Buddyjska epistemologia Tybetu

Transkrypt

1 Artur Przybyslawski Buddyjska epistemologia Tybetu Studia i przeklady l l

2

3 Seria: Ex Oriente Recenzent Projekt okładki i stron tytułowych Autor fotografii na okładce dr hab. Cezary Galewicz Jadwiga Burek Artur Przybysławski Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Jagielloński ze środków Katedry Porównawczych Studiów Cywilizacji Copyright by Artur Przybysławski & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2017 All rights reserved Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. Labai ačiū mano Linutei už mūsų atsiskyrimą Stupkalnyje, kur kilo šios knygos idėja. ISBN ISBN (e-book) Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , tel./fax Dystrybucja: tel , tel./fax tel. kom , sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr

4 SPIS TREŚCI Wstęp 7 CZĘŚĆ I Dźamgön Kongtrul Lodrö Thaje Zarys historii epistemologii w Indiach i Tybecie 13 Artur Przybysławski Uwagi o dziejach epistemologii buddyjskiej w Indiach i Tybecie 40 CZĘŚĆ II Epistemologia w naukach buddyjskich 57 Artur Przybysławski Uwagi o statusie epistemologii buddyjskiej 62 CZĘŚĆ III Budda jako ucieleśnienie poznania właściwego 73 Definicja i podział poznania właściwego 93 VII Karmapa Czödrag Gjatso O pojęciu poznania właściwego 121 5

5 SPIS TREŚCI Artur Przybysławski Uwagi o pojęciach ucieleśnienie poznania właściwego i nowość w kontekście definicji poznania właściwego 162 ANEKS. EDYCJE ORYGINAŁÓW W TRANSLITERACJI WYLIEGO Dźamgön Kongtrul Lodrö Thaje Zarys historii epistemologii buddyjskiej w Indiach i Tybecie 181 Epistemologia w naukach buddyjskich 189 Budda jako ucieleśnienie poznania właściwego 191 Definicja i podział poznania właściwego 197 VII Karmapa Czödrag Gjatso O pojęciu poznania właściwego 203 Bibliografia 215

6 WSTĘP Epistemologia buddyjska, a w szczególności jej tybetańska wersja, to w polskim piśmiennictwie do tej pory terra incognita. Niniejszy tom ma być pierwszym krokiem na tym olbrzymim obszarze, który również na świecie właściwie dopiero zaczyna być intensywnie eksplorowany. Tybetańska epistemologia to morze tekstów, w którym raz za razem odkrywane są teksty uznane wcześniej za bezpowrotnie stracone w chwili obecnej nawet dokładne określenie, czym faktycznie dysponujemy, stanowi samo w sobie wyzwanie badawcze. Fundamentalne teksty tej tradycji nadal czekają na zachodnie przekłady, co oczywiście nie jest zarzutem, lecz raczej stwierdzeniem stanu koniecznego w tak młodej dziedzinie. Rośnie natomiast liczba cząstkowych badań, których ograniczony charakter w wielu przypadkach kompensuje ich dogłębność, co z czasem powinno zaowocować całościowymi, rzetelnymi przekładami konkretnych dzieł. W wielu przypadkach ich tłumaczenie odwleka się również z tego powodu, że jak do tej pory bardzo niewielka liczba tych tekstów została profesjonalnie wyedytowana i wydana zgodnie ze standardami nauki zachodniej; opieranie się na pojedynczych wydaniach, często o nieustalonym pochodzeniu, stanowiących wydruki z drewnianych bloczków, jest ryzykowne, ponieważ zwykle w Tybecie krążyło przynajmniej kilka wydań danego tekstu, które niejednokrotnie dość istotnie się różniły, co należałoby odnotować w profesjonalnej edycji. Specyfika języka tybetańskiego sprawia, że czasem nawet drobne literówki mogą bardzo poważnie zmieniać sens, czego nie sposób zauważyć bez porównania różnych edycji tego samego tekstu. Również współczesne chińskie, nepalskie i indyjskie wydania dawnych tekstów tybetańskich pozostawiają niejednokrotnie wiele do życzenia. Niniejszy tom zawiera nie tylko pierwsze polskie przekłady tybetańskich tekstów epistemologicznych, ale także z jednym wyjątkiem pierwsze tłumaczenia tych tekstów w ogóle (wedle mojej wiedzy nie były one dotychczas tłumaczone). Dodatkowo specyfiką tego tomu jest wybór tekstów z tradycji Karma Kagyu, która prawie w ogóle nie pojawiała się na mapie badań nad 7

7 WSTĘP tybetańską epistemologią, w których dominują tradycje Gelug i Sakja oraz najwcześniejsza epistemologia z tzw. okresu pre-gelug. Tematyka tych tekstów obejmuje wstępne zagadnienia, z jakimi styka się adept rozpoczynający studiowanie epistemologii buddyjskiej. Dwa pierwsze przełożone teksty mają charakter, by tak rzec, porządkujący, czyli traktują o historii i roli epistemologii w naukach Buddy. Kolejne trzy przekłady podejmują dwa pierwsze zagadnienia, które są dyskutowane na początku niemal każdego traktatu epistemologicznego, a mianowicie kwestię Buddy jako ucieleśnienia poznania właściwego oraz definicję poznania właściwego. Oba obrosły w Tybecie olbrzymią literaturą komentatorską i mogą stanowić zagadnienie na oddzielne studium. Tybetańskie teksty epistemologiczne pisane są bardzo specyficznym językiem technicznym, który dla przeciętnego Tybetańczyka jest w ogóle niezrozumiały. Cóż zatem tu mówić o europejskim czytelniku, który styka się z nimi po raz pierwszy? Nawet dla bardzo wprawionego w filozofii czytelnika zachodniego przekład tybetańskiego tekstu epistemologicznego jest nie lada wyzwaniem, jeśli wcześniej w trakcie lektury góry nie weźmie rozdrażnienie z powodu zupełnie odmiennego podejścia do pisania tekstu filozoficznego, które na próbę wystawia ścisły umysł domagający się bardzo konkretnych, wyczerpujących wyjaśnień w każdym punkcie czytanego traktatu. Na dodatek w wielu przypadkach teksty tybetańskie celowo pisane były w bardzo skrótowy sposób zakładający albo komentarz ustny, jakiego udzielał później sam autor lub nauczyciel opierający się na danym tekście, albo komentarz pisany lub autokomentarz, a najlepiej oba, zarówno w formie pisanej, jak i ustnej. I tak zamieszczony tu tekst Kongtrula składa się z wersów rdzennych i autokomentarza; teksty Namgjela Dragpy służyły za podstawę do wykładów, tekst Karmapy zaś jest obszernym komentarzem do zaledwie kilku wersów Dharmakirtiego 1. Czytając dziś te nierzadko enigmatyczne teksty, zdani jesteśmy głównie na komentarze pisane, które też nie zawsze wyjaśniają wszystkie wątpliwości pojawiające się podczas lektury. (Sam miałem to szczęście, że podczas ich lektury i tłumaczenia mogłem korzystać do woli z wyjaśnień mojego niestrudzonego aczarii). Teksty te niejednokrotnie zakładają też posiadanie jakiejś wstępnej wiedzy, której zwykle Europejczykowi brakuje, co jeszcze pogłębia przepaść między dzisiejszym czytelnikiem zachodnim a enigmatycznym 1 Informacje o autorach przełożonych tekstów oraz samych tekstach znajdzie tu czytelnik w Uwagach o dziejach epistemologii buddyjskiej w Indiach i Tybecie w niniejszym tomie. 8

8 Wstęp tekstem odległej wschodniej tradycji. Nic dziwnego zatem, że tłumaczone teksty tybetańskie nadzwyczaj łatwo obrastają ogromnym aparatem krytycznym, który często przekracza rozmiary samego tekstu źródłowego, i ostatecznie zamiast ułatwiać lekturę, skutecznie ją uniemożliwia z powodu nazbyt licznych odesłań do przypisów zmieniających się w ciężki balast. Z tego względu zdecydowałem się na swego rodzaju środkową drogę i zachowanie właściwej miary (wszak tybetańskie słowo tshad ma określające poznanie właściwe oznacza miarę). Podanie kompletnie nagiego tekstu, bez aparatu krytycznego, nie wydawało mi się zasadne, ponieważ nawet dla wytrwałego czytelnika pozostałby hermetyczny i enigmatyczny. Starałem się jednak podać w przypisach tylko konieczną informację, która utrzyma lekturę tekstu na właściwym torze, resztę informacji zawierając we własnych tekstach następujących tu po przekładach. Mają one stanowić dopełnienie tekstów źródłowych i przedstawiać brakujący kontekst, podawać dodatkowe, istotne dla pełnego zrozumienia tekstu informacje, a czasami rozwijać czy interpretować dyskutowane kwestie. Czytane zatem łącznie przekład i mój komentarz powinny ułatwić spotkanie z epistemologią buddyjską oraz umożliwić postawienie pierwszego kroku w tym niezwykle ciekawym obszarze filozofii Tybetu. Przedstawione tu teksty 2 mają służyć jedynie za wstęp, a może nawet za wstęp do wstępu, który można we własnych studiach i lekturach rozwijać na podstawie źródeł podanych w przypisach i bibliografii. Przygotowując ten tom nie chodziło mi o wyczerpanie tematu, lecz o uchylenie drzwi do buddyjskiej epistemologii Tybetu. Po ich otwarciu można będzie zająć się kolejnymi wielkimi tematami epistemologii buddyjskiej: teorią przedmiotu poznania, teorią świadomości poznającej, wnioskowaniem wraz z teorią przesłanki i wieloma innymi, z których kilka, mam nadzieję, zostanie przedstawionych w kolejnych tomach (wyjaśniających też wiele zagadnień, siłą rzeczy, jedynie tu sygnalizowanych). Dziękuję profesor Marcie Kudelskiej za wspieranie mojej pracy oraz dr. hab. Januszowi Mizerze za lekturę całości i wszystkie komentarze. W szczególności dziękuję bardzo mojemu przyjacielowi aczarii Czoingowi Tendarowi (Bhuczung Dorla Nupa) za niezliczone godziny spędzone razem nad tymi tekstami. Oby czytelnicy tego tomu mieli taką radość, jaką mieliśmy my podczas wspólnej nad nim pracy w Kathmandu z widokiem na stupę Boudhanath. 2 Tytuły wszystkich przełożonych tekstów pochodzą od tłumacza. 9

9 Pierwsze stronice Encyklopedii Dźamgöna Kongtrula Lodrö Thaje, z której pochodzi Zarys historii epistemologii buddyjskiej w Indiach i Tybecie

10 Redaktor Korekta Skład i łamanie Renata Włodek Zespół Marta Jaszczuk Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, Kraków tel , tel./fax