), Ryszard Prędki (Bieszczadzki PN), Mikołaj Prószyński (Narwiański PN), Marzena Ratajczak (Karkonoski PN), Jan Skąpski (Biebrzański PN), Roman Soja (Ojcowski PN), Przemysław Stachyra (Roztoczański PN), Wojciech Świątkowski (Świętokrzyski PN), Dorota Wojnarowicz (Karkonoski PN), Katarzyna Woźniak (Słowiński PN), Ewelina Zając (Pieniński PN), Zbigniew Żurek (Gorczański PN).

5 Zasoby wodne parków narodowych w Polsce wielkość, struktura i zagrożenia 19 eksploatacji wód powierzchniowych i podziemnych, oczyszczania ścieków, monitoringu wód (rodzaje i liczba posterunków hydrometrycznych), jakości wód powierzchniowych i podziemnych, głównych problemów wodnych na obszarze parku narodowego. Wody płynące i jeziora Większość parków narodowych (15) leży w dorzeczu Wisły, pięć w dorzeczu Odry, jeden w dorzeczu Niemna (Wigierski), zaś dwa nadmorskie (Słowiński i Woliński) w obrębie Przymorza Bałtyku. Ponadto niewielkie powierzchnie dwóch parków narodowych należą do innych dorzeczy, mianowicie część Babiogórskiego do Dunaju i mały fragment Parku Narodowego Gór Stołowych do dorzecza Łaby. Gęstość sieci rzecznej parków narodowych jest dosyć zróżnicowana od bardzo małej, wynoszącej 0,005 do 6,22 km km -2. Największą gęstością sieci rzecznej odznaczają się parki górskie, tj. Babiogórski (6,22 km km -2 ), Magurski (3,5 km km -2 ), Bieszczadzki (2,77 km km -2 ), Gór Stołowych i Karkonoski (odpowiednio 2,75 i 2,17 km km -2 ) oraz park nizinny Narwiański (3,23 km km -2 ). Najmniejszymi wartościami tego wskaźnika charakteryzują się parki: Ujście Warty (0,005), Woliński (0,03), Słowiński (0,05) i Wigierski (0,1). W granicach górskich parków narodowych znajdują się źródłowe odcinki rzek, co zapewnia lepszą ochronę ich dorzeczy. Spośród innych parków, jedynie Świętokrzyski Park Narodowy chroni źródłowe odcinki potoków. W granicach pozostałych parków znajdują się przeważnie środkowe lub dolne fragmenty większych rzek i potoków, w związku z czym ich pełna ochrona jest utrudniona. Do największych rzek przepływających przez parki narodowe należą: Biebrza (Biebrzański Park Narodowy), Drawa (Drawieński Park Narodowy), Dunajec (Pieniński Park Narodowy), Narew (Narwiański Park Narodowy), San (Bieszczadzki Park Narodowy), Warta (Wielkopolski Park Narodowy) i Wieprz (Roztoczański Park Narodowy). Szczególną osobliwością wyróżnia się anastomozujący odcinek Narwi w obrębie Narwiańskiego Parku Narodowego. Jeziora występują w 11 parkach narodowych w liczbie 241. Najwięcej prawie połowa (113) jest w Tatrzańskim Parku Narodowym. Jeziora są dominującym elementem sieci hydrograficznej w parkach: Słowińskim i Wigierskim; ich powierzchnia zajmuje tam odpowiednio 47 i 19%. Niewiele jezior wykorzystywanych jest w celach rekreacyjnych (tab. 1). Źródła Na terenie 20 parków narodowych znajduje się ponad 2600 źródeł, w tym 150 o wydajności od 1 do 10 dm 3 s -1 i zaledwie 26 o wydajności przekraczającej 10 dm 3 s -1. Liczba ta jest niepełna, bowiem z trzech parków brakuje danych. Największą liczbą źródeł wyróżniają się górskie parki narodowe, zwłaszcza Tatrzański, na terenie którego znajduje się ponad tysiąc źródeł. Liczbę źródeł w Bieszczadzkim Parku Narodowym

6 20 Józef Partyka, Joanna Pociask-Karteczka szacuje się na około 250. Na obszarze Świętokrzyskiego Parku Narodowego wypływa 231 źródeł, Pienińskiego ponad 200, zaś Gór Stołowych 180. Zabrakło informacji o źródłach na terenie Karkonoskiego Parku Narodowego, skąd początek bierze kilka rzek dorzecza Odry (tab. 1). Bagna i podmokłości Największe powierzchnie bagien i podmokłości występują w parkach nizinnych; szczególnie wyróżnia się tu Biebrzański Park Narodowy będący europejskim rezerwuarem wody, w skład którego wchodzi dawny rezerwat Czerwone Bagno z zespołami roślinności bagiennej i torfowiskowej (tab. 1). Jest to również obszar lęgowy dla wielu gatunków ptaków związanych ze środowiskami bagiennymi. Został objęty Międzynarodową Konwencją RAMSAR dla ochrony obszarów błotnych. Znaczne powierzchnie tych ekosystemów występują także w parkach: Kampinoskim, Narwiańskim i Wolińskim. Również w Poleskim Parku Narodowym bagna i podmokłości są istotnym elementem hydrograficznym podnoszącym walory przyrodnicze i krajobrazowe; odgrywającym ważną rolę w retencjonowaniu zasobów wód podziemnych. Park ten swoim zasięgiem obejmuje dawne rezerwaty torfowiskowe, m.in. Durne Bagno i Bagno Bubnów. W bezpośrednim sąsiedztwie Parku znajduje się rozległe torfowisko niskie Krowie Bagno. Wodospady Wodospady należą do najbardziej spektakularnych punktowych zjawisk hydrologicznych stanowiących niejednokrotnie o atrakcyjności turystycznej obszaru. Występują głównie w górskich parkach narodowych, przy czym najbardziej znane są w Tatrach i Karkonoszach. W pozostałych parkach są to niewielkie progi skalne w korytach potoków (szypoty). Na Drawie znajduje się sztuczne spiętrzenie wody zbudowane dla potrzeb elektrowni wodnej. Warto zauważyć, iż w parkach, w których istnieją potencjalne warunki występowania wodospadów, brakuje na ten temat bliższych informacji (tab. 1). Wykorzystanie wód Wody na terenie parków są wykorzystywane w celach komunalnych i turystycznych. Woda jest pobierana w studniach wierconych i płytkich oraz w ujęciach źródeł, rzek i jezior. Spośród 57 studni wierconych, najwięcej znajduje się w parkach Gór Stołowych (13) i Słowińskim (14). Studnie płytkie najliczniej występują w Kampinoskim Parku Narodowym (około 1000). W pozostałych parkach są na ogół nieliczne, z wyjątkiem Biebrzańskiego, gdzie jest ich ponad 60 i Świętokrzyskiego 26. Dla celów pitnych ujęto w parkach narodowych 50 źródeł najwięcej w Tatrzańskim 31 i Pienińskim 8 (tab. 3). W sześciu parkach narodowych wody są wykorzystywane w celach turystycznych i rekreacyjnych (tab. 1). Najbardziej znaną atrakcją w skali europejskiej jest spływ Du-

7 Zasoby wodne parków narodowych w Polsce wielkość, struktura i zagrożenia 21 Tab. 3. Użytkowanie wód w parkach narodowych w Polsce Table 3. Water use in national parks in Poland

8 22 Józef Partyka, Joanna Pociask-Karteczka najcem przez Pieniński Park Narodowy tratwami z przystani w Sromowcach do Szczawnicy. Spływy kajakowe są organizowane na Biebrzy i Drawie. Coraz większe zainteresowanie budzi rzeka Narew w Narwiańskim Parku Narodowym, gdzie ruch turystyczny jest wprawdzie nieduży, ale stopniowo wzrasta, do czego przyczynia się anastomozujący charakter rzeki z siecią rozgałęziających się koryt i mozaikowym układem rozlewisk. Wzrost liczby zwiedzających obserwuje się również w Biebrzańskim Parku Narodowym, gdzie dużą atrakcją stają się spływy kajakowe i obserwacje ptactwa wodnego zwłaszcza w miesiącach wiosennych. Wzdłuż Biebrzy powstają nowe obiekty infrastruktury turystycznej, gastronomicznej i hotelowej oraz parkingi. W celach turystycznych wykorzystywane są także jeziora w parkach narodowych Słowińskim i Wigierskim. W Słowińskim Parku Narodowym po jeziorze Łebsko kursują statki turystyczne z Łeby do Kluk. Główne problemy Główne problemy wiążące się z ochroną wód w parkach narodowych mają różną skalę i nasilenie oraz są regionalnie zróżnicowane. Jednym z największych obciążeń parków narodowych jest nadmierny ruch turystyczny, mający także znaczący wpływ na stan czystości wód. Problemy te występują w parkach, gdzie rzeki są wykorzystywane do uprawiania turystyki wodnej, głównie kajakarstwa (parki: Biebrzański, Borów Tucholskich, Drawieński, Narwiański, Pieniński, Słowiński, Wigierski). Towarzyszy temu zanieczyszczenie wód płynących i jezior (tab. 4). Tab. 4. Zagrożenia zasobów wodnych parków narodowych w Polsce Table 4. Threats to water resources in national parks in Poland

9 Zasoby wodne parków narodowych w Polsce wielkość, struktura i zagrożenia 23 Tab. 4. Zagrożenia zasobów wodnych parków narodowych w Polsce c.d. Table 4. Threats to water resources in national parks in Poland continued

10 24 Józef Partyka, Joanna Pociask-Karteczka Tab. 4. Zagrożenia zasobów wodnych parków narodowych w Polsce c.d. Table 4. Threats to water resources in national parks in Poland continued

11 Zasoby wodne parków narodowych w Polsce wielkość, struktura i zagrożenia 25 Tab. 4. Zagrożenia zasobów wodnych parków narodowych w Polsce c.d. Table 4. Threats to water resources in national parks in Poland continued

12 26 Józef Partyka, Joanna Pociask-Karteczka Tab. 4. Zagrożenia zasobów wodnych parków narodowych w Polsce c.d. Table 4. Threats to water resources in national parks in Poland continued

13 Zasoby wodne parków narodowych w Polsce wielkość, struktura i zagrożenia 27 Tab. 4. Zagrożenia zasobów wodnych parków narodowych w Polsce c.d. Table 4. Threats to water resources in national parks in Poland continued Największą frekwencją zwiedzających odznaczają się górskie parki narodowe, tj. Tatrzański i Karkonoski oraz leżące w pobliżu dużych miast: Kampinoski, Wielkopolski i Woliński. Wszystkie odwiedza w ciągu roku od 1 do 2,5 mln osób. W tych parkach oraz w Ojcowskim i Pienińskim, liczba turystów na 1 ha przekracza 100 osób. Najwyższy wskaźnik notuje się w Karkonoskim Parku Narodowym i wynosi on 358 osób na 1 ha, zaś w Pienińskim aż 325, natomiast w Ojcowskim 186 (Rocznik..., 2007) W parkach Karkonoskim i Tatrzańskim ruch turystyczny trwa cały rok, w pozostałych zaś na ogół od początku maja do końca października. Szczególnie ruch ten koncentruje się w trzech miesiącach roku: czerwcu, lipcu i sierpniu; w niektórych parkach narodowych na miesiące letnie przypada prawie 80% rocznej wielkości ruchu turystycznego. Dla dyrekcji większości parków, do najważniejszych problemów natury hydrologicznej należy deficyt wody oraz napływ zanieczyszczeń spoza parku (tab. 4). Przyczynia się do tego użytkowanie rolnicze w sąsiedztwie parków (spływ nawozów) oraz

14 28 Józef Partyka, Joanna Pociask-Karteczka przesuszanie terenu wywołane melioracjami. W niektórych parkach znajdują się ujęcia wód powierzchniowych i podziemnych (studnie, ujęcia źródeł) w celach konsumpcyjnych. W niewielu przypadkach głównymi problemami są: gospodarka rybacka, zagrożenie powodziowe, komunikacja wodna i drogowa. W kilku przypadkach pewien problem stwarza także obecność bobrów mających zarówno swe naturalne stanowiska, jak też introdukowane. Są również parki, w których nie występują problemy związane z gospodarką rybacką, turystyką czy poborem wód powierzchniowych i podziemnych. Należą do nich parki narodowe: Białowieski, Bieszczadzki, Gór Stołowych, Świętokrzyski i Ujście Warty. Na terenie większości parków znajdują się oczyszczalnie ścieków przy obiektach turystycznych i osadach służbowych. Ich liczba jest różna: od jednej oczyszczalni w Białowieskim Parku Narodowym do 21 w Tatrzańskim Parku Narodowym. Są to z reguły niewielkie obiekty o średniej przepustowości około 6 m 3 ścieków na dobę. Największą przepustowość mają oczyszczalnie w parkach: Tatrzańskim (240 m 3 ) i Karkonoskim (152 m 3 ); obsługują one schroniska turystyczne. Wymienione problemy są trudne do rozwiązania w ramach bieżącej działalności statutowej dyrekcji parków. Wiele zależy od uregulowania gospodarki wodnej poza terenami parków, zwłaszcza ograniczenie napływu zanieczyszczeń z zewnątrz, budowa oczyszczalni ścieków, ograniczenie poboru wód. Podziękowanie Autorzy składają serdeczne podziękowanie za wypełnienia ankiet Państwu: Annie Andrzejewskiej, Wojciechowi Błoniarzowi, Pawłowi Borsowi, Józefowi Chowaniec, Łukaszowi Cieślik, Łukaszowi Ciżmowskiemu, Piotrowi Danielczak, Barbarze Drożdż, Aleksandrze Gancarczyk, Zbigniewowi Gołąb, Krzysztofowi Grzegorczykowi, Bogdanowi Jakuczun, Maciejowi Kamińskiemu, Andrzejowi Keczyńskiemu, Marcie Kobielas, Elżbiecie Kowalik, Stanisławowi Kucharzykowi, Aleksandrze Mackiewicz, Markowi Pęksie, Ryszardowi Prędkiemu, Mikołajowi Prószyńskiemu, Marzenie Ratajczak, Janowi Skąpskiemu, Romanowi Soji, Przemysławowi Stachyrze, Wojciechowi Świątkowskiemu, Dorocie Wojnarowicz, Katarzynie Woźniak, Ewelinie Zając, Zbigniewowi Żurek. Literatura Partyka J., Pociask-Karteczka J., 2008, Zasoby wodne parków narodowych w Polsce wielkość, struktura i zagrożenia, [w:] M. Baścik, J. Partyka, red., Wody na obszarach chronionych, Ojców, Rocznik statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, 2007, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa, ss. 900.

15 Zasoby wodne parków narodowych w Polsce wielkość, struktura i zagrożenia 29 Józef Partyka, Joanna Pociask-Karteczka Water resources in Polish national parks amount, structure and threats Summary In Poland, 23 national parks have been established so far, and the next 10 is currently in the phase of a project. The parks cover a little more than 1% of the country s total surface area. An essential role in the park natural environment play underground and surface waters. Their resources, as regards the amount, structure and a degree of protection, are highly diversified. Water ecosystems cover 7.1% of the total area of Poland s national parks, that is km 2 (56,005 acres). Only in four parks the water surface area reaches above 10%, and the highest percentages of these waters can be found in the Słowiński and the Woliński National Parks 47.4% and 42.9% of the total area, respectively. In the remaining parks the surface of waters does not exceed 1% of their total area. Water ecosystems - rivers, lakes, marshlands and wetlands constitute an essential element of the landscape in the majority of national parks and are habitats for valuable plant associations and fauna concentrations. Water protection and use present serious problems. In several parks, the intakes of river, lake and spring waters for the municipal use are situated, and in 15 parks wells for underground water intakes are being drilled. Sewage treatment plants function in 18 parks. Waters in national parks are also used for tourist and recreation purposes. Water deficits and pollutant inflows from park neighbouring areas pose important for the majority of national park managements problems related to hydrology. These problems arise from agricultural land use (fertilizers) in parks surroundings and area desiccation resulting from land melioration. It is hardly feasible to solve such problems within the scope of current statutory activity of particular parks. A remedy to this situation is to a great degree dependant on the regulation of water management beyond park boundaries, especially pollutant inflow from the outside reduction, water intake limitation, and building sewage treatment plants.

16