Metody oceny ekoefektywności w zarządzaniu łańcuchem dostaw

Transkrypt

1 Dorota Burchart-Korol Główny Instytut Górnictwa Krystyna Czaplicka-Kolarz Politechnika Śląska Krzysztof Witkowski Uniwersytet Zielonogórski Metody oceny ekoefektywności w zarządzaniu łańcuchem dostaw Wprowadzenie Zgodnie z normą ISO 14045:2012 ekoefektywność jest narzędziem, które umożliwia zintegrowaną ocenę wpływu na środowisko oraz ocenę ekonomiczną uwzględniając perspektywę cyklu życia [1]. Ocenę ekoefektywności przeprowadza się w pięciu etapach takich jak: zdefiniowanie celu i zakresu analiz, wykonanie analizy środowiskowej techniką oceny cyklu życia LCA (Life Cycle Assessment), ocena wartości systemu wyrobu (uwzględniając różne metody oceny efektywności ekonomicznej), obliczenie ekoefektywności oraz interpretacja. Zastosowanie koncepcji ekoefektywności umożliwia znalezienie produktu o najniższych kosztach a równocześnie przy ograniczonym wpływie na środowisko w całym cyklu życia. W pracy [2] przedstawiono różne ujęcia koncepcji ekoefektywności oraz zaproponowano metodę obliczania ekoefektywności. Do projektowania ekoefektywności można zastosować różne narzędzia, do których zalicza się między innymi sieci neuronowych [3,4,5]. Ekoefektywność stanowi funkcję wskaźników ekonomicznych i środowiskowych, jednakże takie ujęcie nie pozwala na pełną ocenę łańcucha dostaw, gdyż nie uwzględnia wszystkich kryteriów oceny. Dlatego w niniejszej pracy proponuje się zastosowanie metod multikryterialnych do oceny ekoefektywności łańcuchów dostaw z widzenia klienta, z punktu widzenia decydentów oraz z punktu widzenia nabywców i projektantów (rys.1). Ekoefektywność łańcucha dostaw Dostawcy Producenci Hurtownicy Detalisci Klienci Przepływ materiałów, produktów oraz informacji Analiza ekonomiczna i finansowa Łańcuch zwrotny Rys.1. Ekoefektywność łańcucha dostaw Wynik ekoefektywności jest względny, co oznacza że dany łańcuch dostaw jest bardziej lub mniej ekoefektywny w porównaniu z innym. Dzięki temu uzyskuje się współczynnik ekoefektywności (Factor X), równy stosunkowi ekoefektywności ocenianego łańcucha dostaw do ekoefektywności referencyjnego łańcucha dostaw (1). Współczynnik X pokazuje o ile dany łańcuch dostaw różni się od wariantu wzorcowego (referencyjnego), pozwala również uchwycić następujące zmiany na konkretnych etapach łańcucha dostaw. Logistyka 5/

2 EFE0 FactorX EFE R (1) gdzie Factor X względny wskaźnik ekoefektywności EFE 0 ekoefektywność ocenianego łańcucha dostaw EFE R ekoefektywność referencyjnego łańcucha dostaw Aspekty środowiskowe w zarządzaniu łańcuchem dostaw Zarządzanie łańcuchem dostaw (SCM - Supply Chain Management) jest jedną z zaawansowanych metod zarządzania przedsiębiorstwem w celu jego dalszego rozwoju. Celem zarządzania łańcuchem dostaw jest zwiększenie sprzedaży, obniżenie kosztów oraz optymalne wykorzystanie aktywów przedsiębiorstwa, dzięki usprawnieniu komunikacji między wszystkimi podmiotami tworzącymi łańcuch dostaw. Systemy zarządzania łańcuchem dostaw wykorzystują różne metody i techniki w celu lepszego spełnienia wymagań klientów. W pracy [6] przedstawiono i omówiono różne rodzaje łańcuchów dostaw zielony łańcuch dostaw (green supply chain), zrównoważony łańcuch dostaw (sustainable supply chain), zamknięta pętla łańcucha dostaw (closed loop supply chain) oraz pokazano miejsce ekoefektywności oraz ekoskuteczności w zarządzaniu łańcuchem dostaw. W ostatnich latach aspekty zrównoważonego rozwoju coraz częściej są uwzględniane również z zarządzaniu łańcuchem dostaw, co spowodowało pojawienie się nowych trendów w logistyce. Zielony łańcuch dostaw (green supply chain) rozszerza konwencjonalny łańcuch dostaw, uwzględniając oprócz przepływ materiałów, energii i informacji również przepływy zwrotne (reverse supply chain). Zielony łańcuch dostaw został wprowadzony przez Beamon [7] i Cash oraz Wilkerson [8]. Obszerne studia literaturowe na temat zarządzania zielonym łańcuchem dostaw zawarto w pracy Srivastava [9]. Często również łączy się zielony łańcuch dostaw z odchudzonym łańcuchem dostaw (lean supply chain) [10,11]. Zrównoważony łańcuch dostaw (sustainable supply chain) ujmuje w ocenie łańcucha dostaw oprócz kwestii związanych z przepływami zwrotnymi również wszystkie aspekty zrównoważonego rozwoju, do których nalezą - środowisko, ekonomia i społeczeństwo. Jednym z najnowszych trendów w zarządzaniu łańcuchem dostaw jest zrównoważona sieć dostaw (sustainable supply network), która składa się z przepływu materiałów, informacji itd. od źródła poprzez produkt do ponownego wykorzystania. Sieci dostaw obejmują aspekty środowiskowe, działalność człowieka, podejście procesowe, przepływ informacji i zużycie zasobów. Przedsiębiorstwa są zaangażowane w kilka sieci dostaw jako producent i / lub klient [12]. Ekoefektywność może być pierwszy krokiem w celu uzyskania zrównoważonego łańcucha dostaw. Wykonanie analizy ekoefektywności z zastosowaniem metod multikryterialnych umożliwi uwzględnienie pozostałych aspektów zrównoważonego rozwoju. Wielokryterialne metody oceny ekoefektywności W celu dokonania oceny ekoefektywności stosowane są różne metody wielokryterialne. Do przykładowych narzędzi należy DEA (Data Envelopment Analysis), która umożliwia wykonanie takiej oceny. W pracach [13, 14] przedstawiono zastosowanie DEA jako narzędzia do oceny ekoefektywności. Ekoefektywność technologii również z zastosowaniem DEA została przedstawiona w pracy [15]. Oceny ekoefektywności metodą DEA zostały przedstawione m.in. w publikacjach [16-21]. Metodykę DEA stosowaną do oceny efektywności jednostek produkcyjnych i organizacji o tej samej produkcji wprowadzono powszechnie do praktyki badań operacyjnych przez Charnes i in. [22]. DEA jest przykładem metody nieparametrycznej estymacji efektywności, jednostek produkcyjnych/organizacyjnych i stosowana jest głównie w badaniach operacyjnych. Z uwagi na dużą popularność metodyki DEA do oceny efektywności w badaniach operacyjnych w wielu ośrodkach uniwersyteckich powstały agendy i organizacje, zajmujące się rozwojem metodyki DEA, jak i tworzeniem oprogramowania komercyjnego wspomagającego obliczenia efektywności z wykorzystaniem metodyki DEA [15]. Należy podkreślić, że wykorzystanie DEA do oceny ekoefektywności, względnie wykorzystywanie w ocenach efektywności oraz oceny aspektów środowiskowych jest zagadnieniem 259 Logistyka 5/2013

3 stosunkowo nowym. DEA zwykle wykorzystywana jest do oceny efektywności jednostek prowadzących podobną działalność [15]. Do wyznaczenia ekoefektywności służyć mogą również inne metody. W przypadku wyboru optymalnego scenariusza łańcucha dostaw wybór powinien być wieloaspektowy uwzględniający różne aspekty zarządzania łańcuchem. Przy ocenie łańcucha dostaw nie można się opierać jedynie na analizie finansowej, ale należy uwzględniać również istotne kwestie, takie jak: aspekty organizacyjne, środowiskowe czy społeczne. Decyzja o wyborze scenariuszy wymaga określenia aspektów ich oddziaływania uwzględniając skutki negatywne oraz pozytywne. Kolejnym istotnym problemem jest skwantyfikowanie wszystkich aspektów. Do metod stosowanych w ocenie ekoefektywności coraz częściej należą metody wielokryterialnego podejmowania decyzji (MCDM Multiple Criteria Decision Making) jako narzędzia wspomagające proces podejmowania decyzji. Stosowane są dwa rodzaje metod [23]: metody wielocelowego podejmowania decyzji, (MODM Multi Objective Decision Making Methods) metody wieloatrybutowego podejmowania decyzji, określane także jako wielokryterialne metody dyskretne (MADM Multi Attribute Decision Making Methods) Grupa metod MODM bada problemy decyzyjne, w których zbiór wszystkich dopuszczalnych decyzji jest zbiorem ciągłym, zawierającym nieskończoną liczbę możliwych wariantów rozwiązania. Problemy te posiadają natomiast zbiór kwantyfikowalnych celów, na podstawie których podejmowana jest decyzja oraz zbiór określonych ograniczeń na wartości zmiennych decyzyjnych możliwych scenariuszy. W przypadku metod MADM ich cechą wyróżniającą jest ograniczona i niewielka liczba ustalonych wariantów decyzyjnych, natomiast ich wybór dokonywany jest na podstawie ustalonych kryteriów, które niekoniecznie muszą być kwantyfikowalne. Ze względu na dużą częstotliwość występowania tego typu problemów do ich rozwiązania służą głównie takie metody jak np.[24]: PROMETHEE (Preference Ranking Organization Method for Enrichment Evaluations), ELECTRE (Elimination Et ChoixTraduisant la Realite), TOPSIS (Technique for Order Performance by Similarity to Ideal Solution), SMART (Simple Multi Attribute Rating Technique), AHP (Analytic Hierarchy Process), ANP (Analytic Network Process). W pracy [25] przedstawiono zastosowanie metody QFD (Quality Function Deployment) orzc metody oceny wpływu cyklu życia (LCIA Life Cycle Impact Assessment) do oceny eko-efektywności. QFD zostało zastosowane w celu określenia wartości produktu, natomiast oddziaływanie na środowisko zostało oszacowane za pomocą LCIA. Powyższy sposób oceny ekoefektywności można zaimplementować do oceny łańcucha dostaw (rys.2). Logistyka 5/

4 Zaprojektowanie scenariuszy łańcucha dostaw Inwentaryzacja danych QFD LCA Ekoefektywność poszczególnych scenariuszy Współczynnik X Rys.2. Ocena ekoefektywności łańcucha dostaw w oparciu o LCA i QFD Podsumowanie Ocena łańcucha dostaw powinna uwzględniać sieć organizacji, powiązanych z dostawcami i odbiorcami, w różne procesy i działania, które tworzą wartość w postaci produktów i usług dostarczanych do końcowych konsumentów. Dotyczy to również oceny ekoefektywności, dlatego tak istotne jest uwzględnienie wszystkich zagadnień związanych z zarządzaniem łańcuchem dostaw. W celu wykonania analizy ekoefektywnosci istotne jest pełne scharakteryzowanie ocenianego łańcucha dostaw, czy dotyczy pojedynczego przedsiębiorstwa, łańcucha przedsiębiorstw współpracujących lub sieci przedsiębiorstw. W celu ujęcia wszystkich przepływów oraz aspektów związanych z funkcjonowaniem poszczególnych łańcuchów dostaw proponuje się zastosowanie metod wielokryterialnych do oceny ekoefektywności łańcucha dostaw. Ekoefektywność umożliwia w zarządzaniu łańcuchem dostaw dostarczenie produktów o najwyższej wartości dla klienta po niższych kosztach a jednocześnie o najniższym wpływie na środowisko dla całego łańcucha. Streszczenie W pracy przedstawiono możliwości zastosowania metod oceny ekoefektywności w zarządzaniu łańcuchem dostaw. Ekoefektywność jako miara integrująca aspekty ekonomiczne oraz środowiskowe może być stosowana do oceny na poziomie mikro do oceny przedsiębiorstw, jak również na poziomie makro do oceny gospodarki. Ekoefektywność może być również wykorzystana przy ocenie poszczególnych technologii, produktów i łańcuchów dostaw. Przy ocenie ekoefektywności istotne jest określenie kryteriów tej oceny. W przypadku oceny ekoefektywności łańcuchów dostaw najistotniejsze są kwestie ekonomiczne na każdym etapie tego łańcucha, jednakże ocena jakości produktu, czy półproduktów, jak również wszelkie kwestie środowiskowe, jak emisja gazów cieplarnianych, czy też zużycie nieodnawialnych zasobów stają się bardzo istotne przy ocenie łańcucha dostaw. Ekoefektywność jest metodą, która umożliwia zintegrowanie wszystkich tych aspektów, jednak jest to możliwe przy wykorzystaniu dodatkowych metod jak np. analiz multikryterialnych Methods for eco-efficiency assessing in supply chain management Abstract This paper presents the applicability of methods for assessing eco-efficiency in supply chain management. Ecoefficiency as a measure of integrating economic and environmental aspects can be used to assess the microlevel to assess the business as well as at the macro level to assess the economy. Eco-efficiency can also be used 261 Logistyka 5/2013

5 in the assessment of technologies, products and supply chains. In assessing the eco-efficiency is important to define the criteria of the evaluation. For the assessment of eco-efficiency of supply chains are the most important economic issues at each stage of the chain, but the assessment of the quality of the product, or intermediate, as well as any environmental issues, such as greenhouse gas emissions, or the consumption of non-renewable resources are becoming very important in the assessment of the supply chain. Eco-efficiency is a method that allows to integrate all these aspects, but it is possible with the use of additional methods such as multicriteria analysis Literatura 1. ISO 14045:2012 Environmental management - Eco-efficiency assessment of product systems - Principles, requirements and guidelines 2. Burchart-Korol D., Ślaski P.: Analiza ekoefektywności w logistyce produkcji, Logistyka 5, 2011, Golak S., Burchart-Korol D., Czaplicka-Kolarz K., Wieczorek T.: Application of Neural Network for the Prediction of Eco-efficiency. Lecture Notes in Computer Science, D. Liu et al. (Eds.): ISNN 2011, Part III, LNCS 6677, , 2011 (Springer-Verlag Berlin Heidelberg 2011). 4. Malindžák D., Straka M., Helo P., Takala J.: The methodology for the logistics system simulation model design Metalurgija. no. 4, 2010, Saniuk A., Jakabova M., Babcanova D., New solutions in enterprise management, in: Innovations in information management systems, Monograph, (ed. by Anna Saniuk, Sebastian Saniuk), Wyd. Instytutu Informatyki i Zarządzania Produkcją Uniwersytetu Zielonogórskiego, Zielona Góra 2011, 44-61, ISBN: Burchart-Korol D., Czaplicka-Kolarz K., Kruczek M.: Eco-efficiency and eco-effectiveness concepts in supply chain management, Carpathian Logistics Congress, Jesenik Beamon B. M. Designing the Green Supply Chain, Logistics Information Management 12(4), 1999, Cash R., Wilkerson T., GreenSCOR: Developing a Green Supply Chain Analytical Tool. LMI Logistics Management Institute Srivastava S. K.: Green Supply-Chain Management: A State-of-the-Art Literature Review, International Journal of Management Reviews 9 (1), 2007, Kruczek M., Żebrucki Z., Doskonalenie struktury łańcucha dostaw z wykorzystaniem koncepcji Lean., Logistyka 2, 2011, Lenort R., Wicher P., New trends in supply chain management and their comparison and integration, Logistyka 2, 2012, ( ). 13. Andrés J. Picazo-Tadeo, José A. Gómez-Limón, Ernest Reig-Martínez Assessing farming ecoefficiency: A Data Envelopment Analysis approach Journal of Environmental Management 92, 2011, Pekka J. K, Mikulas L. Eco-efficiency analysis of power plants: An extension of data envelopment analysis European Journal of Operational Research 154, 2004, Ekoefektywność Technologii, praca zbiorowa pod red. M. Kleibera, Wydawnictwo Naukowe Instytutu Technologii Eksploatacji Radom Wang G., Cote R.: Integrating Eo-efficiency and Eco-effectiveness into the Design of Sustainable Industrial Systems in China. International Journal of Sustainable Development and World Ecology 18(1), Wursthorn S., Poganietz W.R., Schebek L.: Economic-environmental Monitoring Indicators for European Countries: A disaggregated Sector-based Approach for Monitoring Eco-efficiency. Ecological Economics 70(3), 2011, Yang F., Li Y., Liang L., Wu D.: Modelling Undesirable Outputs in Ecoefficiency Evaluation to Paper Mills along the Huai River based on Shannon DEA. International Journal of Environment and Sustainable Development 10(1), 2011, Logistyka 5/

6 19. Zhao W., Huppes G., Voet E. van der: Eco-efficiency for Greenhouse Gas Emissions Mitigation of Municipal Solid Waste Management: A Case study of Tianjin, China. Waste Management, Picazo-Tadeo A.J., Beltran-Esteve M., Gomez-Limon J.A.: Assessing Ecoefficiency with Directional Distance Functions, Working Papers in Applied Economics, WPAE-Spain Oggioni G., Riccardi R., Toninelli R.: Eco-efficiency of the World Cement Industry: A Data Envelopment Analysis, Energy Policy 5, 2011, Charnes, A., Cooper W., Rhodes E., 1978, Measuring the efficiency of decision making units, European Journal of Operational Research 2, Trzaskalik T., Wprowadzenie do badañ operacyjnych z komputerem. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Wyd Sobczyk E., Wota A., Krężołek S., Zastosowanie matematycznych metod wielokryterialnych do wyboru optymalnego wariantu źródła pozyskania węgla kamiennego, Gospodarka Surowcami Mineralnymi Tom 27 Zeszyt 3, Kobayashi Y., Kobayashi H., Hongu A., Sanehira K., A Practical Method for Quantifying Ecoefficiency Using Eco-design Support Tools Journal of Industrial Ecology, 4, Logistyka 5/2013