Wystêpowanie objawów ubocznych, nadwra liwoœci i alergii na wybrane sk³adniki kosmetyków oraz chrom i nikiel wœród studentek kosmetologii

Transkrypt

1 Wojciechowska Alergia Astma Immunologia M, Gocki J, 2007, Bartuzi 12(2): Z. Wystêpowanie objawów ubocznych, nadwra liwoœci i alergii Wystêpowanie objawów ubocznych, nadwra liwoœci i alergii na wybrane sk³adniki kosmetyków oraz chrom i nikiel wœród studentek kosmetologii The prevalence of side effects, hypersensitivity and allergy to individual ingredients of cosmetics, chrome and nickel among the students of cosmetology MILENA WOJCIECHOWSKA, JACEK GOCKI, ZBIGNIEW BARTUZI Katedra i Klinika Alergologii, Immunologii Klinicznej i Chorób Wewnêtrznych, Collegium Medicum im. L Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet im. M. Kopernika w Toruniu Streszczenie Wprowadzenie. Kosmetyki s¹ substancjami powszechnie u ywanymi we wspó³czesnym spo³eczeñstwie, jednak niejednokrotnie wywo³uj¹ objawy uboczne, reakcje nadwra liwoœci czy wrêcz alergiê. Osobami, które szczególnie czêsto maj¹ kontakt z kosmetykami z racji wykonywanego zawodu s¹ kosmetyczki. St¹d wydaje siê, e s¹ to osoby szczególnie nara one na niepo ¹dane dzia³anie kosmetyków. Cel pracy. Celem badania by³o okreœlenie czêstoœci wystêpowania objawów ubocznych, reakcji nadwra liwoœci i alergii na wybrane sk³adniki kosmetyków oraz metale: chrom i nikiel wœród studentek kosmetologii Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu. Materia³ i metody. Badanie przeprowadzono u 149 losowo wybranych studentek kosmetologii, które wype³ni³y ankietê dotycz¹c¹ wystêpowania objawów ubocznych po zastosowanych kosmetykach. U osób, u których stwierdzono wystêpowanie takich objawów, wykonano testy skórne z wybranymi, najczêœciej uczulaj¹cymi substancjami wystêpuj¹cymi w kosmetykach: koktajlem zapachowym A, koktajlem zapachowym P, balsamem peruwiañskim, mertiolatem, parabenami, formalin¹, olejkiem goÿdzikowym, p-fenylenodiamin¹, a tak e z niklem i chromem. Wyniki. Czêstoœæ wystêpowania objawów ubocznych po stosowanych kosmetykach wynosi³a 28,8%. Objawy nadwra liwoœci wyst¹pi³y u 16,1%. Alergiê stwierdzono u 2,1% badanych. Wnioski. Czêstoœæ wystêpowania objawów ubocznych po zastosowaniu kosmetyków by³a porównywalna jak w populacji ogólnej i w wiêkszoœci przypadków nie mia³a charakteru alergii. S³owa kluczowe: kosmetyki, chrom, nikiel, alergia, epidemiologia Summary Introduction. Cosmetics are the substances commonly used in the contemporary society, however, they develop side effects, reactions of hypersensitivity and even allergy. Beauticians are people who contact with cosmetics particularly often and they are exposed to undesirable effects of cosmetics more often than others. Aim of the study. The aim of the study was to describe the frequency of side effects appearance, reactions of hypersensitivity and allergy to the individual ingredients and metals such as chrome and nickel among the students of cosmetology faculty in Collegium Medicum in Bydgoszcz of Nicolaus Copernicus University in Toruñ. Material and methods. In the study take a part 149 students of cosmetology, who fulfilled the questionnaire concerning the appearance of side effects after using the cosmetics. Among the people who noticed such effects, another tests were carried out. Those skins tests dealt with the chosen ingredients which cause the allergy and there were: an aromatic cocktail A, aromatic cocktail P, Balsam of Peru, mertiolat, parabens, formalin, carnation oil, paraphenylenediamine, nickel and chrome. Results. The frequency of side effects after the use of cosmetics was 28,8%. The effects of hypersensitivity were noticed among 16,1%, while an allergy among 2,1% of the tested people. Conclusions. The prevalence of side effects after using cosmetics was similar than general population, and in most cases were not allergy reaction Key words: cosmetics, chrome, nickel, allergy, epidemiology Alergia Astma Immunologia, 2007, 12(2): Nades³ano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence Jacek Gocki Katedra i Klinika Alergologii, Immunologii Klinicznej i Chorób Wewnêtrznych, Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy, Uniwersytet im. M. Kopernika w Toruniu ul. Ujejskiego 75, Bydgoszcz tel. (fax). (52) , jacekgocki@poczta.onet.pl

2 88 Alergia Astma Immunologia 2007, 12(2): Wykaz skrótów: PPD p-fenylenodiamina Kosmetyki s¹ to substancje lub mieszaniny przeznaczone do zewnêtrznego kontaktu z cia³em cz³owieka: skór¹, w³osami, wargami, paznokciami, zewnêtrznymi narz¹dami p³ciowymi, zêbami i b³onami œluzowymi jamy ustnej, których wy³¹cznym lub g³ównym celem jest utrzymanie ich w czystoœci, pielêgnowanie, ochrona, perfumowanie lub upiêkszanie [1,2]. Zwi¹zki chromu i niklu s¹ najczêstszymi alergenami kontaktowymi, a uczulenie na ten ostatni szczególnie czêsto obserwuje siê wœród m³odych kobiet jako nastêpstwo stycznoœci z wieloma przedmiotami metalowymi zawieraj¹cymi jego domieszkê. Dodatkowym czynnikiem sprzyjaj¹cym uczuleniu na nikiel jest czêsty kontakt z wod¹ i œrodkami chemicznymi, co powoduje ³atwiejsze wch³anianie tego pierwiastka przez zmacerowan¹ skórê. Zwi¹zki chromu równie s¹ bardzo czêsto przyczyn¹ alergii i choæ czêœciej jest ona obserwowana wœród mê czyzn, to u kobiet wcale nie jest rzadka, co mo e byæ zwi¹zane z wystêpowaniem zwi¹zków tego metalu miêdzy innymi w detergentach, wyrobach ze skóry, zapa³kach, farbach, barwnikach [3], a tak e w niektórych kosmetykach, jak na przyk³ad tusz do rzês i cienie do powiek [4]. Kosmetyki wprowadzone do u ytku nie mog¹ zagra- aæ zdrowiu cz³owieka, jednak pomimo ostrych procedur dopuszczaj¹cych je do obrotu obserwuje siê wystêpowanie objawów ubocznych rozumianych jako ka de niekorzystne i niezamierzone dzia³anie kosmetyku wprowadzonego do obrotu, u ywanego w zwyk³ych lub innych daj¹cych siê przewidzieæ warunkach, z uwzglêdnieniem w szczególnoœci jego wygl¹du, prezentacji, oznakowania, wszystkich instrukcji u ycia i innych wskazówek lub informacji pochodz¹cych od producenta [2]. Objawy uboczne po zastosowaniu kosmetyków mog¹ byæ spowodowane ich dra ni¹cym dzia- ³aniem [3] lub mieæ charakter nadwra liwoœci rozumianej jako obiektywnie powtarzalna nieprawid³owa reakcja ustroju wywo³ana przez ekspozycjê na okreœlony bodziec obecny w dawkach dobrze tolerowanych przez osoby zdrowe [5]. U pod³o a reakcji nadwra liwoœci na kosmetyki mog¹ le- eæ mechanizmy nieimmunologiczne i immunologiczne. W przypadku obecnoœci tych ostatnich mówimy o alergii na kosmetyki [5] (ryc. 1). ALERGICZNA NADWRA LIWOŒÆ OBJAWY UBOCZNE NIEALERGICZNA PODRA NIENIE Ryc. 1. Klasyfikacja objawów ubocznych po kontakcie z kosmetykami Kosmetyki s¹ preparatami z³o onymi, zawieraj¹cymi od kilku do kilkudziesiêciu sk³adników. Spoœród wielu substancji u ywanych do produkcji kosmetyków, wiele wykazuje dzia³anie uczulaj¹ce, a kilka cechuje siê szczególnie silnymi w³aœciwoœciami alergizuj¹cymi. Preparaty kosmetyczne s¹ powszechnie u ywane w naszym spo³eczeñstwie, jednak wydaje siê, e osobami szczególnie predysponowanymi do wystêpowania objawów ubocznych po zastosowaniu kosmetyków z racji wykonywanego zawodu i czêstszego kontaktu z nimi s¹ kosmetyczki. Studentki kosmetologii studiuj¹ce w Collegium Medicum im. L. Rydygiera w Bydgoszczy UMK w Toruniu, a w szczególnoœci studentki studiów zaocznych, w przewa aj¹cej wiêkszoœci s¹ pracuj¹cymi kosmetyczkami, maj¹cymi czêstszy kontakt z preparatami kosmetycznymi w zwi¹zku z wykonywanym zawodem i æwiczeniami w trakcie studiów. Celem badania by³o okreœlenie jak czêsto wystêpuj¹ objawy uboczne, objawy nadwra liwoœci i alergii na wybrane sk³adniki kosmetyków oraz chrom i nikiel. MATERIA I METODY Pacjenci Badanie przeprowadzono wœród losowo wybranych 149 studentek kosmetologii Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu, w wieku lat (œrednia wieku 25,2 lat). Udzia³ w badaniu by³ ca³kowicie dobrowolny i uzyskano zgodê Komisji Bioetycznej na jego przeprowadzenie. Studentki studiów dziennych to 93 osoby (62,4%), a 56 (37,5%) osób to studentki studiów niestacjonarnych. Wiêkszoœæ studentek studiów zaocznych (52 osoby 92,8%) to pracownice gabinetów kosmetycznych, które wykonuj¹ zawód w okresie 1-25 lat (œrednia 2,8 lat), pracuj¹c 1-12 godzin dziennie (œrednia 3,7 godziny). Badanie mia³o charakter dwuetapowy. W pierwszym etapie osoby badane wype³ni³y ankietê dotycz¹c¹ wystêpowania objawów ubocznych po stosowanych kosmetykach. W drugim etapie badania spoœród badanych, u których stwierdzono w wywiadzie wystêpowanie nadwra - liwoœci po stosowanych kosmetykach, zosta³y wykonane testy naskórkowe z oœmioma wybranymi sk³adnikami kosmetyków oraz chromem i niklem. Do testów u yto: koktajlu zapachowego A (alkohol cynamonowy, aldehyd cynamonowy, aldehyd cynamonowo-amylowy, absolut mchu dêbowego, hydroksycytronellal, eugenol, izoeugenol, geraniol, wazelina bia³a); koktajlu zapachowego P (olejek cynamonowy, olejek cytronelowy, wazelina bia- ³a); 25% balsamu peruwiañskiego, mertiolatu, 9% aseptyny, 0,7% formaliny, 2% olejeku goÿdzikowego, 1% p- fenylenodiaminy (PPD), 0,5% dwuchromian potasowego i 5% siarczanu niklawego. Testy zosta³y wykonane zgodnie ze standardami Polskiego Towarzystwa Alergologicznego [3,6] komercyjnymi alergenami do testów naskór-

3 Wojciechowska M, Gocki J, Bartuzi Z. Wystêpowanie objawów ubocznych, nadwra liwoœci i alergii kowych (E. Jaworski, Katowice). Na skórze pleców w okolicy miêdzy³opatkowej w odstêpach 3 cm zosta³y na- ³o one pod okluzj¹ z celofanu kr¹ ki bibu³y z substancj¹ testowan¹, osobno ka dy kr¹ ek dla jednej substancji. Po 48 godzinach testy zosta³y zdjête i dokonano pierwszego odczytu. Drugi odczyt testów zosta³ wykonany po 72 godzinach, co zamknê³o badanie. Zgodnie z zaleceniami Miêdzynarodowej Grupy Badaj¹cej Wyprysk Kontaktowy (IC- DRG) przyjêto nastêpuj¹c¹ skalê oceny wyników [3]: - ujemny (brak zmiany w miejscu przy³o enia alergenu), + s³abo dodatni (rumieñ i obrzêk), ++ dodatni (rumieñ, obrzêk, grudki lub pêcherzyki), +++ silnie dodatni (rumieñ, obrzêk, grudki, pêcherzyki rozprzestrzeniaj¹ce siê poza miejsce przylegania alergenu), IR odczyn z podra nienia (rumieñ bez obrzêku, du e pêcherze, wybroczyny, krostki). WYNIKI Objawy uboczne po kontakcie z kosmetykami wystêpowa³y u 43 (28,8%) badanych. W 21 (48,9%) przypadkach by³y spowodowane u yciem kremu do twarzy (ryc. 2). Farba do w³osów Tusz do rzês Balsam do cia³a Mleczka do twarzy Perfumy el do mycia twarzy Peeling do twarzy Krem pod oczy Maseczka do twarzy Tonik do twarzy Krem do twarzy 4,7% 4,7% 6,9% 9,4% 13,9% (n=6) Ryc. 2. Kosmetyki wywo³uj¹ce objawy uboczne 48,9% (n=21) 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% W grupie 43 osób, u których wyst¹pi³y objawy uboczne, u 24 (55,8%) by³y one powtarzalne po zastosowaniu tego samego kosmetyku w tych samych warunkach i mia³y charakter nadwra liwoœci. Te 24 osoby stanowi³y 16,1% ca³ej 149-osobowej grupy badanych kosmetyczek. Najczêœciej kosmetykiem odpowiedzialnym z wyst¹pienie objawów nadwra liwoœci by³ krem do twarzy 14 (58,3%) przypadków (ryc. 3). Testy naskórkowe z badanymi substancjami wykonano u 20 osób (spoœród 24), u których wystêpowa³y objawy nadwra liwoœci. Pozosta³e 4 osoby nie wyrazi³y zgody na wykonanie testów. Dodatnie wyniki naskórkowych testów p³atkowych uzyskano u 10 badanych, co stanowi 6,7% ca³ej 149- osobowej grupy studentek bior¹cych udzia³ w badaniu. Najwiêcej dodatnich odczynów testów p³atkowych otrzymano po: dwuchromianie potasowym Farba do w ³osów Tusz do rzês Perfumy Balsam do cia³a Mleczka do twarzy Tonik do twarzy Krem do twarzy 20,7% (n=5) Ryc. 3. Kosmetyki wywo³uj¹ce objawy nadwra liwoœci 58,3% (n=14) 0% 10% 20% 30% 4 0 % 50% 60% 70% 6 (4,0%), siarczanie niklawym 5 (3,3%), mertiolacie 1 (0,67%), koktajlu zapachowym A 1 (0,67%), PPD 1 (0,67%). U jednej osoby stwierdzono dodatnie testy na 3 alergeny (nikiel, chrom, mertiolat); u dwóch na dwa alergeny, u jednej osoby na nikiel i koktajl zapachowy A i u jednej osoby na chrom i nikiel. Nie stwierdzono dodatnich wyników testów z alergenami: koktajlu zapachowego P, balsamu peruwiañskiego, aseptyny, formaliny i olejku goÿdzikowego. DYSKUSJA Czêstoœæ wystêpowania objawów ubocznych po zastosowaniu kosmetyków w ró nych badaniach ankietowych jest oceniana w granicach od 10,6 do 56,8%. Dok³adne okreœlenie, jaka czêœæ z tych objawów ma charakter zmian podra nieniowych, a jaka czêœæ nadwra liwoœci alergicznej czy niealergicznej jest trudna, gdy wiêkszoœæ osób, u których wyst¹pi³y objawy uboczne, nigdzie nie zg³asza tego faktu. W przeprowadzonych przez nasz zespó³ wczeœniejszych badaniach stwierdziliœmy, e zg³osi³o je tylko 4,3% osób spoœród wszystkich, u których takie objawy wyst¹pi³y [7]. Badania autorów duñskich ujawni³y, e istotnym parametrem w okreœlaniu czêstoœci wystêpowania takich objawów jest równie okreœlenie przedzia³u czasowego, w którym takie objawy wyst¹pi³y. We wspomnianych badaniach czêstoœæ wyst¹pienia objawów ubocznych po kiedykolwiek zastosowanym kosmetyku zg³asza³o 28,6% badanych, ale kiedy badacze zawêÿlili okres obserwacji do 1 roku, wówczas zg³asza³o je tylko 10,6% badanych [8]. Podobn¹ zale noœæ ujawni³y badania ankietowe dotycz¹ce tego samego problemu wykonane w Wielkiej Brytanii. Objawy uboczne wystêpuj¹ce kiedykolwiek po zastosowaniu kosmetyków zg³asza³o 31,4% mê czyzn i 56,9% kobiet. Natomiast w ci¹gu ostatniego roku objawy takie wyst¹pi³y u 13,8% mê czyzn i 23% kobiet [9]. Badania przeprowadzone w Niemczech ujawni³y, e objawy niepo ¹dane po zastosowaniu kosmetyków i/lub bi uterii wyst¹pi³y u 3 ankietowanych osób [10]. W œwietle wyników wymienionych badañ mo na

4 90 Alergia Astma Immunologia 2007, 12(2): stwierdziæ, e czêstoœæ wystêpowania objawów ubocznych w badanej przez nas grupie respondentek nie ró ni³a siê istotnie i wynosi³a 28,5%. Powszechnie uwa a siê, e wiêkszoœæ obserwowanych objawów ubocznych po zastosowaniu kosmetyków ma charakter zmian podra nieniowych [3], czego nie potwierdzi³y nasze badania. A 24 respondentki spoœród 43, u których wyst¹pi³y objawy uboczne, twierdzi³o, e by³y one powtarzalne po ponownym zastosowaniu tego samego kosmetyku w tych samych warunkach, a wiêc mia³y cechy nadwra liwoœci. Ustalenie, czy nadwra liwoœæ ta mia³a charakter alergiczny czy niealergiczny wymaga³o wykonania badañ, które potwierdzi³yby lub wykluczy³y udzia³ mechanizmów immunologicznych. Powszechnie wykonywanym badaniem potwierdzaj¹cym udzia³ mechanizmów immunologicznych w reakcjach nadwra liwoœci po zastosowaniu kosmetyków s¹ p³atkowe testy naskórkowe ze sk³adnikami kosmetyków, które mog¹ wywo³ywaæ reakcje alergiczne. Ze wzglêdu na du ¹ liczbê substancji u ywanych do produkcji kosmetyków, a co za tym idzie równie du ¹ iloœæ substancji, które mog¹ powodowaæ wyst¹pienie reakcji mediowanych mechanizmami immunologicznymi, badania nad czêstoœci¹ wystêpowania alergii na kosmetyki s¹ trudne i wymagaj¹ od badaczy dokonania ka dorazowo wyboru tych sk³adników, które uczulaj¹ najczêœciej. Standardowy zestaw europejski do badania czêstoœci wystêpowania alergii na kosmetyki sk³ada siê z 24 substancji, które najczêœciej s¹ przyczyn¹ reakcji alergicznych i s¹ powszechnie stosowane do produkcji kosmetyków. Obserwacje ostatnich lat sk³oni³y jednak badaczy tego problemu do poszerzenia tego zestawu o kolejnych 10 substancji, tak e aktualnie zestaw taki zawiera 34 sk³adniki uczulaj¹ce. W przeprowadzonym przez nasz zespó³ badaniu ograniczyliœmy siê do oœmiu sk³adników, które wed³ug danych literaturowych najczêœciej s¹ przyczyn¹ reakcji alergicznych na kosmetyki oraz chromu i niklu, które s¹ najczêstszymi alergenami kontaktowymi [10,11,12]. Spoœród 24 osób, u których wyst¹pi³y objawy nadwra - liwoœci, cztery nie wyrazi³y zgody na wykonanie testów naskórkowych. U po³owy z pozosta³ych 20 studentek stwierdzono dodatnie odczyny z badanymi alergenami. Najczêœciej obserwowano dodatnie wyniki testów z dwuchromianem potasowym (4%), który uczula³ porównywalnie czêsto jak w wielooœrodkowych badaniach europejskich, gdzie czêstoœæ wystêpowania dodatnich odczynów na ten alergen obserwowano w granicach 2,3-7,4% [11]. W przeprowadzonym przez nas badaniu uczulenie na nikiel wystêpowa³o rzadziej (3,3%) ni w innych badaniach epidemiologicznych, w których wykazano uczulenie u 13,1-17,3% badanych, a niektórzy autorzy donosz¹ nawet o 20,4% czêstoœci uczuleñ na ten alergen wœród kobiet i tylko 5,8% czêstoœci uczuleñ wœród mê - czyzn [10,11]. Równie rzadziej ni w innych badaniach obserwowaliœmy dodatnie odczyny na PPD (0,67%), koktajl zapachowy A (0,67%) i mertiolat (0,67%). Wspomniane ju europejskie badanie wielooœrodkowe wykaza³o czêstoœæ uczuleñ na PPD na poziomie 3,1%, a na fragrance mix (koktajl zapachowy A) na poziomie 6,4% [11]. Natomiast badanie wykonane w Niemczech ujawni³o wystêpowanie dodatnich odczynów na PPD u 1,5% populacji, przy czym czêœciej (2%) wystêpowa³y one wœród kobiet ni wœród mê czyzn (1%) [10]. Tak e dodatnie odczyny na fragrance mix wystêpowa³y czêœciej ni w naszych badaniach. Dotyczy³y a 15,9% i równie czêœciej dotyczy- ³y kobiet (20%) ni mê czyzn (11,7%) [10]. Uczulenie na fragrance mix w S³owenii wystêpuje a u 7,5% populacji [13]. Trzeba równie zaznaczyæ, e niektóre zwi¹zki chemiczne bêd¹ce sk³adnikami kosmetyków mog¹ mieæ w³aœciwoœci toksyczne, a nawet kancerogennne, jak na przyk³ad wspomniana PPD. Zwi¹zki te s¹ systematycznie dopisywane do tak zwanej listy negatywnej substancji, których stosowanie jako sk³adników kosmetyków jest niedozwolone, i która aktualnie obejmuje ponad 400 pozycji [14]. Dyrektywa Komisji Europejskiej z dnia 19 lipca 2006 roku wprowadzi³a zakaz stosowania 22 substancji o dzia- ³aniu szkodliwym, które s¹ sk³adnikami farb do w³osów ( Wiêkszoœæ objawów ubocznych obserwowanych u studentek kosmetologii bior¹cych udzia³ w naszym badaniu mia³o charakter zmian podra nieniowych i nadwra - liwoœci niealergicznej. Maj¹c jednak na wzglêdzie ogromn¹ iloœæ substancji u ywanych do produkcji kosmetyków o potencjalnych w³aœciwoœciach uczulaj¹cych i koniecznoœæ dokonania wyboru spoœród nich tych najczêœciej wywo- ³uj¹cych objawy alergii, nie jest wykluczone, e wœród osób z objawami nadwra liwoœci niealergicznej mog³y znaleÿæ siê takie, które s¹ uczulone na rzadziej wystêpuj¹ce alergeny, które nie zosta³y uwzglêdnione w testach. Stwierdziliœmy, e objawy uboczne po kontakcie z kosmetykami wystêpuj¹ce wœród studentek kosmetologii mia³y najczêœciej charakter nadwra liwoœci niealergicznej i podra nienia, natomiast reakcje alergiczne obserwowano rzadko.

5 Wojciechowska M, Gocki J, Bartuzi Z. Wystêpowanie objawów ubocznych, nadwra liwoœci i alergii Piœmiennictwo 1. Kleniewska D. Alergia na kosmetyki. Dermatologia nowoœci. 1998; 11: Ha³at Z. Reakcje niepo ¹dane po u yciu kosmetyków. Alergia. 2003; 2: Kieæ-Œwierczyñska M. Alergia kontaktowa. Mediton, ódÿ 2005: Rudzki E. Wystêpowanie alergenów kontaktowych w kosmetykach. Przegl¹d dermatologiczny. 1991; 38: Johansson SGO, Hourihane JO B, Bousquet J i wsp. Zmodyfikowana terminologia alergiczna. Stanowisko Europejskiej Akademii Allergologii i Immunologii Klinicznej. Alergia Astma Immunologia 2002; 7(1): Kruszewski J, Silny W, Mazurek H i wsp. Testy skórne. Standardy w Alergologii. UCB Institute of Allergy. Dom Wydawniczy Benkowski, ódÿ 2003; Wojciechowska M. Czêstoœæ wystêpowania objawów ubocznych na kosmetyki w przeciêtnej populacji. Praca Licencjacka. Collegium Medicum w Bydgoszczy UMK w Toruniu. Bydgoszcz Johansen JD, Andersen TF, Thomsen LK i wsp. Rash related to use of scented products. A questionare study in the Danish population. Is the problem increasing. Contact Dermatitis. 2000; 42: Willis CM, Shaw S, Lacharriere ODE i wsp. Sensitive skin: an epidemiological study. British Journal of Dermatology. 2001; 145: Schafer T, Bohler E, Ruhdorfer S i wsp. Epidemiology of contact allergy in adults. Allergy. 2001; 56: Uther W, Hegewald J, Aberer W i wsp. The European standard series in 9 European countries, 2002/2003 First results of the European Survellance System on Contact Allergies. Contact Dermatitis. 2005; 53: Rudzki E. Alergia na kosmetyki. Magazyn Alergologiczny. 2004; 3: Lunder T, Kansky A. Increase In contact allergy to fragrances: patch-test results Contact Dermatitis. 2004; 43: Ha³at Z. Reakcje niepo ¹dane po u yciu kosmetyków. Alergia. 2003; 2: