2. PODSUMOWANIE WYKONAWCZE

Transkrypt

1 1. STRESZCZENIE Istnieje powszechne przekonanie co do znaczenia ustawicznego doskonalenia zawodowego (ang. continuous professional development CPD) oraz uczenia się przez całe życie (life-long learning LLL) w przypadku pracowników opieki zdrowotnej. CPD i LLL pomagają w unowocześnianiu praktyki zawodowej, przyczyniają się do poprawy wyników leczenia pacjentów i zwiększają zaufanie społeczne do pracowników. Interpretacje CPD na gruncie krajowym przynoszą szeroki wachlarz różnych koncepcji i stwarzają okazje do określenia zaleceń i najlepszych praktyk w UE. Niniejsze badanie, sfinansowane ze środków unijnego programu w dziedzinie zdrowia, stanowi wyjątkowy w swoim rodzaju przegląd i mapę ustawicznego doskonalenia zawodowego i nauki przez całe życie dla lekarzy, pielęgniarek, stomatologów, położnych i farmaceutów w 28 państwach członkowskich UE oraz krajach EFTA. Opisuje kontekst polityczny tego zagadnienia, dokonuje przeglądu dostępnej literatury i ilustruje wyniki ogólnoeuropejskiej ankiety i warsztatów eksperckich, przedstawiając przy tym ogólny opis inicjatyw w zakresie CPD na poziomie unijnym i europejskim. Badanie określa zalecenia polityk w celu wzmocnienia współpracy i wymiany najlepszych praktyk na szczeblu europejskim oraz podkreśla potrzebę podjęcia starań na rzecz umożliwienia ustawicznego doskonalenia zawodowego wszystkim pracownikom opieki zdrowotnej, w tym wyeliminowania głównych rozpoznanych przeszkód, jakimi jest brak czasu i zasobów. W sformułowanych zaleceniach wzywa się także do podejmowania większej liczby badań w dziedzinie CPD i jego wpływu na bezpieczeństwo pacjentów i jakość opieki.

2 2 2. PODSUMOWANIE WYKONAWCZE Rośnie polityczne zainteresowanie ustawicznym doskonaleniem zawodowym (CPD) i uczeniem się przez całe życie (LLL) dla pracowników opieki zdrowotnej w UE. CPD i LLL pomagają w unowocześnianiu praktyki zawodowej, przyczyniają się do poprawy wyników leczenia pacjentów i zwiększają zaufanie społeczne do pracowników. Interpretacje CPD na gruncie krajowym przynoszą szeroki wachlarz różnych koncepcji i stwarzają okazje do określenia zaleceń i najlepszych praktyk w UE. W tym kontekście powstało konsorcjum, w skład którego weszły Rada Europejskich Lekarzy Dentystów (ang. Council of European Dentists CED), Europejska Federacja Stowarzyszeń Pielęgniarek (ang. European Federation of Nurses Associations, EFN), Europejskie Stowarzyszenie Położnych (ang. European Midwives Association, EMA), Europejski Sojusz na rzecz Zdrowia Publicznego (ang. European Public Health Alliance, EPHA), Grupa Farmaceutyczna Unii Europejskiej (ang. Pharmaceutical Group of the European Union, PGEU) pod przewodnictwem Stałego Komitetu Lekarzy Europejskich (ang. Standing Committee of European Doctors, CPME), powołane na zlecenie Komisji Europejskiej i finansowane ze środków unijnego programu w dziedzinie zdrowia w celu przeprowadzenia 12-miesięcznego projektu badawczego mającego na celu dokonanie przeglądu i stworzenie mapy CPD i LLL dla pięciu kategorii pracowników opieki zdrowotnej (lekarzy, pielęgniarek, stomatologów, położnych i farmaceutów)1 w 31 państwach członkowskich UE/EOG/EFTA. Badanie to jest pierwszym tego typu opracowywanym wspólnie przez stomatologów, lekarzy, pielęgniarki, położne oraz farmaceutów i umożliwiającym wielozawodowe podejścia do dyskusji na temat CPD. Badanie rozpoczęte w październiku 2013 r. ma na celu: przedstawić dokładny, kompleksowy i porównawczy obraz modeli, koncepcji i praktyk w zakresie CPD w odniesieniu do pracowników opieki zdrowotnej, w tym opis ich struktury i sposobu finansowania w krajach UE- 28 oraz krajach EFTA/EEA; ułatwić dyskusję między organizacjami reprezentującymi pracowników opieki zdrowotnej a decydentami, organami regulacyjnymi i branżowymi w celu wymiany informacji i praktyk na temat ustawicznego doskonalenia zawodowego (CPD) pracowników opieki zdrowotnej oraz realizacji korzyści z europejskiej współpracy w tej dziedzinie dla dobra pacjentów w Europie. Na poziomie UE rola CPD w ochronie bezpieczeństwa pacjentów w kontekście mobilności transgranicznej została uwzględniona w kilku instrumentach prawnych: między innymi w zaleceniu Rady w sprawie bezpieczeństwa pacjentów, w tym profilaktyki i kontroli zakażeń związanych z opieką zdrowotną, w Dyrektywie 2011/24/UE w sprawie stosowania praw pacjentów w transgranicznej opiece zdrowotnej i niedawno przyjętej Dyrektywie 2013/55/UE zmieniającej Dyrektywę 2005/36/WE w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych, zgodnie z którą państwa członkowskie poprzez wspieranie ustawicznego doskonalenia zawodowego, aby specjaliści opieki zdrowotnej mogli aktualizować swoją wiedzę... aby prowadzić bezpieczną i skuteczną praktykę". Niniejsza praca opiera się na przeglądzie literatury, ustanawiając kontekst i podstawową terminologię; ogólnoeuropejskiej ankiecie wśród właściwych organów lub instytucji branżowych na poziomie krajowym, odnoszącej się do struktury, metod zarządzania, sposobów wdrażania przepisów, uzgodnień finansowych, treści i perspektyw na przyszłość. Zastosowana metodologia obejmuje także badania na temat podejmowanych na poziomie europejskim inicjatyw w zakresie CPD dla pracowników opieki zdrowotnej. Ustalenia przedstawiono na warsztatach technicznych z udziałem 60 ekspertów z całej Europy.

3 3 Definicja CPD według badania Systematyczne utrzymywanie, ulepszanie i ciągłe zdobywanie lub pogłębianie przez całe życie wiedzy, umiejętności i kompetencji pracowników opieki zdrowotnej. Ma to zasadnicze znaczenie dla spełnienia potrzeb pacjentów oraz potrzeb w zakresie realizacji opieki zdrowotnej i uczenia się na poziomie indywidualnego pracownika. Pojęcie to obejmuje nie tylko daleko idące kompetencje wymagane do zapewnienia wysokiej jakości opieki, ale także wielodyscyplinarny kontekst opieki nad pacjentem. CPD jest zobowiązaniem etycznym wszystkich pracowników opieki zdrowotnej do tego, by ich praktyka zawodowa była nowoczesna i przyczyniała się do poprawy wyników leczenia pacjentów i jakości zapewnianej im opieki. Wnioski z przeprowadzonego badania raz jeszcze potwierdzają znaczenie CPD i LLL dla pracowników opieki zdrowotnej, zarówno pod względem rozwoju zawodowego, jak i osobistego. Systemy CPD w całej Europie są bardzo złożone i dowodzą różnic miedzy poszczególnymi profesjami i krajami. Nie ma żadnych dowodów na potwierdzenie, że jeden system jest bardziej wskazany od innego. Istnieją spore różnice w odniesieniu do CPD między poszczególnymi krajami i profesjami, a obowiązkowe i dobrowolne, formalne i nieformalne systemy realizowania CPD nieraz istnieją obok siebie w zależności od kraju i profesji. Krajowe koncepcje, np. w zakresie (samo)regulacji danej profesji znajdują odzwierciedlenie w systemach zarządzania i strukturach CPD i LLL. Rozwój polityki CPD stanowi często politykę współrealizowaną przez różne podmioty z wiodącą rolą organizacji branżowych i ministerstw zdrowia. Na potrzeby niniejszego badania przyjęto następujące definicje obowiązkowego i dobrowolnego CPD: CPD jest obowiązkowe dla wszystkich specjalistów prowadzących praktykę w danym kraju. Definicja obowiązkowego CPD nie obejmuje przypadków, w których wymóg CPD jest ustanowiony przez inny organ, na przykład stowarzyszenie zawodowe 1 lub pracodawcę. Definicja dobrowolnego CPD zakłada jednocześnie brak obowiązkowych wymogów oraz obejmuje przypadki, w których CPD jest de facto obowiązkowe dla części profesji (członkowie stowarzyszenia zawodowego, specjaliści pracujący w ramach ustawowego systemu opieki zdrowotnej lub inne wymogi związane z pracodawcą) niezależnie od tego, czy istnieją branżowe wytyczne dla danej profesji. Struktura dobrowolnego CPD może współistnieć z systemem obowiązkowym. Nie istnieją żadne formalne struktury CPD, a udział w działaniach w ramach CPD należy do danego specjalisty. Jest to najmniej powszechna z odnotowanych sytuacji. Rozróżnienie obowiązkowego i dobrowolnego CPD może być do pewnego stopnia sztuczne, gdyż obie kategorie obejmują wiele różnych uzgodnień. Obowiązkowe CPD może się opierać na ściśle określonym wymogu, czasem bezpośrednio związanym z ponownym zatwierdzeniem2, lub może być jedynie ogólnym zobowiązaniem i, co za tym idzie, mieć charakter niewymagalny. Istnieją też przykłady struktur obowiązkowego CPD, w których stowarzyszenia zawodowe ustanawiają swoje własne wymogi w zakresie CPD dla swoich członków, co skutkuje wysokim odsetkiem specjalistów danej profesji uczestniczących w CPD. 1 kiedy członkostwo w takim stowarzyszeniu zawodowym nie jest obowiązkowe dla wszystkich pracowników.

4 4 OBOWIĄZKOWE CPD Model obowiązkowego CPD jest najbardziej powszechnym systemem dla wszystkich rozpatrywanych profesji. Istnieją jednak wyraźne różnice między poszczególnymi krajami: wymogi obowiązkowego CPD dla wszystkich pięciu profesji zgłoszono zaledwie w jednej trzeciej wszystkich krajów. Zgodność z wymogami obowiązkowego CPD i ich egzekwowanie różnią się w zależności od podmiotów uczestniczących w procesie, jednak istotną rolę w odniesieniu do wszystkich pięciu profesji odgrywają instytucje branżowe posiadające uprawnienia regulacyjne. Konsekwencje niestosowania się do tego wymogu są także znacząco zróżnicowane: od utraty licencji do prowadzenia praktyki poprzez czasowe zawieszenie i różnego rodzaju kary aż po brak jakichkolwiek automatycznych konsekwencji. DOBROWOLNE CPD Mniej więcej połowa respondentów wskazała, że w ich krajach CPD odbywa się na zasadach dobrowolnych. Jego formalne struktury i system zarządzania mają nierzadko charakter mniej nakazowy niż w przypadku wymogów obowiązkowego CPD. Częściej używa się takich narzędzi, jak pozytywne zachęty. Egzekwowanie tych wymogów odbywa się na różne sposoby: od monitorowania przez organy regulacyjne do braku jakichkolwiek struktur monitorujących. Konsekwencje niezastosowania się do zasad dobrowolnego CPD są zwykle mniej restrykcyjne. W bardzo nielicznych przypadkach stwierdzono brak formalnych struktur CPD dla określonej profesji, co oznacza brak jakiegokolwiek krajowego systemu lub wytycznych dla specjalistów. W takim przypadku motorem do podejmowania działań w ramach CPD są indywidualne nakazy etyczne i interesy oraz ewentualne wskazania pracodawcy. TREŚĆ I REALIZACJA CPD W odniesieniu do większości rozpatrywanych profesji inicjatorami działań w zakresie CPD są najczęściej instytucje branżowe i stowarzyszenia naukowe. W przypadku lekarzy, a szczególnie w przypadku farmaceutów, ważną rolę w tworzeniu inicjatyw CPD odgrywa sektor prywatny. Opracowanie treści działań w zakresie CPD należy w dużej mierze do instytucji reprezentujących podmioty inicjujące działania w ramach CPD. Specjalizacja medyczna lub pracodawcy często wymagają od pracowników opieki zdrowotnej stosowania się do określonej treści działań w zakresie CPD. Najpopularniejszą zgłaszaną formą realizacji CPD były konferencje, sympozja, wykłady i seminaria. E-learning lub nauka przez Internet zajmowały trzecie miejsce wśród najczęstszych form realizacji. AKREDYTACJA Akredytacja działań w zakresie CPD jest w Europie powszechniejsza niż akredytacja podmiotów zapewniających CPD. Nadal istnieją istotne różnice w szczegółach funkcjonowania systemów akredytacyjnych. Akredytacja jest przeważnie, ale nie zawsze, obligatoryjna, zwłaszcza w przypadku formalnych działań w ramach CPD oraz wymogów obowiązkowego CPD. Różne są także kompetencje dotyczące udzielania akredytacji: w wielu systemach istnieje podział takich kompetencji, przy czym podmiotami akredytującymi są najczęściej organizacje i instytucje branżowe posiadające uprawnienia regulacyjne. Do najczęstszych kryteriów przyznania akredytacji należą długość prowadzonej działalności, zgodność z wytycznymi dla danej profesji i wyniki nauki. Większość respondentów zgłasza istnienie opłat akredytacyjnych, których wysokość jest bardzo różna. CZYNNIKI FINANSOWE W przypadku wszystkich profesji najczęstszą formą finansowania działań w ramach CPD są opłaty wnoszone przez ich uczestników. W zależności od profesji, istotnym źródłem finansowania bywają także instytucje branżowe, pracodawcy lub sektor prywatny. Ponad połowa respondentów z 31 krajów wskazuje na istnienie wytycznych lub kodeksów postępowania zapewniających przejrzystość i niezależność CPD. Często są one

5 5 elementem kodeksów poszczególnych instytucji branżowych. Funkcjonują też różne zasady co do uczestnictwa w działaniach CPD w płatnych godzinach pracy. Panuje przeświadczenie co do tego, że CPD może przyczyniać się do poprawy bezpieczeństwa pacjentów, jednak jak do tej pory przeprowadzono niewiele badań na temat tej zależności. CPD jest tylko jednym z wielu czynników przyczyniających się budowania kultury bezpieczeństwa pacjentów. CPD jest uważane za narzędzie poprawy bezpieczeństwa pacjentów, jednak koncepcję tę należy rozumieć jako obejmującą wiele czynników wykraczających poza CPD. Istnieje ograniczona liczba badań dotyczących tej zależności. Są wprawdzie działania ukierunkowane na poprawę bezpieczeństwa pacjentów dostępne dla wszystkich profesji, jednak w większości przypadków nie są one obowiązkowe dla specjalistów. W większości krajów notuje się jednak poszerzanie oferty działań podejmowanych w ramach CPD dla poprawy bezpieczeństwa. Profesjonaliści ze wszystkich krajów wskazują koszty i brak czasu jako główne przeszkody w dostępie do działań CPD. Panuje powszechna zgoda co do tego, że barierę stanowią koszty uczestnictwa w działaniach CPD, ponoszone przeważnie przez samych uczestników, oraz czas, jaki należy temu poświęcić. Czynniki kontekstowe, takie jak dostępność ulg finansowych w zakresie opłat za CPD lub stopień, w jakim można odbywać CPD w ramach godzin pracy, znacznie się miedzy sobą różnią, czasem nawet w obrębie jednej profesji w tym samym kraju, ze względu na takie czynniki, jak specyfika praktyki czy pracodawca. Innymi rzadziej zgłaszanymi barierami są brak motywacji i zachęt oraz bariery techniczne w dostępie do działań w ramach CPD, takie jak sporadyczny charakter działań albo odległość geograficzna. W mniejszej liczbie przypadków, ale przeważnie w przypadku stomatologów, nie stwierdza się żadnych barier. Europejska współpraca w zakresie wymiany doświadczeń i dobrych praktyk jest przyjmowana z dużym zadowoleniem jako źródło dodanej wartości w procesie ulepszania krajowych systemów CPD. Panuje powszechna zgoda co do tego, że współpraca europejska może zapewnić wartość dodaną dzięki wymianie dobrych praktyk, przynosząc także korzyść krajowym systemom i zwiększając przejrzystość w kontekście mobilności transgranicznej. Międzynarodowa współpraca w dziedzinie CPD i LLL już się odbywa, o czym świadczy wysoki stopień transgranicznego uznawania działań w CPD, niezależnie od tego, że metody ich uznawania są różne w zależności od kraju, profesji i działań. Europejskie inicjatywy w dziedzinie CPD i LLL, także poza sektorem zdrowotnym, są w różnej mierze wdrażane do krajowych systemów CPD i w różnej mierze na nie oddziaływają pod względem zacieśniania współpracy transgranicznej. Mechanizmy wsparcia finansowego na poziomie UE mogą ułatwiać prowadzenie działań w zakresie CPD, na przykład dzięki opracowaniu wspólnych modułów szkoleniowych lub badaniu wpływu koncepcji edukacyjnych w dziedzinie CPD i ich wpływu na jakość opieki. Istniejące na poziomie europejskim inicjatywy na rzecz poprawy przejrzystości krajowych systemów kształcenia i szkolenia wskazują, że większą przejrzystość można osiągnąć także w kontekście CPD z myślą o uwypukleniu transgranicznego wymiaru CPD. Współpraca europejska ma też wspierać wymianę dobrych praktyk. Różnice między krajowymi systemami CPD jednak sprawiają, że ogólnoeuropejskie inicjatywy muszą mieć charakter dobrowolny. Przyszłe badania w tej dziedzinie powinny ukazać powiązania między CPD a wynikami leczenia pacjentów oraz dokonać przeglądu zmian kształtujących trendy. Istnieje stosunkowo niewiele badań na temat wpływu CPD na bezpieczeństwo pacjentów i wyniki opieki zdrowotnej oraz na praktykę kliniczną i zawodową. Zaleca się zatem dokładniejsze zbadanie związków między różnymi rodzajami CPD a wynikami praktyki. Przedstawiony w niniejszym badaniu skrótowy obraz zagadnienia

6 6 można rozwinąć w przyszłości po to, by ustalić trendy i zbadać kwestie wynikające z badań, takie jak preferowane obszary współpracy europejskiej. Zalecenia Pełne sprawozdanie formułuje 22 zalecenia służące poprawie CPD w państwach członkowskich i promowaniu współpracy europejskiej w pięciu obszarach: W kwestii struktur i tendencji dotyczących CPD w zaleceniach podkreśla się potrzebę angażowania wszystkich zainteresowanych stron, w tym właściwych organów i pracodawców, w celu uznania ważności CPD i umożliwienia wszystkim pracownikom opieki zdrowotnej odbycia CPD odpowiadającego ich potrzebom i interesom. W kwestii barier i zachęt do korzystania z CPD wskazuje się na potrzebę udzielenia systemowego i organizacyjnego wsparcia profesjonalistom polegającego na wyznaczeniu czasu na CPD w miejscu pracy i w systemie kadrowym oraz na zadbaniu o to, by koszty CPD nie stanowiły nadmiernej przeszkody. W realizacji tego zadania obok zainteresowanego pracownika mają uczestniczyć pracodawcy, organizacje zawodowe i ministerstwa zdrowia. Zaleca się także korzystanie z elastycznych narzędzi kształcenia oraz dopilnowanie tego, by CPD miało istotne przełożenie na codzienną praktykę pracowników opieki zdrowotnej, tak by poprawić dostępność i motywację. W kwestii zależności między bezpieczeństwem pacjentów a CPD zaleca się, by bezpieczeństwo pacjentów stanowiło przez cały czas integralny element kształcenia i szkolenia zawodowego wspierany przez środowisko pracy. Wskazane jest także odniesienie się do kwestii bezpieczeństwa pacjentów w konkretnych działaniach w ramach CPD. W odniesieniu do systemów akredytacji w zaleceniach wskazuje się na kluczową rolę pracowników opieki zdrowotnej w akredytacji CPD. Proponuje się także takie przekształcanie systemów akredytacji, by w coraz większym stopniu opierały się na wynikach. W kwestii roli współpracy europejskiej w dziedzinie CPD zaleca się wspieranie dyskusji politycznej oraz wymiany najlepszych praktyk i doświadczeń poprzez struktury działające na poziomie europejskim, jak również finansowanie badań dotyczących np. zależności między CPD a jakością opieki oraz szans powstania ogólnoeuropejskich dobrowolnych struktur na rzecz wspierania transgranicznego uznawania CPD. Najważniejsze działania Należy podjąć starania zmierzające do tego, by pracownicy opieki zdrowotnej we wszystkich państwach członkowskich mieli możliwość uczestniczenia w CPD zgodnie ze zobowiązaniem przyjętym przez państwa członkowskie na mocy zmienionej dyrektywy w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych. Państwa członkowskie powinny przyjąć środki zmierzające do wyeliminowania głównych przeszkód na drodze do uczestnictwa w CPD, jakimi są czas, zasoby ludzkie i koszty. Należy prowadzić dalsze badania nad wpływem systemów ustawicznego doskonalenia zawodowego pracowników opieki zdrowotnej, w szczególności w zakresie związku między CPD a bezpieczeństwem pacjentów, jakością opieki i wynikami leczenia. Należy uwzględniać CPD we wszelkich zaleceniach europejskich dotyczących planów i prognoz kadrowych, aby uniknąć niedoborów kadrowych uniemożliwiających uczestnictwo w CPD. Komisja Europejska powinna upublicznić informacje dotyczące CPD pracowników opieki zdrowotnej zebrane w kontekście Dyrektywy w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych. Komisja Europejska powinna wykorzystać istniejące platformy do wymiany dobrych praktyk w dziedzinie CPD, tj. Grupę Koordynatorów oraz

7 7 Grupę Roboczą Komisji Europejskiej ds. Pracowników Służby Zdrowia w UE. W procesie powinny uczestniczyć organizacje zawodowe.