Zastosowanie koron stalowych do rekonstrukcji zębów mlecznych

Transkrypt

1 Czas. Stomatol., 2008, 61, 12, Polish Dental Society Zastosowanie koron stalowych do rekonstrukcji zębów mlecznych Indications for primary teeth reconstruction with stainless steel crowns Joanna Słowik, Anna Jurczak, Iwona Kołodziej, Dorota Kościelniak Z Pracowni Stomatologii Dziecięcej Collegium Medicum UJ Kierownik: dr n. med. A. Jurczak Summary Introduction: The principal aim of modern pediatric dentistry is the preservation of the arch in primary dentition, which eliminates the development of masticatory dysfunctions. In Poland, caries index is very high (87% at the age of 6) resulting in frequent preterm extraction of primary teeth. Treatment of extensive carious lesions in primary teeth with stainless steel crowns ensures the retention of these teeth in the arch until their physiological resorption. Aim of the study: On the basis of available literature the indications for stainless steel crowns for primary dentition, treatment failures and methods of tooth preparation for stainless steel crown have been presented. Conclusions: According to current guidelines of dental societies, stainless steel crowns are the treatment of choice for large cavities in primary teeth. It remains to be established, however, whether small or medium lesions in primary teeth are also indications for this procedure. Streszczenie Wprowadzenie: zadaniem współczesnej stomatologii dziecięcej jest zachowanie pełnego łuku w uzębieniu mlecznym, co eliminuje ryzyko rozwoju zaburzeń narządu żucia. W Polsce wskaźnik próchnicy w uzębieniu mlecznym jest bardzo wysoki (wynosi 87% u dzieci w wieku 6 lat), co jest przyczyną częstych przedwczesnych ekstrakcji zębów mlecznych. Leczenie rozległych ubytków zmineralizowanych tkanek w zębach mlecznych za pomocą koron stalowych umożliwia pozostanie tych zębów w jamie ustnej, aż do czasu ich fizjologicznej resorpcji. Cel pracy: na podstawie dostępnego piśmiennictwa omówiono wskazania do wykonania koron stalowych na zębach mlecznych, możliwe powikłania oraz opisano zasady opracowania zęba mlecznego pod koronę stalową doginaną. Podsumowanie: według aktualnie obowiązujących zaleceń towarzystw stomatologicznych zastosowanie koron stalowych jest leczeniem z wyboru w przypadku rozległych ubytków zmineralizowanych tkanek zębów. Nie ustalono jak dotąd, czy małe lub średnie ubytki w zębach mlecznych są wskazaniem do tej procedury. KEYWORDS: dental caries, stainless steel crowns, restorations in primary teeth HASŁA INDEKSOWE: próchnica zębów, korony stalowe, rekonstrukcja zębów mlecznych 894

2 2008, 61, 12 Korony stalowe w rekonstrukcji zębów mlecznych Wprowadzenie Głównym wyzwaniem współczesnej stomatologii dziecięcej jest maksymalne skrócenie procedur terapeutycznych oraz wyeliminowanie konieczności ich powtarzania. Takie warunki, w przypadku leczenia ubytków zębów mlecznych, spełniają prefabrykowane korony stalowe. W USA i krajach Europy Zachodniej uzupełnianie ubytków tkanek twardych zębów mlecznych za pomocą tych koron jest zalecane już od wielu lat w przypadkach rozległej próchnicy, wad rozwojowych szkliwa i zębiny, po leczeniu endodontycznym oraz gdy leczone zęby stanowią filar dla utrzymywaczy przestrzeni [1, 8]. W Polsce ten sposób leczenia ubytków zębów mlecznych nie jest rozpowszechniony pomimo, że czas potrzebny do wykonania i założenia korony stalowej jest krótszy niż w przypadku zastosowania materiałów złożonych lub amalgamatów (warstwowe nakładanie materiału do ubytku), a sama metoda jest łatwiejsza (nie wymaga założenia formówki, nie wymaga bezwzględnej suchości pola zabiegowego oraz wieloetapowego przygotowania szkliwa i zębiny do założenia materiałów złożonych). Cel pracy Niniejsza praca miała na celu podsumowanie aktualnej wiedzy dotyczącej leczenia ubytków w zębach mlecznych za pomocą prefabrykowanych koron stalowych. Korony metalowe Prefabrykowane, czyli fabrycznie przygotowane korony metalowe do leczenia ubytków w uzębieniu mlecznym zostały wprowadzone przez Engela [7], i Humphreya [9] w 1950 roku. Dzieli się je na całkowite i licowane. Korony całkowite są stosowane do leczenia zębów trzonowych mlecznych, a korony licowane do odbudowy protetycznej zębów siecznych i kłów mlecznych. Te ostatnie są obecnie stosowane rzadko. Korony całkowite są przygotowane w postaci metalowych prefabrykatów ze stali chromowo niklowej i w piśmiennictwie anglosaskim są określane jako korony stalowe (ang. stainless steel crowns SSCs) lub wstępnie ukształtowane korony metalowe (ang. preformed metal crowns PMCs). Korony te są produkowane w rozmiarach odpowiadających poszczególnym mlecznym zębom trzonowym, z uwzględnieniem różnic w budowie anatomicznej koron zębów szczęki i żuchwy. Retencja koron stalowych uzyskiwana jest przez bardzo dokładne odzwierciedlenie kształtu koron zębów mlecznych z uwzględnieniem ich cechy charakterystycznej, jaką jest najszerszy obwód w okolicy szyjki zęba. Dodatkowo, w celu uzyskania jak najlepszej retencji i stabilizacji tego protetycznego uzupełnienia możliwe jest jego dopasowanie do kikuta zęba mlecznego poprzez docięcie lub dogięcie. Ze względu na potencjalne możliwości indywidualnego kształtowania koron stalowych przed osadzeniem, dzieli się je na korony docinane i doginane. Cechą charakterystyczną koron docinanych jest ukształtowanie obrzeża korony stalowej zgodnie z przebiegiem girlandy dziąsłowej. W celu indywidualnego dopasowania takiej korony obrzeże stalowego wzorca można skrócić nożyczkami lub wiertłem do metalu. Cechą charakterystyczną koron doginanych jest występowanie wypukłych ścian korony stalowej z zaznaczonym przebiegiem girlandy dziąsłowej, które można indywidualnie dogiąć lub skrócić. Korony doginane lepiej dopasowują się do kształtu kikutów zębów i zapewniają większą szczel- 895

3 J. Słowik i in. Czas. Stomatol., ność uzupełnienia, dlatego są coraz częściej stosowane. Korony stalowe w leczeniu ubytków zmineralizowanych tkanek zębów mlecznych Do chwili obecnej opublikowano wyniki kilkudziesięciu badań oceniających trwałość koron stalowych w uzębieniu mlecznym. Badania, w których porównywano skuteczność odbudowy z użyciem koron stalowych i wypełnień z amalgamatów lub materiałów złożonych w ubytkach wielopowierzchniowych jednoznacznie dokumentują, że korony stalowe są bardziej trwałe. Pierwszą taką analizę wykonał Braff. Ocenił on trwałość 76 koron stalowych i 150 wypełnień amalgamatowych w czasie 3 lat obserwacji. Udokumentował, że korony stalowe były 3 razy bardziej trwałe niż wypełnienia amalgamatowe [2]. Dawson i wsp. [4] w czasie ponad 2-letniej obserwacji wykazali, że skuteczność leczenia za pomocą koron stalowych jest porównywalna z wypełnieniami amalgamatowymi w ubytkach klasy I, ale ponad 5-krotnie wyższa niż skuteczność wypełnień amalgamatowych w ubytkach klasy II [4]. Z kolei Messer i Lovering w 5-letnim badaniu retrospektywnym wykazali, że leczenie ubytków klasy II za pomocą koron stalowych daje dwukrotnie mniej powikłań w porównaniu do zaopatrzenia ubytku amalgamatem [12, 13]. Ponadto Roberts i wsp. [18] wykazali, że wypełnianie ubytku klasy II amalgamatem daje powikłania w kilkuletniej obserwacji u 12% leczonych, podczas gdy odbudowa koronami stalowymi tylko u 2%. Znacznie większą różnicę w częstości powikłań przy porównywaniu obu tych sposobów leczenia odnotowali Einwag i Dunninger [6] podczas 8-letniego okresu obserwacji. Stwierdzili oni, że leczenie za pomocą amalgamatu daje powikłania w 58% przypadków, a za pomocą koron stalowych tylko w 6%. Jedyne publikowane obserwacje, w których oceniano trwałość wypełnień szkło-jonomerowych w zębach mlecznych (najczęściej stosowanych obecnie w Polsce) i koron stalowych nie pozwalają niestety na porównanie tych dwóch sposobów leczenia [16]. Wybór metody leczenia był w tym przypadku zdeterminowany wielkością ubytku i tylko większe ubytki były leczone za pomocą koron stalowych. Wyniki badań dotyczących porównania trwałości leczenia za pomocą koron stalowych i wypełnień wykonanych za pomocą materiałów amalgamatowych i złożonych były poddane dwóm meta-analizom wykonanym przez The Cochran Collaboration [10] oraz prof. Randalla i wsp. [15]. The Cochrane Collaboration jest to niezależna międzynarodowa organizacja, której celem jest ułatwianie podejmowania świadomych i trafnych decyzji, dotyczących postępowania medycznego, poprzez opracowywanie dowodów według zasad medycyny opartych na faktach, które następnie w postaci tak zwanych przeglądów systematycznych są publikowane w bazach Biblioteki Cochrane (Cochrane Library). Celem analizy The Cochran Collaboration było poszukiwanie odpowiedzi na następujące szczegółowe pytania: 1) jakie są różnice w przeżywalności zębów mlecznych, których ubytki próchnicowe zaopatrzono koroną stalową w porównaniu do wypełnień takich jak amalgamaty i materiały złożone, 2) czy rozległość ubytku próchnicowego ma wpływ na przeżywalność zębów mlecznych zaopatrzonych koroną stalową w porównaniu do innych wyżej wymienionych wypełnień; 3) czy leczenie za pomocą koron stalowych daje różnice w profilu powikłań, takich jak: stany zapalne przyzębia, trzaski i bolesność w stawie skroniowo żuchwowym lub występowanie dento- 896

4 2008, 61, 12 Korony stalowe w rekonstrukcji zębów mlecznych fobii po wykonywanych zabiegach stomatologicznych, w porównaniu do wyżej wymienionych rodzajów wypełnień. Założeniem autorów było włączenie do analizy opublikowanych wyników, które spełniałyby następujące kryteria: badania prospektywne, randomizowane i kontrolowane wypełnieniami konwencjonalnymi w zębach mlecznych lub brakiem leczenia. Wykluczano wyniki badań, w których leczenie koronami stalowymi porównywano do cermetów i materiałów tymczasowych. Okazało się, że autorzy dotarli zaledwie do 6 prac oryginalnych, które tylko częściowo spełniały wstępne kryteria włączenia do analizy. W pięciu badaniach korony stalowe wykonane na zębach mlecznych porównywano do wypełnień amalgamatowych, natomiast w szóstej korony stalowe porównywano do wypełnień szkło-jonomerowych. Tylko jedno badanie miało charakter prospektywny, a pozostałe retrospektywny lub sposób zbierania danych nie został określony. Bardzo restrykcyjne kryteria włączania prac do analizy wykonanej w ramach the Cochrane Collaboration nie pozwoliły jednak na wyciągnięcie jednoznacznych wniosków dotyczących przewagi koron stalowych nad innymi sposobami leczenia. Randall i wsp. [15] zastosowali do swojej meta-analizy mniej restrykcyjne kryteria. Zanalizowali badania, w których były dostępne informacje dotyczące trwałości leczenia za pomocą koron stalowych lub amalgamatów, bez względu na to czy miały one charakter prospektywny czy też nie i czy były randomizowane, czy nie. Do analizy włączono 10 badań, w których łączna liczba zębów ocenianych pod kątem leczenia wynosiła 4470, 2/3 z nich stanowiły ubytki klasy II. Porównanie wykazało, że trwałość leczenia za pomocą koron stalowych była 5 razy większa (OR=0,23, 95%CI: ) w stosunku do pozostałych metod. Wskazania do zastosowania koron stalowych w uzębieniu mlecznym Próchnica zębów jest głównym wskazaniem do leczenia za pomocą koron stalowych, ponieważ jest najczęstszą przyczyną ubytków zmineralizowanych tkanek w uzębieniu mlecznym (SOZ Report 2003) [24]. Aktualne dane dotyczące występowania próchnicy u dzieci w Polsce są szacowane na podstawie ogólnopolskich programów oceniających stan zdrowia jamy ustnej populacji. Próchnica zębów występuje aż u 87% polskich dzieci w wieku 6 lat. Średnia wartość wskaźnika próchnicy dla zębów mlecznych (puw) wynosi 5,5, tzn. że w uzębieniu mlecznym stwierdzano więcej niż 5 zębów z próchnicą u dzieci w tym wieku. Odnotowano, że na 11 zębów mlecznych objętych procesem próchnicowym tylko jeden ubytek był zaopatrzony wypełnieniem [14]. W porównaniu do stanu uzębienia równolatków w krajach Europy Zachodniej [5, 20] występowanie próchnicy u polskich dzieci w wieku 6 lat jest prawie dwukrotnie wyższe. Niepokojącym zjawiskiem w Polsce jest ponadto brak powszechnego programu profilaktyki próchnicowej dla dzieci poniżej 6 roku życia [14]. Uważa się, że tak zły stan uzębienia mlecznego u dzieci w Polsce jest przede wszystkim wynikiem powszechnie występującej wśród rodziców opinii, że zębów mlecznych nie należy leczyć [24]. Wyniki badań Wierzbickiej i wsp. [23] z 2002 roku wykazały niską świadomość dotyczącą zdrowia jamy ustnej matek dzieci w wieku 3 lat. Tylko 40% dzieci miało szczotkowane zęby przynajmniej 2 razy dziennie. Zaledwie co czwarte dziecko odwiedziło lekarza dentystę w ciągu ostatnich 6 miesięcy, zaś ponad 60% nigdy nie było w gabinecie stomatologicznym. 897

5 J. Słowik i in. Czas. Stomatol., Ryc. 1. Pacjent lat 5. Korony stalowe na zębach 74, 84. Leczenie próchnicy zębów mlecznych u dzieci zapobiega przedwczesnym ekstrakcjom i w konsekwencji zaburzeniom rozwojowym narządu żucia powstałym w wyniku przerwania ciągłości łuków zębowych [19]. Upowszechnienie stosowania koron stalowych do leczenia ubytków próchnicowych zębów mlecznych może poprawić skuteczność leczenia i poprawić wartość w we wskaźniku puw (ryc. 1). Innymi wskazaniami do stosowania koron stalowych w zębach mlecznych są: odbudowa koron zębów po leczeniu endodontycznym, wady rozwojowe tkanek twardych zębów mlecznych, np. dentinogenesis imperfecta, amelogenesis imperfecta. Korony stalowe stosowane są również na zęby, które są filarami dla utrzymywaczy przestrzeni, protez dziecięcych lub aparatów ortodontycznych, a także u pacjentów ze słabą higieną jamy ustnej lub dzieci, u których leczenie innymi materiałami wypełniającymi zakończyło się niepowodzeniem. Można stosować je u osób niepełnosprawnych leczonych w znieczuleniu ogólnym [8]. Cechy charakterystyczne uzębienia mlecznego determinujące sposób szlifowania pod korony stalowe Zęby mleczne mają inną budowę anatomiczną niż ich odpowiedniki w uzębieniu stałym. Są one mniejsze od zębów stałych zarówno w wymiarze językowo-wargowym, przyśrodkowo-odśrodkowym, jak i na wysokość. Usunięcie nawet niewielkiego ogniska próchnicowego w zębie mlecznym może powodować znaczne osłabienie jego struktury [11]. Cechą odróżniającą zęby mleczne od stałych, która determinuje sposób opracowania zębów mlecznych pod korony metalowe jest występowanie największej wypukłości korony zęba w okolicy szyjki zęba (listwa brzeżna), a nie jak w przypadku zębów stałych w połowie wysokości korony zęba. Mniejsza grubość szkliwa i zębiny wiąże się ze zwiększoną skłonnością do próchnicy. Komora zębów mlecznych jest duża z uwydatnionymi rogami miazgi, umiejscowiona blisko ściany przyśrodkowej korony zęba. Najbardziej cecha ta jest widoczna w trzonowych zębach mlecznych szczęki. Korony stalowe wykonywane są najczęściej na mleczne zęby trzonowe. Zęby te są obecne w jamie ustnej dziecka pomiędzy 2 a 9 rokiem życia. Pierwszy górny ząb trzonowy mleczny ma kształt beczkowaty. Te same wymiary ma szyjka zęba i brzeg powierzchni żującej. Drugi górny ząb trzonowy mleczny ma powierzchnie boczne silnie wybrzuszone, zbieżne w kierunku powierzchni żującej. Powierzchnia żująca ma kształt czworokąta z czterema guzkami, dwoma policzkowymi i dwoma podniebiennymi. Pierwszy dolny ząb trzonowy mleczny ma na powierzchni policzkowej tzw. guzek trzonowy będący listewką szkliwną. Powierzchnia policzkowa biegnie zbieżnie do żującej, natomiast powierzchnia językowa bardziej równolegle do osi zęba. Powierzchnia żująca ma cztery guzki, przy czym dwa guzki językowe są wyraźniej zaznaczone niż policzkowe, jednocześnie dwa guzki będące przyśrodkowymi są wyraźniej zaznaczone niż guzki odśrodko- 898

6 2008, 61, 12 Korony stalowe w rekonstrukcji zębów mlecznych we. Drugi mleczny ząb trzonowy dolny ma na powierzchni policzkowej trzy wypukłości przedzielone dwoma bruzdami. Powierzchnie styczne i językowa są wypukłe [11]. Zasady opracowania zęba mlecznego pod koronę stalową doginaną Ząb mleczny przeznaczony pod koronę stalową musi zostać oszlifowany. Zasady opracowania zębów mlecznych, zgodnie z zasadą minimalnej ingerencji w zmineralizowane tkanki zęba, opisał Waggoner w 2005 roku [22]. Są one następujące: z n i e c z u l e n i e z ę b a n a k t ó r y m b ę d z i e w y k o n y w a n a p r e f a b r y k o - w a n a k o r o n a m e t a l o w ą. W przypadku zębów szczęki zalecane jest wykonanie znieczulenia nasiękowego, zaś przypadku zębów żuchwy znieczulenia nasiękowego lub przewodowego (reguła 10) [3], o d d z i e l e n i e z ę b a n a k t ó r y m b ę d z i e w y k o n a n a k o r o n a s t a l o - w a o d ś r o d o w i s k a j a m y u s t n e j, p o p r z e z z a ł o ż e n i e k o f e r d a m u. Klamra koferdamu powinna być założona na ząb leżący dystalnie w stosunku do zęba, na którym będzie wykonana korona. Jeżeli planowane jest założenie koferdamu to znieczulenie należy wykonać przed tą procedurą, nawet jeśli szlifowany ząb pod koronę był uprzednio leczony endodontycznie, z n i e s i e n i e p o w i e r z c h n i o k l u - z y j n e j o 1 m m. W pierwszej kolejności należy zastosować wiertło szczelinowe zwężające się ku wierzchołkowi z płasko zakończonym szczytem. W celu redukcji powierzchni okluzyjnej z zachowaniem podstawowej morfologii okluzyjnej zęba wiertłem tym wykonuje się 2 3 rowki orientacyjne na głębokość 1 mm. Następnie tkanka zębowa pomiędzy poszczególnymi rowkami orientacyjnymi jest usuwana poprzez zeszlifowanie, z n i e s i e n i e p o w i e r z c h n i s t y - c z n y c h. W celu zniesienia powierzchni stycznych zalecany jest kamień diamentowy w kształcie wąskiego stożka zwężający się ku wierzchołkowi. Zniesienie powierzchni stycznych należy rozpocząć od strony policzkowej w kierunku języka. Pozwala to na zniesienie kontaktu z zębem sąsiednim, w taki sposób aby go nie uszkodzić i zmniejsza ryzyko wytworzenia stopnia w okolicy przyszyjkowej zęba, na którym będzie wykonywana korona stalowa, u s u n i ę c i e p r ó c h n i c y z a p o - m o c ą w i e r t ł a r ó ż y c z k o w e g o z a - m o n t o w a n e g o n a k ą t n i c y l u b r ę c z n i e, z a p o m o c ą e k s k a w a t o - r a. Rozległy ubytek należy wypełnić ostatecznym materiałem stomatologicznym przed osadzaniem korony stalowej, w y g ł a d z e n i e w s z y s t k i c h k o n - t u r ó w z ę b a s z l i f o w a n e g o p o d k o r o n ę s t a l o w ą z a p o m o c ą k a - m i e n i a d i a m e n t o w e g o, u s u n i ę c i e k o f e r d a m u, z a k ł a d a n i e k o r o n y s t a l o w e j. W zestawach przygotowanych przez producentów dla każdego zęba trzonowego mlecznego jest przygotowanych kilka wielkości koron stalowych. Zakładanie korony stalowej rozpoczyna się od strony językowej w kierunku policzka używając lekkiego nacisku palca. Dobór wielkości korony odbywa się metodą prób i błędów, a celem jest dobranie jak najmniejszej, z wielu koron przygotowanych dla danego zęba, która po wprowadzeniu na kikuta zęba ściśle do niego przylega, k o n t r o l a i k o r e k t a w y s o k o - ś c i k o r o n y s t a l o w e j. Wysokość korony kontroluje się porównując do zęba sąsiedniego lub jednoimiennego po sąsiedniej stronie łuku zębowego. Korona powinna wnikać pod brzeg dziąsła nie głębiej niż na 1 mm, w połowie wysokości szczeliny dziąsłowej [18]. 899

7 J. Słowik i in. Czas. Stomatol., Kontrolę wysokości do powierzchni okluzyjnej wykonuje się za pomocą kalki okluzyjnej. Korekta powinna być wykonana poprzez skrócenie obrzeża wiertłem do metalu lub nożyczkami, u k s z t a ł t o w a n i e ( d o g i ę c i e ) o b r z e ż a k o r o n y s t a l o w e j z a p o - m o c ą k l e s z c z y d o ł ą c z o n y c h d o z e s t a w u. Najważniejsze dla utrzymania korony stalowej na zębie jest jak najdokładniejsze jej dopasowanie do szyjki zęba, ponieważ największa wypukłość zęba mlecznego występuje w okolicy szyjki zęba mlecznego i to ona jest odpowiedzialna za retencję, w y g ł a d z e n i e o b r z e ż a d o p a - s o w a n e j k o r o n y s t a l o w e j g u m k ą d o m e t a l u, c e m e n t o w a n i e k o r o n y s t a l o - w e j. Materiałem do cementowania koron metalowych są cementy szkło-jonomerowe, polikarboksylowe, chemoutwardzalne żywice i tlenek cynku, u s u n i ę c i e n a d m i a r u c e m e n t u i k o n t r o l a w o k l u z j i. Gdy korona stalowa po osadzeniu jest za wysoka należy ją natychmiast, przed związaniem cementu, usunąć, dokonać korekty i rozpocząć procedurę od punktu 1 lub 2. Powikłania leczenia za pomocą koron stalowych Powikłania leczenia występują stosunkowo rzadko, w poniżej 10% przypadków i są zwykle łagodne. Najczęściej występują powikłania spowodowane przez niedopasowanie korony do zęba, co powoduje np. nadmierne odkładanie płytki nazębnej w okolicy szyjki zęba, trudności wyrzynania się sąsiadującego zęba stałego. Rzadziej występują powikłania związane z odcementowaniem lub złamaniem korony stalowej, zapalenie miazgi oraz uczulenie na nikiel [15]. Podsumowanie Pomimo niedoskonałości metodologicznych wyników badań dotyczących zastosowania koron stalowych w uzębieniu mlecznym, aktualnie obowiązujące zalecenia wszystkich towarzystw stomatologicznych są zgodne co do tego, że w przypadkach rozległej próchnicy zębów mlecznych leczenie za pomocą koron stalowych należy rozważyć w pierwszej kolejności. W dostępnym piśmiennictwie nie ma ścisłych wskazań, jaka wielkość ubytku wymaga tego sposobu leczenia. Decyzja o wyborze zaopatrzenia jest pozostawiona lekarzowi. Piśmiennictwo 1. American Academy of Paedriatric Dentistry. Clinical guideline on pediatric restorative dentistry. Chicago (IL): American Academy of Paedriatric Dentistry 2004, Braff M H: A comparison between stainless steel crowns and multisurface amalgams in primary molars. ASDC J Dent Child 1975, 42: Duggal M: Znieczulenie miejscowe. Red. Duggal M, Curzon M, Fayle S, Pollard M, Robertson A w: Techniki Odbudowy w Stomatologii Dziecięcej. Wydawnictwo Czelej, Lublin 1999, str Dawson L R, Simon J F Jr, Taylor P P: Use of amalgam and stainless steel restorations for primary molars. ASDC J Dent Child 1981, 48: de Almeida C M, Petersen P E, Andre S J, Toscano A: Changing oral health status of 6 and 12-year-old schoolchildren in Portugal. Community Dent Health 2003, 20: Einwag J, Dünninger P: Stainless steel crown versus multisurface amalgam restorations: an 8-year longitudinal clinical study. Quintessence Int 1996, 27: Engel R J: Chrome steel as used in children s 900

8 2008, 61, 12 Korony stalowe w rekonstrukcji zębów mlecznych dentistry. Chrom Omaha Dist Dent Soc 1950, 13: Fayle, S A, Welbury R R, Roberts J F on behalf of the British Society of Paediatric Dentistry. British Society of Paediatric Dentistry: a policy document on management of caries in the primary dentition. Int J Paediatr Dentistry 2001, 11: Humphrey W P: Use of chrome steel in children s dentistry. Dental Survey 1950, 26: Innes N P T, Ricketts D N J, Evans D J P: Preformed metal crowns for decayed primary molar teeth. Cochrane Database of Systematic Reviews 2007, Knychalska-Karwan Z: Anatomia zębów mlecznych. Red. Z. Knychalska-Karwan w: Stomatologia Zachowawcza Wieku Rozwojowego. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków, 2008, str Levering N J, Messer L B: The durability of primary molar restorations: III. Costs associated with placement and replacement. Pediatr Dent 1988, 10: Messer L B, Levering N J: The durability of primary molar restorations: II. Observations and predictions of success of stainless steel crowns. Pediatr Dent 1988, 10: Ogólnokrajowy Monitoring Zdrowia Jamy Ustnej i Jego Uwarunkowań. Polska Min. Zdrowia. AM Warszawa. AM Łódź. 15. Randall R C: Preformed metal crowns for primary and permanent molar teeth: review of the literature. Periatr Dent 2002, 24: Randall R C: Preformed metal crowns for primary and permanent molar teeth: review of the literature. Pediatr Dent 2002, 24: Roberts J F, Attari N, Sherriff M: The survival of resin modified glassionomer and stainless steel crown restorations in primary modals, placed in a specialist paedriatric dental practice. Br Dent J 2005, 198: Roberts J F, Sherriff M: The fate and survival of amalgam and preformed crown molar restorations placed in a specialist paediatric dental practice. Br Dent J 1990, 169: Shillingburg H, Jacobi R, Brackett S E: Fundamentals of Tooth Preparations for Cast Metal and Porcelain Restorations 2 nd Edition, Quintessence Publishing Co Śmiech-Słomkowska G: Znaczenie przedwczesnej utraty zębów mlecznych dla rozwoju zgryzu. Mag Stomatol 1995, 5: Truin G J, van Rijkom H M, Mulder J, van t Hof M A: Caries trends among 6 and 12-year old children and erosive wear prevalence among 12-year-old children in the Hague. Caries Res 2005, 39: Waggoner W: Restorative dentistry for the primary dentition. Red. J. Pnkham w: Pediatric Dentistry Infancy Trough Adolescence. Elsevier Saunders, St. Louis, 2005, str Wierzbicka M, Szatko F, Pierzynowska E, Zawadziński M, Dybiżańska E, Małkiewicz E, Ganowicz M, Strużyńska I, Iwanicka- Frankowska E: Świadomość i zachowania zdrowotne matek małych dzieci w Polsce z początkiem nowego tysiąclecia. Stomatol Współcz 2003, 4: World Health Organization. The World Oral Health Report int/oral_health/media/en/orh/_report03_ en.pdf2003:4. Otrzymano: dnia 28.X.2008 r Adres autorek: Kraków, ul. Montelupich 4 Tel./Fax: mdjurcza@cyf-kr.edu.pl 901