Jarosław A. Sobkowiak MIC GODNO W KOMUNIKACJI: COMMUNICATIO, COMMUNICARE, COMMUNITAS*

Transkrypt

1 Jarosław A. Sobkowiak MIC GODNO W KOMUNIKACJI: COMMUNICATIO, COMMUNICARE, COMMUNITAS* Bóg jest Osob, która wzywa do istnienia osobowy podmiot ludzki. Naley jednak od razu doda: Bóg jest osob dla człowieka. Inaczej mówic: Bóg nie miałby potrzeby objawia siebie jako osoba, gdyby nie chciał tego uczyni dla człowieka. 1 Natomiast człowiek moe istnie tylko jako osoba, ale z dopowiedzeniem przez i dla Boga, a w Nim dla drugiego człowieka. Człowiek istnieje in se jako podmiot, który jednoczenie nie moe istnie wyłcznie per se, dlatego te jest on istot dialogiczn 2 : najpierw w dialogu z Bogiem a nastpnie w relacjach midzyludzkich. ródłem osobowej godnoci jest Bóg. Ten, w którego Synu, Słowie Wcielonym dokonało si istotne przejcie od substantia do subsistentia. Bóg jednak jawi si nie tylko jako bliej nieokrelona istota, ale jest take, a moe przede wszystkim, osob. 3 Odpowiednikiem tego przejcia moe by inne przejcie pojciowe od terminu hypostasis do prosopon. Drugi termin wskazuje nie tylko na sam fakt istnienia, ale na szczególnie uprzywilejowan kategori biblijn, jak jest oblicze. Jednak i w tym przypadku naley doda, e Bóg ujawniajc swoje oblicze, uczynił to komunikujc siebie człowiekowi. Mona wic stwierdzi, e dwa wielkie terminy teologiczne Boga jako osoby i oblicza Boego otrzymał człowiek w darze komunikacji. Godno osoby zasadza si jednak nie tylko na podobiestwie do Boga. Drugim jej ródłem jest braterstwo wszystkich w Chrystusie. Podstawowym za obliczem człowieka, ujawniajcym jego istot i godno jest bycie synem. To włanie synostwo jest podstawowym wyrazem godnoci i tosamoci osoby. Jest ono te naczeln treci procesu komunikowania Boga wiatu. 4 Celem niniejszego komunikatu bdzie próba ukazania współczesnego pojmowania godnoci ludzkiej na pozornie nowej płaszczynie jak jest komunikacja. Zostanie ona ukazana na trzech zasadniczych poziomach: komunikacji jako procesu (communicatio), * Komunikat wygłoszony na konferencji naukowej Myl etyczna Jana Pawła II wobec wyzwa pocztku nowego tysiclecia 5 czerwca 2003 r. UMK Toru. 1 Por. B. Sesboüé, Dieu et le concept de la personne, Revue théologique de Louvain 33(2002), s Por. A. Kobyliski, Filozofia przyjani i samotnoci, Homo Dei 73(2003) nr 1, s Tame, s. 63; B. Sesboüé, Dieu et le concept de la personne, art. cyt., s Interesujce studium teologiczne na temat wiata komunikacji jako pierwszego areopagu proponuje K. Wołpiuk, Il mondo della comunicazione il primo areopago di Giovanni Paolo II, Roma 2001.

2 2 komunikacji jako przekazywanej treci (communicare), która z racji tego, e jest działaniem komunikujcym osoby prowadzi ostatecznie do szczególnej formy wspólnoty osób (communitas). W ten sposób komunikacja wyraajca osob nie daje si sprowadzi wyłcznie do poziomu zabezpieczajcego tosamo osoby przez jej zamknicie, ale jest tosamoci otwart, która najlepiej ujawnia dynamik bytu ludzkiego. 1. Communicatio Wychodzc od próby zdefiniowania komunikacji jako procesu zachodzcego midzy osobami, mona w pewnym uproszczeniu powiedzie, e jest ona dynamicznym procesem polegajcym na wymianie tzn. wysyłaniu i odbieraniu przekazów w ramach okrelonej sytuacji lub kontekstu (Głodowski, 2001). 5 Mona te mówi o rónych jej rodzajach: symetrycznej, asymetrycznej, komplementarnej, itp. 6 Jedno z istotnych załoe komunikacji mówi o tym, e jest ona moliwa na podstawie wspólnej wiedzy o faktach. 7 Po to, by komunikacja mogła rzeczywicie zaistnie potrzeba uwzgldnienia zasadniczych czynników składajcych si na ten proces. Mona wskaza na nastpujce: rzeczywisto transcendentna dotyczy tego, co ma wpływ na człowieka spoza sfery empirycznej. Z racji, i tego typu oddziaływania na człowieka, np. Boga mona pojmowa tylko przez analogi, dlatego szczególnym miejscem wymiany dowiadcze jest włanie komunikacja interpersonalna; czynniki wrodzone obejmuj sfer dziedzictwa genetycznego oraz to wszystko, co nabyte w pocztkowych etapach ycia. W yciu religijnym człowiek otrzymuje w tym okresie pierwsze obrazy ukazujce stosunek Boga do człowieka; czynniki rodowiskowe dotycz oddziaływania rodziny, społeczestwa, kultury, religii, szeroko pojtego otoczenia. W wymiarze religijnym człowiek dowiadcza ich jako szczególnej opieki Boga nad stworzeniem; aktywno własna dotyczy zarówno reakcji na oddziaływanie wczeniejszych czynników, jak równie podejmowania własnych działa w celu dokonywania zmian. 8 5 Definicj przytaczam za R. Jaworski, Psychologiczna analiza religijnoci w perspektywie komunikacji interpersonalnej, Studia Psychologica 3(2002) nr 3, s Tame, s E.D. Hirsch, Cultural Literacy, New York, s R. Jaworski, Psychologiczna analiza religijnoci w perspektywie komunikacji interpersonalnejart. Art. cyt., s. 160.

3 3 Pierwszym wymiarem komunikacji jako procesu jest kontakt. To w nim człowiek stawia pytanie o siebie. Dopiero w kontakcie z drugim człowiekiem, osoba zostaje postawiona wobec koniecznoci znalezienia odpowiedzi na pytanie o to, kim jest. To włanie w kontakcie potwierdza ona swoj obecno i tosamo. 9 Potwierdzenie to nie moe by jednak milczce. Pierwszym jej pokładem jest płaszczyzna komunikacji niewerbalnej. Jednak szczególn, ze wzgldu na charakter bytu ludzkiego, jest komunikacja werbalna. Ta płaszczyzna potwierdza wczeniejsze refleksje teologiczne na temat osoby oraz prawd, e mówienie nie jest indywidualn i prywatn czynnoci osoby. Naley ono do wspólnoty. Najprostszym potwierdzeniem tej tezy jest sytuacja, gdy kto mówi niezrozumiale; mona uzna, e wtedy właciwie nie mówi, gdy nie bdc rozumianym, nie komunikuje. 10 Istotne miejsce w procesie mówienia zajmuje jzyk. To on, a właciwie szczególna cecha zwizana z bytem ludzkim, jak jest jzykowo, ukazuje charakterystyk bytu ludzkiego. Tworzy on te szczególny zwizek z myleniem, gdy z jednej strony jzyk jest czym mniej ni mylenie - ono go intencjonalnie wyprzedza, z drugiej jest czym wicej, gdy to włanie jzyk okrela i determinuje mylenie. 11 Niemniej ju na poziomie samego procesu, mona zauway, e zmianie ulega jzyk komunikacji interpersonalnej. Z jednej strony człowiek moe pozna praktycznie wszystko i by wszdzie, z drugiej za jest umieszczony jak gdyby na wysepce czasu. Oznacza to, e powanemu skróceniu uległ czas na odpowiedzialno. Akcja i reakcja zdaj si zachodzi równoczenie, to za pociga brak czasu na weryfikacj błdów. Równie powanej modyfikacji uległo tradycyjne rozumienie procesu poznania, zwłaszcza uwzgldniajce podział na poznanie zmysłowe i poznanie racjonalne. Otó w procesie komunikacji obserwuje si coraz bardziej, i poznanie sprowadza si do wydłuania zasigu zmysłów. Fakt, i one docieraj dalej i szybciej ni kiedy, myli si z samym aktem poznania. 12 Jest to ubocznym skutkiem wchłonicia poznania przez media, zwłaszcza przez szeroko pojte masmedia oraz Internet. Nie wszystko jednak, co jest poznaniem przez media, musi by z koniecznoci poznaniem wirtualnym i zrodzon przez takie poznanie komunikacj wirtualn. Zauwaa si bowiem naduywanie terminu wirtualny do komunikacji jak najbardziej rzeczywistej a wykorzystujcej nowoczesne rodki komunikacji. Naley sprecyzowa, e wirtualne jest tylko 9 B. Kostrubiec, Wybrane zagadnienia analizy psychologicznej procesu komunikowania si, Prace naukowe Wyszej Szkoły Pedagogicznej w Czstochowie 1996, z. V, s Por. Z. Wendland, Zagadnienie czasu i rola jzyka w dowiadczeniu hermeneutycznym, Edukacja Filozoficzna 32(2001, s Tame; por. take A. Doda, Przyszło we wstecznym lusterku. Inspiracje McLuhanowskie, art. cyt., s Por. tame, s

4 4 to, co nie ma swojego odpowiednika w rzeczywistoci. Najskuteczniejszym kryterium realnoci procesu komunikacyjnego jest jego owoc, jakim jest spotkanie. Spotka bowiem, to napotka rzeczywisto, 13 ze szczególnym uwzgldnieniem rzeczywistoci osób. 2. Communicare Pierwszym i podstawowym elementem treci przekazu jest sama osoba jako podmiot komunikacji. Do jej odczytania niezbdne jest jednak podejcie podobne jak do uchwycenia sensu tekstu. Otó trzeba j odczyta, zrozumie i zinterpretowa. Interpretacja osoby jest jednak szczególn form poznania. Poznajc drugie ja, człowiek w jakim sensie poznaje siebie czy te siebie w kim. W ten sposób wnosi zawsze dodatkowy sens w poznanie. Dzieje si tak dlatego, e poznajcy podmiot wnosi równie własny wiatopogld, a to sprawia, e poznanie nie przekształca si w system komunikacyjny, lecz w obraz. Osobowy charakter poznania wyraa si w pewnych elementach precyzujcych to poznanie. Nale do nich takie pojcia jak: to, tu i teraz. To pokazuje psychiczn i duchow blisko przedmiotu komunikacji, jakim jest osoba w swoim człowieczestwie. Tu ustala z kolei miejsce komunikujcego podmiotu. Jest to swoisty punkt zerowy poznania i komunikacji. Teraz ujawnia, e zarówno poznanie jak i proces komunikacji, dziej si aktualnie. 14 Jak ju powiedziano, komunikacja treci angauje sam podmiot z jego podmiotow prawd. Oznacza to, e mówienie (parler) jest jednoczenie szczególn form wyraania siebie (par l être). W takim rozumieniu kłamstwo byłoby negacj bytu komunikujcego i niemonoci poznania jego godnoci. Poznanie, które tworzy tre przekazu ma jednak dwa momenty graniczne: pierwszym jest fakt całkowitej samotnoci osoby, drugim absolutna warto wspólnoty, a do zatracenia podmiotowego charakteru osoby. 15 Samotno człowieka jest niewtpliwie przejawem jego wielkoci i niezbdnym warunkiem jej tworzenia. Niemniej moe ona przybra formy antropologii zabezpieczajcej subiectum, zawajcej pojmowanie człowieka do niego samego a tym samym pozwalajcej znale jedynie to, czego si szuka. Wtedy interpretacja treci odbywajca si w kole hermeneutycznym wyjaniania-rozumienia, zostałaby sprowadzona wyłcznie do ciasno rozumianego podmiotu: byłaby egzystencj 13 A. Kobyliski, Filozofia przyjani i samotnoci, art. cyt., s W tej czci refleksji szczególne miejsce zajmuj odwołania do myli P. Ricoeura zawartej w jego propozycji hermeneutyki działania i tosamoci. Zob take Z. Wendland, Zagadnienie czasu i rola jzyka w dowiadczeniu hermeneutycznym, art. cyt., s ; H. Mikołajczyk, Hermeneutyczna wykładnia podmiotowej komunikacji, Prace naukowe Wyszej Szkoły Pedagogicznej w Czstochowie 1999 z 1, s. 5n; A. Doda, Przyszło we wstecznym lusterku. Inspiracje McLuhanowskie, art. cyt., s Por. A. Kobyliski, Filozofia przyjani i samotnoci, art. cyt., s. 62.

5 5 zamykajc. Dlatego te para poj wyjanianie-rozumienie musi wyj poza ciasno interpretowany podmiot. Potrzebuje ona hermeneutyki metafizycznej. 16 Elementem dopełniajcym rozumienie podmiotu jest forma przekazu treci, a szczególnie to, co wie si z podmiotem: kompetencje przekazujcego. Wyraaj si one w zdolnoci adaptacyjnej, umiejtnoci budowania wizi emocjonalnych, efektywnym porozumiewaniu si oraz umiejtno osigania własnych celów. 17 Niezbdny jest te jzyk, którym dokonuje si przekazu, gdy to od niego zaley w znacznym stopniu charakter postrzeganej i przekazywanej rzeczywistoci. 18 Obok jzyka elementem wpływajcym na rzeczywisto jest sam rozum, a właciwe jego zuboone rozumienie, sprowadzone do elementu funkcji i instrumentu. 19 Istotnym czynnikiem wpływajcym na tre przekazu jest równie tosamo. Jest ona wana, gdy bez odkrycia własnej tosamoci nie jest moliwe odkrycie tosamoci drugiej strony procesu komunikacyjnego. Bez wiedzy o tej tosamoci nie jest moliwe porozumienie. Wtedy osoba naraona jest na ycie uchylajce si od zaangaowania. Jeli bowiem człowiek egzystuje w schemacie wolnoci od, wtedy cyberprzestrze daje moliwo posiadania kilku tosamoci (czego wyrazem jest czsto wielo posiadanych kont poczty elektronicznej) lub tosamoci podszywajcej si. 20 Taka tosamo nie jest w stanie zapewni ani prawdziwoci przekazu, ani zabezpieczy godnoci osoby, ani te stworzy rzeczywistej wspólnoty. 3. Communitas Skoro człowiek jest z natury bytem interpersonalnym, a wic wchodzcym w komuni z innymi osobami, oznacza to, e realizuje siebie w akcie mówienia ty. W ten sposób dialogiczno osoby wyklucza z jednej strony przywoływan ju skrajn samotno, z drugiej, warto absolutn wspólnoty. W konsekwencji granic wspólnoty z innymi jest relacja do TY absolutnego, jakim jest Bóg. Niemniej samotno jest istotnym elementem 16 Zob. hasło koło hermeneutyczne, w: Leksykon poj teologicznych i kocielnych, red. G. O Collins, E.G.Farrugia, tłum. J. Oóg, B. ak, Warszawa 2002, s. 140; A. Doda, Przyszło we wstecznym lusterku. Inspiracje McLuhanowskie, art. cyt., Por. U. Jakubowska, Wokół pojcia kompetencja społeczna ujcie komunikacyjne, Przegld Psychologiczny 39(1996) nr 3/4, s H. Mamzer, Tosamo w podróy. Wielokulturowo a kształtowanie tosamoci jednostki, Pozna 2002, s Z. Zdybicka, Kulturowe zawirowania wokół człowieka koca XX wieku, Wrocławski Przegld Teologiczny 3(1995) nr 1, s Zob. K. Majgier, Internet jako przestrze komunikacyjna, Przegld Psychologiczny 2000, t. 43, nr 2, s

6 6 dowiadczenia osoby w procesie budowania wspólnoty, gdy jest ona przeciwiestwem człowieka masowego. 21 Wspólnota nie jest jednak prost sum ja ty. Nie moe ona istnie i w pełni si rozwija bez bycia wspólnot uczestnictwa i zrozumienia. Do zrozumienia za moe doj wtedy, kiedy komunikacja doprowadzi do rzeczywistego spotkania. Rzeczywisto mierzy si bowiem poziomem odsłonicia ontycznego. 22 Wspólnota do prawdziwego zaistnienia potrzebuje, by drugi nigdy nie stał si wyłcznie przedmiotem komunikacji. Inaczej mówic, nie mona przechodzi zbyt szybko do relacji ja-on, jeli wczeniej nie stworzono relacji ja-ty. Szczególn form tej relacji jest słowo, które nie przynaley ani do ja, ani do ty, ani te nie jest sum tej relacji. Ono nie tylko łczy człowieka z drugim, ale łczy ich w grup, we wspólnot. Staje si jednoczenie wyrazem i ucielenieniem wspólnoty. Słowo jest jednoczenie tym, co nakłada na strony komunikacji otwarto intencji, zgodno informacji słownych i bezsłownych oraz empati (Braun-Gałkowska, 1990). 23 To za zakłada zasad przekładalnoci perspektywy. 24 Z powyszego mona wyprowadzi wniosek, e z jednej strony nowe formy komunikacji społecznej oparte na nowych rodkach technicznych daj niespotykane dotd moliwoci. Z drugiej za, chocia nowe formy techniczne (jak np. Internet) nie zniekształcaj obrazu wiata i osób, to niewtpliwie zwikszaj czas jego tworzenia. Szczególn form niosc pewne pytania jest Internet. Nawet, jeli tworzy on okrelon wspólnot, to charakteryzuje si ona duym stopniem anonimowoci. Anonimowoci tej towarzyszy silna presja na korzystajcych z tej drogi komunikowania si. Komunikacja drog internetow niesie równie niebezpieczestwo zatarcia granicy pomidzy komunikacj interpersonaln a społeczn. We wspólnocie tworzonej drog internetow łatwiej te o odhamowanie reakcji, na które osoba nie pozwoliłaby sobie w kontakcie off-line Por. A. Kobyliski, Filozofia przyjani i samotnoci, art. cyt., s Tame, s ; R. Jaworski, Psychologiczna analiza religijnoci w perspektywie komunikacji interpersonalnej, art. cyt., s J.C. Nyíri, Indywiduum i elita w epoce informacji, Forum Philosophicum 2(1997) t. 2, s. 23; B. Kostrubiec, Wybrane zagadnienia analizy psychologicznej procesu komunikowania si, art. cyt., s D. Ortenburger, Pomiar wybranych aspektów sprawnoci komunikacyjnej, Prace naukowe Wyszej Szkoły Pedagogicznej w Czstochowie 1998, z. VII, s Por. K. Majgier, Internet jako przestrze komunikacyjna, art. cyt., s

7 7 WNIOSKI KOCOWE Powysze refleksje prowadz do nastpujcych wniosków: 1. Podstawow form komunikacji stanowi obecnie Internet. Jest to forma komunikacji, która cigle czeka na swoj filozofi i teologi; Komunikacja, aby mogła by komunikowaniem osoby w jej godnoci musi sta si jednoczenie procesem personalizacji; 3. Interaktywno obserwowana w tworzeniu komunikacji za pomoc Internetu, nie moe jednak zastpi interpersonalnoci; 4. Internet znajdujcy niewtpliwie pozytywn ocen w nauczaniu Jana Pawła II niesie jednak niebezpieczestwo rezygnacji z przekazywania rzeczywistego obrazu wiata na rzecz symulacji rzeczywistoci. Oznacza to, e nie moe on roci sobie prawa do bycia elektroniczn wersj rzeczywistoci; 5. Chrzecijaskim horyzontem komunikacji jest Słowo Wcielone. Wcielenie za domaga si realnoci osoby w procesie komunikacji; chodzi zarówno o realno fizyczn, jak i cielesn; 6. Celem komunikacji jest wspólnota. Jej idealnym obrazem jest komunia z Bogiem. Zakłada ona post i łask. Natomiast w relacjach interpersonalnych odpowiednikiem postu byłaby potrzeba otwartoci osoby i wiadomo własnej ograniczonoci, natomiast odpowiednikiem przywrócenia łaski byłoby odrzucenie w komunikacji grzechów : zamykania si w sobie, stereotypu i wirtualnoci; 7. Prawdziwa komunikacja domaga si reinterpretacji samego pojcia wspólnoty. Chodzi o odkrycie wiadomoci, i wspólnota utworzona drog on-line nie moe zmieni teologicznego sensu czasów i miejsc witych (por. KPK). Godno w komunikacji sprowadza si zatem do odkrywania pełnego sensu osoby, zarówno w wymiarze rzeczywistym i jednostkowym, jak równie symbolicznym. Osoba jest nie tylko znakiem komunikujcym, ale równie symbolem dajcym do mylenia, nie tylko w wymiarze treci słownej przekazu, ale pełnej treci niesionej przez osob. Wszystko to prowadzi do wniosku, e nawet najnowsze osignicia technologiczne w dziedzinie komunikacji nie zastpi ostatecznego owocu wszelkiej komunikacji, jak jest osobowe spotkanie twarz w twarz. 26 Pewn prób moe stanowi artykuł A. Draguły, Pan Bóg symulowany,