podstawowych celów gospodarczych w rolnictwie, le nictwie i rybactwie. Jednocze nie funkcjonowanie populacji wielu gatunków zwierz t ownych

Transkrypt

1 Annals of Warsaw University of Life Sciences SGGW Animal Science No 50, 2011: (Ann. Warsaw Univ. of Life Sc. SGGW, Anim. Sci. 50, 2011) Gospodarowanie populacj dzika w wietle uwarunkowa wyrz dzanych szkód w uj ciu ekonomicznym i spo ecznym Wild boar population management vs. damage conditions in economical and social grasps MARIAN FLIS Polski Zwi zek owiecki, Zarz d Okr gowy w Lublinie, Zak ad Ekologii Zwierz t i owiectwa, Wydzia Biologii i Hodowli Zwierz t, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Abstract: In a view of dynamic development of wild boar population in Poland, which is no doubt affected by changes in agricultural landscape, mainly crop structure, as well as dynamic increase of maize cultivation area, it seems to be necessary to undertake some ef cient actions towards reducing the species population. Those attempts should mainly consist in planning the hunting obtaining at the level of realized gains, i.e % of the spring population size as well as consequent realizing these assumptions. In addition, making the population older by means of shooting the youngest individuals (squeakers and two-years-old wild boars), the percentage in the obtaining pool of which should be 80 90%, has to be targeted. S owa kluczowe: dzik, gospodarowanie populacjami, szkody owieckie. Key words: wild boar, population management, damage conditions. WST P Prowadzenie gospodarki owieckiej jako elementu gospodarowania odnawialnymi zasobami przyrodniczymi, wymaga w szczególno ci d enia do zachowania swoistej równowagi ekosystemów, z uwzgl dnieniem realizacji podstawowych celów gospodarczych w rolnictwie, le nictwie i rybactwie. Jednocze nie funkcjonowanie populacji wielu gatunków zwierz t ownych nieod cznie zwi zane jest z wyst powaniem swoistych interakcji tych gatunków na rodowiska ich bytowania. Obecnie przy do intensywnie post puj cych zmianach struktur agrocenoz, jak równie fitocenoz le nych, interakcje te niejednokrotnie prowadz do nadmiernego uszkadzania ro lin, co w uj ciu gospodarczym okre lane jest mianem szkód owieckich (Flis, 2008; Flis, 2010a). Szczególnym przypadkiem w zakresie negatywnego oddzia ywania na rodowiska polne jest populacja dzików. W ostatnich latach, ze wzgl du na dynamicznie zwi kszaj c si liczebno populacji tego gatunku, w naszym kraju problem szkód w uprawach i p odach rolnych przybiera na znaczeniu. Wynika to z faktu coraz wi kszych obci e finansowych dzier awców lub zarz dców obwodów owieckich w zakresie odpowiedzialno ci za szkody

2 44 M. Flis wyrz dzane przez zwierzyn, przy jednoczesnych do znacznych wahaniach cen skupu tusz dzików, rzutuj cych bezpo rednio na ich kondycj finansow, a tym samym mo liwo ci przej cia odpowiedzialno ci za powsta e szkody (Flis, 2009a; Flis, 2010b; Flis i Nowacki, 2011). CEL I METODY BADA Celem bada by a ocena dynamiki liczebno ci populacji dzików w obwodach owieckich dzier awionych przez ko a owieckie w kraju. Obwody te stanowi ok. 95% wszystkich obwodów w kraju. Dane odno nie liczebno ci populacji oraz owieckiego pozyskania uzyskano z dokumentacji owiecko-hodowlanej sporz dzanej przez dzier awców obwodów owieckich. Na podstawie tych danych obliczony zosta wska nik owieckiej eksploatacji populacji w poszczególnych latach, jak równie ustalono struktur wiekow pozyskania oraz realizacj za o onych planów pozyskania w poszczególnych sezonach owieckich. Obliczony zosta równie wska nik bilansu populacji, którego wielko faktycznie odzwierciedla przyrost zrealizowany w populacji z uwzgl dnieniem ubytków i przyrostu w poszczególnych sezonach owieckich (Dziedzic, 1994). Dodatkowo celem zobrazowania interakcji populacji dzików i rodowisk ich bytowania dokonano analizy kszta towania si kwot odszkodowa owieckich wyp acanych przez dzier awców obwodów owieckich w tym samym okresie. Na podstawie dokonanych zestawie i oblicze, podj to prób wyznaczania dalszych kierunków dzia a w zakresie gospodarowania populacj dzików. WYNIKI Dynamika liczebno ci i owieckiego pozyskania populacji dzików Jako podstawow przyczyn gwa townego wzrostu szkód w uprawach i p odach rolnych w ostatnich latach wymienia si fakt post puj cego wzrostu liczebno ci populacji dzików, b d cych g ównym sprawc szkód. Wed ug danych ze sprawozdawczo ci owieckiej z obwodów dzier awionych szacowany stan liczebny populacji tego gatunku w ostatnich dziesi ciu sezonach owieckich zwi kszy si ponaddwukrotnie (rys. 1). Pomimo rokrocznie wzrastaj cej presji owieckiej na ten gatunek, uwarunkowanej g ównie wielko ci zobowi za finansowych kó owieckich z tytu u wyrz dzanych szkód, dynamika liczebno ci populacji wykazuje tendencj wzrostow. O ile w 2000 roku stan liczebny populacji tego gatunku w skali kraju szacowany by na ok. 100 tys. osobników, to ju w ci gu 5 lat zwi kszy si o 50%, aby wiosn 2010 roku osi gn rekordowy poziom, tj. ok. 227 tys. zwierz t tego gatunku. W tym samym okresie, pomimo wyst puj cych fluktuacji w poszczególnych latach, zwi ksza si równie poziom owieckiego pozyskania. W 2000 roku cznie w obwodach dzier awionych pozyskano nieco ponad 80 tys. dzików, co w odniesieniu do szacowanej wielko ci populacji stanowi o odsetek wielko ci 80,2%. W 2005 roku pozyskanie dzików w tych samych obwodach wynosi o 121 tys. osobników. Pomimo wzrostu wielko ci pozyskania, poziom owieckiej eksploatacji populacji w tym okresie by zbli ony do 2000 roku i wynosi 79,6%. W 2008 roku szacowana wiosn liczebno populacji dzików

3 Gospodarowanie populacj dzika w wietle uwarunkowa wyrz dzanych szkód pozyskanie liczebność ,2 66,3 84,6 94,3 74,7 84,5 79,6 83,2 107,7 87, RYSUNEK 1. Liczebno i owieckie pozyskanie dzików (tys. osobników) w ostatnim dziesi cioleciu w obwodach dzier awionych FIGURE 1. Population and hunting acquisition of wild boar (in thousands of individuals) in the last decade in hunter district to lease kszta towa a si na poziomie 187 tys. zwierz t, za w okresie tym pozyskano 201,4 tys. osobników, co sprawi o, e warto eksploatacji populacji wynosi a 107,7% i by to jedyny sezon owiecki ocenianego okresu, w którym poziom eksploatacji populacji by wy szy ni wiosenna przedrozrodcza jej liczebno. Pomimo tak wysokiej eksploatacji populacji wiosn kolejnego roku jej stan liczebny oszacowany zosta na 225 tys. osobników, a wielko pozyskania wynosi a 196,6 tys. zwierz t. owiecka eksploatacja populacji w tym okresie wynosi a 87,4%. Niezmiernie wa nym elementem w zakresie owieckiego pozyskania jest pe na realizacja za o onych planów pozyskania na dany sezon owiecki. W ocenianym okresie owieckie pozyskanie zawiera o si w przedziale od ok. 70 do 90% za o onych planów (rys. 2). Analiza struktury wiekowej pozyskania dzików w ocenianym okresie wskazuje, i pozyskanie dzików najm odszej grupy wiekowej, pomimo niewielkich fluktuacji w poszczególnych sezonach owieckich, zawiera si w przedziale od 52% do 55,8% ca kowitej puli pozyskania (rys. 3). Udzia przelatków w pozyskaniu, w tym okresie, zawiera si w przedziale od 33,2% do 36,6%. W ocenianym okresie pozyskanie dzików najstarszych, pomimo niewielkiego zró nicowania w poszczególnych sezonach owieckich, zawiera o si w granicach od 10,7% do 13,4%. Obliczone warto ci wska nika bilansu populacji pomi dzy poszczególnymi sezonami owieckimi wykazywa y do znaczne zró nicowanie. W latach 2001 i 2002 warto ci wska nika by y ni sze od 100% i wynosi y odpowiednio 87,2% i 96,7%. W kolejnym roku ocena warto- ci wska nika wzros a i kszta towa a si na poziomie 113,4%. W czterech kolejnych latach wska nik bilansu osi ga

4 46 M. Flis % 100 % realizacji / / / / / / / / / /10 Sezon łowiecki, Hun ng season RYSUNEK 2. Intensywno wykonywania planów odstrza ów dzików w ostatnim dziesi cioleciu FIGURE 2. Intensity of wild boar shooting plans realization during the last decade 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2000/ / / / / / / / / /10 warchlaki przelatki pozostałe RYSUNEK 3. Struktura wiekowa dzików pozyskanych w ostatnim dziesi cioleciu w obwodach dzier awionych FIGURE 3. Age structure of wild boars obtained during the last decade in leased hunting areas warto ci poni ej 100%, które wynosi y odpowiednio 73,3%, 92,3%, 82,2% oraz 67,6%. W 2008 roku wielko wska nika bilansu wzros a w porównaniu z poprzednimi latami i osi gn a warto 101,6%. W 2009 roku wska nik bilansu populacji dzików osi gn najwy sz warto spo- ród ca ego okresu oceny, która wynosi a 128%. W ostatnim roku oceny warto wska nika wynosi a 88,2%.

5 Gospodarowanie populacj dzika w wietle uwarunkowa wyrz dzanych szkód Odszkodowania jako element interakcji zwierz t i rodowiska W wietle prawodawstwa owieckiego, za szkody w uprawach i p odach rolnych wyrz dzone przez jelenie, daniele, osie, sarny i dziki oraz szkody powsta e podczas polowania, odpowiedzialno ponosz dzier awcy lub zarz dcy obwodów owieckich, a w terenach niewchodz cych w sk ad obwodów owieckich, prawny w a ciciel zwierzyny, tj. Skarb Pa stwa (ustawa Prawo owieckie). W dziesi cioletnim okresie obj tym analiz, w obwodach owieckich dzier awionych ponaddwukrotnie zwi kszy a si wielko odszkodowa wyp acanych z tytu u szkód w uprawach i p odach rolnych (rys. 4). W sezonie owieckim 2000/2001 czna kwota zobowi za finansowych wyp aconych poszkodowanym wynosi a 18,9 mln z otych. W kolejnych latach okresu obj tego ocen, kwoty wyp acanych odszkodowa rokrocznie ulega y zwi kszaniu. W sezonie owieckim 2005/2006 dzier awcy obwodów owieckich wyp acili poszkodowanym 24,6 mln z otych, za w ostatnim sezonie owieckim okresu obj tego analiz kwota wyp aconych odszkodowa w tytu u szkód w uprawach i p odach rolnych wynosi a 40,3 mln z otych. Efekt dzia alno ci dzików to nie tylko wzrastaj ca wielko zobowi za finansowych. Sytuacj t rozpatrywa nale y na gruncie spo ecznym, w postaci coraz cz ciej rodz cych si konfliktów pomi dzy szacuj cymi a poszkodowanymi, czego potwierdzeniem s coraz liczniejsze procesy s dowe w zakresie ustalenia odpowiedzialno ci za szkody oraz wielko ci odszkodowa z tego tytu u. DYSKUSJA Tego rodzaju dynamiczny wzrost kwot corocznie wyp acanych odszkodowa z tytu u szkód w uprawach i p odach mln Kwoty odszkodowań w mln zł / / / / / / / / / /10 Sezon łowiecki, Hun ng season RYSUNEK 4. Kszta towanie si odszkodowa owieckich wyp acanych przez dzier awców obwodów owieckich zrzeszonych w Polskim Zwi zku owieckim FIGURE 4. Hunting indemnities paid by hunting inspectorates leaseholders associated in Polish Hunting Association

6 48 M. Flis rolnych jest swoistym odzwierciedleniem gwa townego niemal wzrostu populacji dzików, b d cych podstawowym sprawc szkód (Budny i wsp., 2010; Flis, 2009b; Flis, 2010a). Z kolei wzrost liczebno ci populacji dzików uwarunkowany jest g ównie intensywnymi zmianami w strukturach agrocenoz, zw aszcza pod postaci wzrostu area u upraw wielko anowych, przy jednoczesnym zwi kszonym udziale ro lin wysokoenergetycznych, g ównie kukurydzy. Sytuacja ta prowadzi niejednokrotnie do modyfikacji preferencji erowych dzików. W latach 70. i 80. podstawow ro lin erow dzików na polach uprawnych by y ziemniaki (Mackin, 1970; Drozd, 1988; Fruzi ski i Wlaze ko, 1991), za pod koniec lat 90. i obecnie najbardziej preferowan przez dziki ro lin uprawn by y rozlegle uprawy kukurydzy (Dubas, 1996; Flis, 2009b; Flis, 2010a). Plantacyjne, wielko anowe uprawy kukurydzy, zapewniaj ce doskona e warunki os onowe, z pomini ciem lasu jako podstawowego do niedawna biotopu dla dzików, w po czeniu z dost pno ci wysokoenergetycznego eru, znacz co stymuluj rozwój populacji dzików (Kozdrowski i Dubiel, 2004; Ko cielniak-marsza, 2009; Flis, 2009a). Na podkre lenie zas uguje równie fakt, e dost pno wysokoenergetycznego eru warunkuje zwi kszenie potencja u rozrodczego populacji. W przypadku dzików objawami tego s : zwi kszony przyrost masy cia a, wcze niejsze osi ganie dojrza o ci p ciowej, a tym samym udzia w rozrodzie osobników m odych, niejednokrotnie przed osi gni ciem jednego roku ycia. Z kolei u osobników starszych objawami s zwi kszone liczebnie mioty (Kozdrowski i Dubiel, 2004; Kamieniarz, 2010). Wszystkie elementy siedliskowo-troficzne oddzia uj c w sposób kompleksowy, w po czeniu ze wska nikami owieckiej eksploatacji populacji, warunkuj rozwój populacji dzików, a tym samym i zwi kszony poziom interakcji na rodowiska bytowania. PODSUMOWANIE Przedstawione rozwa ania upowa niaj do stwierdzenia, e obecne wytyczne w zakresie gospodarowania populacj dzika, w po czeniu z umiarkowan owieck eksploatacj populacji na poziomie w wi kszo ci nieprzekraczaj cym 85% wiosennego stanu liczebnego, s narz dziem nie do ko ca skutecznym w zakresie ograniczania liczebno ci populacji, a tym samym równie w zakresie zmniejszania szkód w uprawach i p odach rolnych wyrz dzanych przez ten gatunek. Obecnie, przy znacz cych przeobra eniach struktur agrocenoz skutkuj cych dost pno ci wysokoenergetycznego eru dla tego gatunku, przyrost zrealizowany nale y ustala na poziomie nie mniejszym ni 100% wiosennego stanu liczebnego, czego potwierdzeniem s obliczone warto ci wska nika bilansu populacji. Z kolei w rejonach o korzystnych warunkach bytowania dzików, warto przyrostu dla tego gatunku nale y ustala na poziomie oko o 150%. Jednocze nie owieckie pozyskanie dzików powinno by planowane na poziomie przyrostu zrealizowanego, a w rejonach o zwi kszonym nasileniu szkód, nale a oby nieznacznie zwi kszy poziom pozyskania w odniesieniu do warto ci przyrostu zrealizowanego.

7 Gospodarowanie populacj dzika w wietle uwarunkowa wyrz dzanych szkód Wa nym elementem jest równie realizacja za o onych planów pozyskania przez my liwych, a w uzasadnionych przypadkach d enie do zwi kszania za o onego planu, ustalonego przez pryzmat wielko ci wyrz dzanych szkód. W przypadku zmniejszonego rozmiaru pozyskania w odniesieniu do planowanego, stan taki oddzia uje dwukierunkowo na wzrost liczebno ci populacji przez pozostanie cz ci populacji w owiskach (niewykonanego planu pozyskania) oraz mo liwo udzia u tych zwierz t w rozrodzie, a tym samym pog bienie i tak dynamicznego wzrostu populacji. W zakresie odstrza u strukturalnego nale y stwierdzi, i obecny model gospodarowania, gdzie pozyskanie ukierunkowane jest na odstrza dzików najm odszych klas wieku, jest s uszny, a co najwa niejsze w wi kszo ci realizowany, czego potwierdzeniem jest niespe na 12% udzia dzików najstarszych. To z kolei wp ywa powinno na postarzenie populacji, a tym samym na zrównowa ony poziom szkód. Jednak w obecnej sytuacji nale a oby odst pi od swoistego karania my liwych za odstrza loch w okresie, kiedy mo na na nie polowa. Nale y pami ta, e dziki najstarszej grupy wiekowej to nie tylko ody ce, a zgodnie z wytycznymi hodowlanymi struktura p ci w ustabilizowanych populacjach tego gatunku powinna kszta towa si na poziomie 1 : 1. Zrównowa ony odstrza strukturalny, równie z udzia em loch, jest równie swoist recept na ograniczanie liczebno ci i lokalnie wysokich wska ników zag szcze. Sytuacja taka powinna prowadzi do zmniejszenia zobowi za finansowych dzier awców i zarz dców obwodów z tytu u szkód w uprawach i p odach rolnych, ale i agodzi potencjalnie rodz ce si konflikty spo eczne na tym tle. LITERATURA BUDNY M., PANEK M., BRESI SKI W., KA- MIENIARZ R., KOLANO B., M KA H., 2010: Sytuacja zwierz t ownych w Polsce w latach Biuletyn Stacji Badawczej w Czempiniu. 7: DUBAS W.J., 1996: Szkody owieckie w przyle- nych uprawach rolnych w pó nocno-wschodniej Polsce. Sylwan 10: DROZD L., 1988: Wp yw rozdrobnienia kompleksów le nych na szkody wyrz dzane przez dziki w uprawach polowych w makroregionie rodkowowschodniej Polski. Sylwan 11 12: FLIS M., 2008a: Procedura szacowania szkód wyrz dzonych przez zwierz ta w uprawach rolniczych. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Ro lin 248: FLIS M., 2008b: Odpowiedzialno za szkody wyrz dzane przez dzikie zwierz ta w uprawach ziemniaków. Ziemniak Polski 3: FLIS M., 2009a: Szkody w uprawach rolniczych w wietle szkodliwego oddzia ywania rolnictwa na ekosystemy. Biotop. Zagro enia biotopów le- nych. Uniwersytet Opolski, Opole FLIS M., 2009b: Wielko szkód wyrz dzanych przez dziki w uprawach rolniczych w obwodzie owieckim polnym w latach i Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Ro lin, 254: FLIS M., 2010a: Zmienno wielko ci szkód wyrz dzanych przez dziki w zró nicowanych strukturach agrocenoz. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Ro lin, 256: FLIS M., 2010b: Szkody owieckie w wietle uwarunkowa ekonomicznych i prawnych. Wie i Rolnictwo 4 (149): FLIS M., NOWACKI W., 2011: Wy czenie odpowiedzialno ci za szkody w uprawach rolniczych ze szczególnym uwzgl dnieniem ziemniaków. Ziemniak Polski 1: FRUZI SKI B., WLAZE KO M., 1991: Seasonale Dynamik der vom Schwarzwald im Feldanbau verursachten Schäd im Forschungsgebiet Zielonka. Z. Jagdwiss. 37:

8 50 M. Flis KAMIENIARZ R., 2010: Czas na redukcje. owiec Polski 11: KO CIELNIAK-MARSZA M., 2009: Problemy prawne regulacji wspó dzia ania my liwych i rolników w celu ograniczania szkód owieckich. Biotop. Zagro enia biotopów le nych. Uniwersytet Opolski, Opole KOZDROWSKI R., DUBIEL A., 2004: Biologia rozrodu dzika. Medycyna Weterynaryjna 60: MACKIN R., 1970: Dynamics of damage caused by wild boar to different agricultural crops. Acta Theriologica 15: Ustawa z dnia 13 pa dziernika 1995 roku Prawo owieckie (DzU ). Streszczenie: Na prze omie ostatnich lat obserwowany jest do intensywny rozwój populacji dzików na terenie naszego kraju. Jako g ówn przyczyn tego zjawiska wymienia si z regu y zmiany struktur agrocenoz w po czeniu ze zwi kszonym udzia em w strukturze upraw rolniczych kukurydzy jako podstawowej ro liny paszowej. Elementy te, zapewniaj c wysokoenergetyczny er, wp ywaj bezpo rednio na wzrost potencja u rozrodczego dzików, które zaadoptowa y si do bytowania w rozleg ych plantacyjnych uprawach polowych kukurydzy. Zwi kszenie potencja u rozrodczego, objawiaj cego si wcze niejszym dojrzewaniem oraz wi kszymi liczebnie miotami, powoduje dynamiczny wzrost liczebno ci populacji tego gatunku. Z kolei wzrastaj ca wielko owieckiego pozyskania dzików w okresie ostatnich dziesi ciu sezonów owieckich, niejako nie nad a za post puj cym wzrostem populacji, czego potwierdzeniem jest ustabilizowany wska nik owieckiej eksploatacji populacji na poziomie nieprzekraczaj cym rednio 85% wiosennego jej stanu. Stan taki prowadzi do wzmo onych interakcji populacji na rodowiska bytowania, prowadz c w konsekwencji do rokrocznego wzrostu szkód w uprawach i p odach rolnych, a tym samym coraz wi kszych zobowi za finansowych dzier awców obwodów owieckich, jak i narastaj cych konfliktów spo ecznych na tym tle. W zakresie dzia a zmierzaj cych do zrównowa onego funkcjonowania populacji dzików, nale y planowa przyrost zrealizowany u tego gatunku w zale no ci od rejonu na poziomie % wiosennego stanu populacji oraz na tym samym poziomie planowa wielko owieckiego pozyskania. Dodatkowo nale y tak ustalone wytyczne konsekwentnie realizowa, cznie ze zrównowa onym odstrza em loch. Jednocze nie nale y realizowa odstrza strukturalny ze szczególnym naciskiem na realizacj planów odstrza u dzików m odszych klas wieku, tj. warchlaków i przelatków, których udzia w ogólnej puli pozyskania powinien zawiera si w przedziale 80 90%. Author s addresses: Marian Flis Polski Zwi zek owiecki Zarz d Okr gowy w Lublinie ul. Wieniawska Lublin Zak ad Ekologii Zwierz t i owiectwa Wydzia Biologii i Hodowli Zwierz t Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie ul. Akademicka Lublin