Michał Kajka mazurski twardziel

Transkrypt

1 Marcin Włodarski (Susz) Michał Kajka mazurski twardziel Niedaleko od centrum naszego miasta znajdziemy ulicę Kajki. Każdy mieszkaniec Susza zna tę ulicę, chociaż nie załatwiamy tam żadnych interesów. Nie mieści się tam żaden budynek użyteczności publicznej. Prócz sklepu meblowego nie znajdziemy na niej miejsca, w którym moglibyśmy zaopatrzyć się w cokolwiek. Spokojna, położona nie w centrum, ale i nie poza miastem, ulica. Ludzie mieszkający w domach na ulicy Kajki mają swoje podwórka, szopki na drzewo, garaże. Dzieci mają tu względny ulica Kajki rok spokój, chociaż daleko stąd do jeziora, lasu i pięknych widoków oferowanych przez przyrodę naszej okolicy. Do nazwy ulica Michała Kajki przyzwyczailiśmy się tak bardzo, że niewielu ludzi podkreśla imię Michał i to, że był on poetą, poetą mazurskim. Jako artysta nie brylował po salonach literackich, nie udzielał się w kabaretach i przyjęciach okazjonalnych. Chociaż żył w czasach, kiedy przez Polskę i jej okolice przeszła myśl romantyczna, pozytywistyczna, w końcu młodopolska cyganeria, aż po mnożące się w dwudziestoleciu międzywojennym wszelkie izmy w sztuce, Michał Kajka nigdy nie był związany z artystyczną koterią, nie pisał zgodnie z obowiązującą filozofią. Ten poeta samouk, wielce ceniony murarz - autor wielu domów w Ogródku blisko Orzysza, małej wsi, w której spędził swoje życie, potrafił być bezkompromisowym twórcą, piszącym w obronie ojczystej mowy i kultury mazurskiej ulica Kajki rok Co to znaczy, że Michał Kajka był poetą mazurskim? Po pierwsze mieszkał na Mazurach i po drugie: czuł się Mazurem, co ważne polskojęzycznym. Urodził się 27 września 1858 roku w Skomacku małej wsi w powiecie ełckim. 61

2 Tu od siódmego roku życia uczęszczał do szkoły, gdzie uczyło go dwóch polskich nauczycieli, którzy, jak wspomina sam Kajka, uczyli tylko po polsku. Język polski miał odegrać w jego życiu i twórczości ogromną rolę, co na ziemiach pruskich nie zawsze przynosiło mu zaszczyt i splendor. Jak wspomina Witold Piechocki w pracy na temat Michała Kajki pt. Michał Kajka, poeta zdawał sobie sprawę z tego, że Mazurzy są potomkami Polaków i pochodzą z Polski. Niestety nigdy nie byli pod bezpośrednim wpływem władzy polskiej 1. Droga do pełnego uświadomienia sobie swojej polskości nie była w przypadku Michała Kajki prosta i krótka. Już w pierwszych latach swojej edukacji szkolnej Kajka, mimo że uczony przez nauczycieli znających język polski, realizował obowiązujący wówczas program edukacji państwowej, wychowującej dzieci w duchu patriotyzmu pruskiego. Niemniej Michał Kajka ma ogromny wkład w obronę i utrwalanie języka polskiego na Mazurach, Warmii i Powiślu. Można przypuszczać, ze Kajka już we wczesnym dzieciństwie spotkał się z Kalendarzami Marcina Gerssa. Janusz Jasiński i Tadeusz Oracki wspominają o kalendarzach Marcina Gerssa, jako o nośniku najnowszych informacji ze świata. Bogato ilustrowane dostarczały wiele materiału religijnego, historycznego i obyczajowego 2. Dla redaktora Gerssa ojczyzną były Prusy, zaś Mazurzy, z którymi się utożsamiał, byli według niego mówiącymi po polsku Prusakami. Dokładał wielu starań, by Mazurzy zapoznawali się z niemieckim językiem i kulturą. Michał Kajka zdawał sobie sprawę z tego, że Mazurzy są potomkami Polaków, którzy przybywali na te ziemie po pokoju toruńskim w 1466 roku, w wyniku którego Polska odzyskała Prusy Królewskie z Warmią i częścią Powiśla. Prusy Książęce, w skład których wchodziły Mazury, były od tego czasu Polsce podległe na prawach lenna, co spowodowało osiedlanie się Polaków na Mazurach 3. Dzięki Albrechtowi Hohenzollernowi, siostrzeńcowi polskiego króla Zygmunta Starego możliwe było powstanie w 1546 roku gimnazjum w Ełku, które było przez długi czas ośrodkiem krzewienia polskości na ziemiach mazurskich. Po śmierci Alberta Hohenzollerna władcy Prus znów występowali przeciwko polskości. W roku 1657 nastąpiło odłączenie Mazur od Polski, ponieważ Polska zrzekła się lenna nad Prusami Książęcymi. W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku, odłączyły się też Warmia i Powiśle. Od tego czasu fala germanizacji objęła Mazurów na dobre i powoli wypierała z ich świadomości polskość. Wielu Polaków jednak za cenę spychania na margines życia gospodarczego kultywowało tradycje i ojczysty język, dzięki czemu przetrwał on na tych ziemiach. Michał Kajka był jednym z tych, którzy za sprawą słowa poetyckiego nie pozwolili się zniemczyć. Poeta bronił ojczystego języka również z powodów natury etycznej. Uważał bowiem, ze język ojczysty jest prawem przyrodzonym każdego człowieka, dlatego nikt nie powinien człowiekowi odbierać możliwości używania własnego języka, ponieważ jest to sprzeczne z prawem 1 Witold Piechocki, Michał Kajka, Olsztyn 1968, s Michał Kajka, Z duchowej mej niwy, opr. Janusz Jasiński i Tadeusz Oracki, Olsztyn Witold Piechocki, op. cit., s. 8 62

3 natury 4. Swoją tożsamość kulturową wiązał z Mazurami. Podkreślał jednak jedność narodową ludu polskiego na całych terenach wschodniopruskich. Witold Piechocki cytuje fragment wiersza na potwierdzenie tej tezy:... Warmia i Powiśle Jeden naród, jedno myślę, A Mazury też do tego Bo są szczepu słowiańskiego. Również w wierszu, w którym Kajka wychwala różne przymioty kobiet mazurskich, wyraża jedność z Warmiakami: Ja was wszystkich miewam w zacy, Że za sobą wy stoicie I ojczystą mowę czcicie. Dalej już poeta wymienia zalety kobiet i podkreśla ich siłę wobec ułomności mężczyzn, co też może świadczyć o pewnym prowokacyjnym pazurze Kajki, który był niepokorny nie tylko na gruncie języka i tradycji narodowościowych, ale także obyczajowo potrafił wystąpić przeciwko stereotypom. Jako obrońca języka polskiego występował Kajka już we wczesnych utworach. Na dobre jednak broni ojczystej mowy po wstąpieniu do Mazurskiej Partii Ludowej i związaniu się z jej organem - Gazetą Ludową, jak wspomina Joanna Chłosta-Zielonka we wstępie do Trenów mazurskich 5. Jeszcze bardziej w okresie plebiscytu, jako już w pełni uświadomiony Mazur-Polak agituje, by głosować za Polską. Joanna Chłosta-Zielonka zauważa, ze Kajka dba o poszanowanie i zachowanie języka ojczystego z powodu swej religijności. Dla chłopa jest rzeczą niedopuszczalną modlić się i słuchać kazań w kościele w innym jak ojczysty języku. Całe pokolenia Mazurów wychowały się w duchu protestantyzmu, którego naczelną zasadą jest modlić się w języku ojczystym 6. Za przykład niech posłuży ostatnia zwrotka wiersza opublikowanego w Mazurskim Przyjacielu Ludu w roku 1924: Ale kogo tłoczy trwoga I posiada dowcip w głowie, Niechaj zaśpiewa do Boga W swojej m a c i e r z y s t e j m o w i e. ( Uroczystość Gód na Mazurach ) 4 Piechocki, op. cit. s Michał Kajka; Treny mazurskie, oprac. Joanna Chłosta-Zielonka, Warszawa J. Chłosta-Zielonka, op. cit. s

4 Kajka w swojej poezji niejednokrotnie dziękuje stwórcy za ojczystą mowę i prosi o pomoc w jej zachowaniu, jak w wierszu z roku 1924: Przybliżamy się do Cię, Jezusie, I prosimy Cię w pokorze, Bądź nam łaskaw w tej to porze. Bliżej, bliżej Cię, Jezu, klejnocie. Żalem wzruszone, serca skruszone Niesiem ku Tobie, Panie miły, Wzmacniaj nas Sam, dodaj siły Potrzebującym, Ciebie proszącym. Widzisz, jak tonie, niby przy zgonie, Dźwięk ojczystej naszej mowy, Z której mamy pokarm zdrów (...) Przywróć ojczystą mowę nam istą, A my godnie chwalić Ciebie Będziem na ziemi i w niebie, Miej ją w obronie niech nie utonie. (Prośba do Boga o zachowanie mowy ojczystej) Niejednokrotnie radzi ludziom, by oddali sprawy w ręce sprawiedliwego Boga, który obstaje za Mazurami i za każdym krzywdzonym człowiekiem. Poleca ludowi oddać się woli Boga również w sprawie mowy polskiej: Zdajmy się pod wolę Boga, Gdy nas tłoczy taka trwoga. Bóg niewolę tę ukróci, Mowę naszą nam przywróci. Nietrudno się zatem domyślić, że naczelne miejsce w twórczości Kajki zajmują utwory o tematyce religijnej. Mamy prawo przypuszczać, że pierwszymi lekturami poety były: Biblia, Katechizm, kancjonały i inne książki religijne. Badacze twórczości tego poety twierdzą, że: poeta znał i na pewno posiadał Pięcioksiąg czyli kancjonał gdański oraz Zbiór kazań podwójnych Celestyna Mrongowiusza, Nowo wydany kancjonał pruski w przekładzie Jerzego Wasiańskiego. Te i inne pozycje o tematyce religijnej były dla niego pierwszym źródłem inspiracji. Joanna Chłosta-Zielonka w posłowiu do zbioru wierszy Michała Kajki Treny mazurskie przywołuje słowa Zbigniewa Chojnowskiego, który twierdzi, że: Poezja była dla Kajki nieustanną modlitwą, podczas której Stwórca użycza duchowej siły, czyli natchnienia, ono zaś jest źródłem wszystkich innych poczynań człowieka 7. Z kolei Władysław Ogrodziński cytowany przez Janusza Jasińskiego i Jerzego Orackiego twierdzi, że Bóg u Kajki to nic 7 J. Chłosta-Zielonka, op. cit. s.,

5 innego jak synonim zbiorowego sumienia i sprawiedliwości wyższej nad czasy i dzieje. Bóg u Kajki stanowi sprawiedliwość przede wszystkim dla niedoli biednego człowieka 8. Przekonaniu temu może dowodzić wiersz z roku 1928: Wiejski stan, wiejski łan I widok wiejskich łąk Gdy raczy Przy pracy Bóg darzyć dzieło rąk. Chociaż trud Znosi lud przy codziennej pracy, Za to Pan Wiejski stan Błogosławić raczy. ( O wiejskim stanie ) Wiele miejsca w swojej twórczości poświęcił Kajka na pieśni inspirowane Kancjonałem pruskim, o którym była mowa wcześniej. Zbigniew Chojnowski we wstępie do wydanego przez siebie zbioru wierszy Michała Kajki Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne podkreśla: Za tym, aby Kajkę pamiętać jako kompozytora, czyli układacza tekstów do śpiewania, przemawia i to, że ich stałymi motywami są: śpiew, pianie, piosenka, ptasie głosy, dźwięk (...) Na godną dzisiejszej lektury twórczość Michała Kajki składają się ułożone przez niego mazurskie psalmy właśnie dziękczynne, błagalne, pokutne, żałobne (...) Dźwiękowa strona świata fascynowała Kajkę niezmiernie 9. W jedynym za życia wydanym tomie Pieśni mazurskie w roku 1927, zawarł Kajka teksty pisane na nutę. Nad niektórymi pieśniami zachowała się instrukcja, na jaką nutę należy je śpiewać. Kajka jako prosty cieśla i murarz, nie unikał tematów życia codziennego rzemieślników i chłopów. Wychowany na wsi, doskonale znał realia życia ówczesnej ludności mazurskiej. Egzystencje tę w swoich wierszach spowijał cudownością i jednocześnie surowością natury tych okolic. W jego wierszach Mazury to okolica pięknych borów i jezior, wszelkiego ptactwa i leśnej zwierzyny. Chłopi zaś, to lud ciężko pracujący, ale prawy i bogobojny, dzięki czemu stwórca dba, aby w końcu los chłopa nie skończył się, by udało mu się zachować polski język, ponieważ pragnie go i potrzebuje jak chleba przez siebie ciężko wypracowanego. To oczywiście lud mazurski, w którym mieszczą się piękne i pracowite kobiety oraz przystojni i silni Mazurzy. Kajka poświęcił wiele miejsca również ich pracowitości: 8 T. Oracki we wstępie do Michał Kajka Z duchowej niwy mej, Olsztyn 1982, s. XXVII 9 Michał Kajka, Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne, oprac. Zbigniew Chojnowski, Olsztyn 2008, s.6 65

6 Mazurski lud to cnotliwy I do pracy nieleniwy. Chętnie pola uprawiają, A z tego dobytek maja. Ładne chłopcy ci Mazury. Kiedy ujmą co w pazury, A choć ciężar to nie byle, Juści oni nie są w tryle. (...) niewiasty znów to skarb zloty. Ach, toć one do roboty (...) Tam, gdzie bory sosnowe przecudny szmer wydają, Mazurzy miejsca swe Z rozkoszą tam witają Gdzie tafle jezior wkoło W blasku słońca promieni Lśnią przecudnie, wesoło Wpośród leśnej zieleni. (...) Rybak łódką posuwa I płynie po jezierze, Czasem secie... Lub zastawia więcierze. (...) Ty, mazurski ludu mój, Chrobrego szczepu plemię, Szanuj ojców język twój I tę mazurską ziemię. ( O mazurskim ludzie ) Z twórczości Michała Kajki wyłania się też tło społeczne ówczesnych czasów, ich obyczajowość. Przede wszystkim dowiadujemy się o chwiejności ludzi, którzy decydowali się głosować podczas plebiscytu w 1920 roku. Jak bardzo przypomina to dzisiejszych Polaków, którzy szybko zniechęcają się do kogoś, na kogo jeszcze niedawno głosowali. Ale przypomina to również pewną prawidłowość obecną i w XXI wieku, która przynajmniej w wierszach Kajki, stawia prosty, pracujący lud pod wszystkimi, którzy chcą dostać się do władzy. Wówczas to podejmują wymyślne lub prostackie akcje, mające na celu wywindowanie ich na przywódców. Zaraz po tym zapominają o wszelkich obietnicach, według których lud miał mieć pracę, niższe podatki, lepsze warunki socjalno-bytowe. Poczytajmy Kajkę: 66

7 Smutne przeżywamy losy, Spadły na nas ciężkie ciosy, Śruba podatkowa toczy (...) Tego piwa moi mili Socjale naważyli (...) Damy głosy nasze iście Wszyscy razem nacjonaliście. Oni nam wszystko poradzą I z biedy nas wyprowadzą. Za nami się doczynkują, Żydów precz stad wyrugują, Wtedy łokciowe towary Potanieją co bez miary. ( Zdania ludu mazurskiego przed wyborami ) Dalej mowa jest o Polakach, którzy z pewnością zdarliby ostatnia koszulę z Mazura, wobec czego lepiej głosować na przynależność do Niemiec. Niestety w kilka lat po wyborach Mazurzy mówią inaczej, co czytamy w kolejnym wierszu, opublikowanym jak poprzedni w Mazurskim Przyjacielu Ludu, również w roku 1924: Znowujem się pomylili, Bo nam oczy zamydlili, Obiecali złote góry Przydostarczyć na Mazury. ( Zdania ludu mazurskiego po wyborach ) Już w poprzednim wierszu Michał Kajka wspomina o Żydach, jak się domyślamy z kontekstu, raczej nie byli oni lubiani. W jego wierszach temat tego narodu powraca zawsze jako tego, który stara się zarobić, ale nie ciężka pracą. To być może tylko do dziś powielany stereotyp, niemniej Michał Kajka nie zapomniał o Żydach w swojej twórczości. Mniemam, że opisał ich w zgodzie z ówcześnie panującymi przekonaniami. To kolejny dowód na to, że Kajka lubił i potrafił umieścić w swoich wierszach zwyczaje ludzi i ich stosunki między sobą. Kopalnią takiej wiedzy są przede wszystkim Opowieści ucieszne, które opublikował i opracował w minionym roku Zbigniew Chojnowski propagator twórczości ludowej na ziemiach mazurskich w cytowanej już tu pracy pt. Mały kancjonał mazurski i opowieści ucieszne : Chociaż Żydzi nie pracują, Nie sieją, ani żniwują, 67

8 Jednak się inaczej mają Jak ci, co się uganiają ( O żydowskim koniu ) I tu Żyd uchodzi za spryciarza, jednak Kajka opisuje historyjkę, w której Mazur, jeśli się postara, przechytrzy nawet takiego cwaniaka. A tu znów historia o tym, jak rybak uciekał przed Żydami, którzy byli właścicielami jeziora: Gdyby kto zastawił siecie, Toć z pewnością o tym wiecie, Tylko Żydzi są panami Nad naszymi jeziorami. ( O naszych jeziorach mazurskich ) I w tym wierszu Mazur przechytrzył pościg. Kolejny raz Żyd został przedstawiony w ośmieszającym go świetle. W wierszu Żydek przed sądem, w którym to Icek Lajzer trudniący się przemytnictwem zostaje pojmany przez policję i postawiony przed sąd. Tu nie popisuje się inteligencją. To oczywiście jedynie dowód na to, że Michał Kajka potrafił obrazować nastroje społeczne. Możemy się dzięki temu domyślać jakie stosunki panowały między ludźmi, jakie targały nimi kompleksy, czego pragnęli, a czego się bali. Przedmiotem jego refleksji są również zachowania młodzieży oraz wszelkie próby przechytrzenia świata, które nie mogą się przecież udać, skoro i tak nad wszystkim piecze trzyma jedyny sprawiedliwy Bóg. Opowieści te mają zacięcie komiczne. Kajka prócz pieśni kierowanych do Boga, jak każdy poeta ludowy, lubował się w pisaniu dykteryjek, facecji, humoresek mazurskich. Zawsze ktoś zostaje przechytrzony (oczywiście najczęściej bogacz), znajdziemy tu niewierne żony, skąpców, figlarzy i pijackie zwady. To tematy najczęściej poruszane przez twórców ludowych, którzy inspiracji najchętniej szukali w życiu codziennym. Zasady moralne są tutaj proste. Piętnuje się skąpstwo, życie ponad stan, pijaństwo, łamanie przykazań. Głosi się pochwałę religijności, uczciwej pracy, wierności. Częstym motywem jest historyjka o prostaku, któremu udaje się przechytrzyć kogoś lepszego od siebie, podobnie jak w cytowanych już utworach. Jak zauważają J. Jasiński i J. Oracki, najczęstszym rodzajem literackim z jakiego korzysta Kajka, jest liryka opisowa sytuacyjna. Dominują tu odmiany rodzajowe: religijna, refleksyjna, patriotyczna i agitacyjno-polityczna. W obrębie liryki najlepiej porusza się na gruncie pieśni religijnych i społeczno-patriotrycznych, częściowo związanych z muzyką (wiersz meliczny). Kajka zdawał sobie sprawę, jaką tradycję w polskiej literaturze mają pieśni, dlatego szczególnie chętnie używał ich pisząc o mowie ojczystej. O jego umiejętnościach literackich, które zdobywał przez całe życie świadczyć mogą przede wszystkich proste, ale jakże ujmujące porównania i metafory. Poza nimi Kajka nie stosował wyrafinowanych środków stylistycznych. Po pierwsze wynikało to być może z jego usposobienia i po drugie 68

9 z powodów, dla których pisał. Jego wiersze były przecież często manifestacyjne i kierowane raczej do prostego ludu. Oto kilka przykładów jego kunsztu: Jako chmura, co w prędkości/ Ulotni się i zginie,/ Tak mnie dziecko zostawiło w żałości, Łzy swe jak wodę pije oraz epitety i metafory, które podaję za J. Jasińskim i J. Orackim: sosny zaszumiały tęskliwie, mowa tonie, kraina smutku, gorliwe pienia. Nie znajdziemy u Kajki wierszy bezrymowych. Najczęściej stosowane rymy to: abab, aabb. Zmierzając jednak do różnorodności, poeta stosuje również rymy: ababccc, ababccdd. Przy czym najczęstsze rymy maja charakter odpustowo-jarmarczny, zwane popularnie rymami częstochowskimi, w których powtarzają się końcówki odmian. Michał Kajka dążył do doskonałości w posługiwaniu się językiem literackim. Taki język obrał świadomie, przy czym na co dzień zapewne posługiwał się gwara mazurska. Dosyć trudno jest doskonalić język literacki, przebywając na wsi i wśród ludzi, którzy nie mówią w takim stylu. Stąd i w wierszach Kajki widać czasem brak konsekwencji ortograficznej. Pojawiają się też akcenty języka gwarowego, co jest dziś raczej cennym doświadczeniem dla czytelnika. Kajka jest może być interesujący w warstwie leksykalnej. Spotkamy tu dużą ilość archaizmów, wyrazów gwarowych: frasunek (kłopoty), furać (fruwać), białka (kobieta), praśnica (chleb nie kwaszony), lo (tylko)10. Historia Michała Kajki zdumiewa. Prosty człowiek, pochodzący z biednego domu bez tradycji literackich, całe swoje życie oparł na pisaniu. Śmiali się z jego pasji koledzy rzemieślnicy, nie po drodze z jego pisaniem było również żonie Wilhelminie Karasiównej, która nie rozumiała jego zacięcia społecznego i w ogóle potrzeby pisania. Trzeba pamiętać, że Kajka wychowywał się i żył wśród ludzi mało wykształconych, nierozumiejących takich potrzeb. Dodać należy jeszcze, że dom Kajki często był pod obserwacją, a w czasach plebiscytu grożono mu. Rzadko zdarza się, by chłopo-robotnik zajmował się pisaniem, a do tego indywidualnie narażał się w imię obrony mowy ojczystej i swojego narodu. Mimo licznych publikacji i zaangażowania społecznego Michał Kajka nie jest znany ogólnopolskiemu czytelnikowi. Nie spotkamy go też w podręcznikach dla dzieci i młodzieży. Być może brak jego obecności w centrach kulturalnych zniósł go na margines życia artystycznego. Walka o swobodę wypowiadania się w języku polskim w odległych Mazurach nie pozwoliła mu na swobodny styl życia młodopolskiej cyganerii. Światopogląd Mazura murarza musiał różnić się od światopoglądu warszawskiego Skamandryty. Pewne jest i to, że jego poezja nie jest aktem wyrafinowanym i nowatorskim. Nie mniej stanowi on bardzo ważny element naszej tożsamości, nie tylko Warmii, Mazur i Powiśla, ale tez całego kraju, jako że broniąc polskiego języka, dbał Kajka o kulturę całego narodu. Imponować może jego niezależność i twardy charakter, który nie pozwolił mu schlebiać gustom czytelniczym. Kajka zawsze podążał swoim mazurskim szlakiem. Zdjęcia - Krzysztof Kępiński 10 op.cit., s. LVI 69

10 rys. Bartłomiej Kowalczuk (Falknowo), Widok z ulicy Prabuckiej na dawny młyn 70