Hölderlin czytany dzisiaj

Transkrypt

1 Hölderlin czytany dzisiaj Horyzonty polonistyki Poeta z wie y Friedrich Hölderlin urodzi si 20 marca 1770 w Lauffen nad Neckarem, a zmar 7 czerwca 1843 w Tybindze nad Neckarem. By niemieckim poetà romantycznym, ale romantyzm Hölderlinowski to, jak u nas Norwidowski, osobna odmiana, silnie zakorzeniona w twórczym prze yciu dziedzictwa Grecji. Hölderlin, t umacz Pindara, Sofoklesa, autor prozy Hyperion i tragedii Âmierç Empedoklesa, twórca pos ugujàcy si miarami i gatunkami klasycznymi jak heksametr, strofy alcejska i asklepiadejska, elegia, oda, hymn, nazywa Grecj swà duchowà ojczyznà, odnajdowa w niej upragnionà przestrzeƒ wolnoêci. WolnoÊç oznacza a dla Hölderlina równie w drowanie; d ugie, forsowne, wielokilometrowe marsze pojawia y si w jego yciu jak epifanie i zwiastowa y zazwyczaj wa nà wewn trznà przemian. Najs ynniejszy z tych marszy, przejêcie przez Alpy, podczas którego poeta spotka Apollona, a zatem w sensie przenoênym dotknà boskiej tajemnicy, zbiega si z poczàtkiem choroby i izolacji Hölderlina 2. Hölderlin szczególnie doêwiadczy tego, co zwie si losem: Êmierci ojca, ojczyma i kilkorga rodzeƒstwa we wczesnym dzieciƒstwie, ch odu matczynych wymagaƒ (za wszelkà cen dà y a do tego, by zosta pastorem) i ch odu klasztornej edukacji, nieszcz Êliwej mi oêci do m atki Susette Gontard (znanej z jego prozy pod platoƒskim imieniem Diotyma) spe niajàcej si od grudnia 1795 do wrzeênia 1798, wreszcie potwornej kuracji w prywatnej klinice psychiatrycznej doktora Autenrietha (bito i kr powano cia a pacjentów, a eby st umiç ich krzyki, zak adano im na twarze skórzane maski), doêwiadczy na koniec szczególnego rodzaju samotnoêci, zwanej te przez niektórych ob dem. 37 z 73 lat ycia to symetria godna najlepszych utworów poety sp dzi Hölderlin w wie y stolarza Ernsta Zimmera w Tybindze, gdzie wczeêniej studiowa (porwany ideami Wielkiej Rewolucji Francuskiej posadzi wraz z Schellingiem i Heglem drzewko wolnoêci), gdzie doêwiadczy barbarzyƒskich metod leczenia i gdzie zmar 7 czerwca 1843 o czwartej nad ranem. M odzieƒcza twórczoêç Hölderlina pozostawa a pod wp ywem Klopstocka i Schillera, a tak e idea ów wolnoêciowych greckich i tych zwiàzanych z rewolucjà francuskà. Poetyckà autonomi uzyska poeta na prze omie wieków; wtedy powsta y najlepsze jego dzie a: elegia Chleb i wino, hymny, takie jak Ren czy Patmos. Hölderlin pozosta prawie nieznany do koƒca XIX wieku, kiedy to zacz li go odkrywaç najpierw filozofowie Nietzsche i Dilthey i najwi ksi pisarze: Rilke, George, T. Mann. Miriamem Hölderlina, inicjatorem pierwszego krytycznego wydania jego dzie przed I wojnà Êwiatowà, okaza si m ody filolog klasyczny z kr gu Georgego Norberth von Hellingrath. Pisali o nim tak e: Heidegger, Adorno, Lukács, Gadamer, Benn, Trakl, Hesse. Ironià losu, a mo e ironià rytmu, wydaje si, e próbowano wykorzystaç strofy Hölderlina poety wolnoêci w propagandzie hitlerowskiej. Poeta w przek adach W Polsce wydane zosta y ju proza i listy Hölderlina w tomie Pod brzemieniem mego losu, opracowanym przez Wand Markowskà i Ann Milskà; t umaczono tak e poezj Stefan Napierski w mi dzywojniu, a po wojnie: Mieczys aw Jastrun, Bernard Antochewicz, Andrzej Paƒta, Andrzej Lam. Polskà recepcj autora Renu zainicjowa w latach 60., wydany w PIW-owskiej serii celofanowej, szczup y tom przek adów Jastrunowych, dobrych, do dzisiaj w wi kszoêci wytrzymujàcych 2 Jako jeden z wa nych wàtków powieêciowych wykorzysta to w swojej Madame Antoni Libera. 329

2 prób czasu. Jastrun stara si przede wszystkim ocaliç w t umaczeniu esencj Hölderlinowskiego wiersza, zadoêçuczyniç wymogom przek adu poetyckiego. Najnowszy przek ad Antoniego Libery jest edycjà bodaj najstaranniejszà i najodwa niejszà; odwagà nazywam tu decyzj o wydaniu dwuj zycznym, a wi c dobrowolnym wydaniu si w r ce Czytelników (tak e) niemieckoj zycznych. Nikt z dotychczasowych t umaczy nie odwa y si na taki krok. Hölderlin to poeta trudny, wymagajàcy od Czytelnika sporej kompetencji kulturowej i wra liwoêci, poeta stylu wysokiego; Libera nie czyni go atwiejszym, ale dzi ki polszczyênie swego przek adu i obszernemu, dobrze wprowadzajàcemu do lektury wst powi pozwala Czytelnikowi spotkaç si ze szczególnà wyobraênià poetyckà Hölderlina. Jako tytu tomu wybra t umacz credo poetyckie Hölderlina, s owa zamykajàce hymn Wspomnienie (Andenken, 1803) Co si ostaje, ustanawiajà poeci 4 ( Was bleibet aber, stiften die Dichter ). Ta pi kna fraza poetycka bardzo dobrze streszcza zawartoêç tomu od wczesnych 4 F. Hölderlin,,,Co si ostaje, ustanawiajà poeci. Wiersze wybrane, t um. A. Libera, Wydawnictwo Znak, Kraków Cyt. za: A. Kamieƒska, Pochwa a niemo liwo- Êci, w zbiorze: Pisarze polscy o sztuce przek adu Antologia, wybór tekstów, wst p i komentarze E. Balcerzan, Poznaƒ 1977, s : Transfuzja ta metafora Jana Âpiewaka jest jednà z najtrafniejszych, bowiem oddaje w aênie coê z ywotnoêci utworu poetyckiego. Przetaczanie krwi to zabieg precyzyjny, przy którym ywa tkanka przenika w ywe naczynie innego organizmu. 6 H. G. Gadamer, ObecnoÊç Hölderlina, w: Poetica. Wybrane eseje, t um. M. ukasiewicz, Warszawa 2001, s Por. K. Kuczyƒska-Koschany, Zadomowieni, mieszkajà wszyscy w twym ciep ym wierszu, Topos 2001/4 5, s M. Heidegger, Hölderlin i istota poezji, t um. K. Michalski, w zbiorze: Teoria badaƒ literackich za granicà, antologia pod red. Stefanii Skwarczyƒskiej, t. II, cz. II, Kraków 1981, s Dalsze cytaty z tego tekstu oznaczam skrótem Hip. wierszy, epigramów, przez wspania e liryki prze omu wieków, fragmenty i wiersze niedokoƒczone, a po tzw. wiersze z wie y Hölderlin próbuje tworzyç poezj istotnà, nie poddajàcà si przemijaniu, powa nà. Wcià jednak, jak si wydaje, Hölderlin czeka na swojego t umacza, na ten typ przek adu, który Jan Âpiewak nazwa kiedyê twórczà transfuzjà 5. Dlaczego? Friedrich Beissner twierdzi, e w twórczoêci Hölderlina mo na wykazaç, podobnie jak dur i mol w muzyce, dwa rodzaje tonacji alcejskà (jasnà, szybkà, gwa townà) i asklepiadejskà (mrocznà, zadumanà, przerywanà); Antoni Libera zaê we wst pie do swych przek adów zwraca uwag, e dla dwu rodzajów strof, alcejskiej i asklepiadejskiej, najtrudniej znaleêç ekwiwalent w polskim t umaczeniu. Poeta w interpretacjach Hans-Georg Gadamer powiedzia o liryce Hölderlina, e àczy ona surowà maestri z osza amiajàcym arem i stosowa w jej opisie kategori nieporównywalnoêci. Poezja ta, zw aszcza póêne wiersze, jest wypowiadaniem losu w aêciwie niemo liwego do wypowiedzenia; poetyckie mówienie staje si zatem dla Hölderlina nieustannym szukaniem s owa, màdroêcià zajàkni cia i umilkni cia 6. Ten wàtek w po àczeniu z opisaniem tragicznego losu poety z wie y podejmuje niemieckoj zyczna recepcja poetycka autora Chleba i wina, o czym Êwiadczà na przyk ad takie wiersze, jak Rainera Marii Rilkego An Hölderlin [Do Hölderlina], Johanesa Bobrowskiego Hölderlin in Tübingen [Hölderlin w Tybindze] czy zw aszcza Paula Celana Tübingen, Jänner [Tybinga, styczeƒ] 7. Gadamer poszukiwa w poezji Hölderlina praformy mówienia, Martin Heidegger mówi o autorze Hyperiona, e jego wiersze to tworzenie z rozmys em istoty poezji. Tak zatytu owa w 1937 roku najbardziej chyba dzisiaj znany szkic dotyczàcy twórczoêci poety z Tybingi Hölderlin i istota poezji 8. Opar Heidegger swe pojmowanie Hölderlina na pi ciu kluczowych wypowiedziach. Pierwsza z nich pochodzi z listu do matki napisanego w 1799 roku. Hölderlin nazywa 330

3 tam twórczoêç poetyckà najbardziej niewinnym ze wszystkich zaj ç (Hip, 185). W komentarzu do tego sformu owania autor Bycia i czasu zauwa a, e poezja jest grà, zaj ciem nieszkodliwym: Poezja nie ma w sobie nic z czynu, nic, co wkracza oby bezpoêrednio w rzeczywistoêç i przekszta ca o jà. Poezja to bardziej sen ni rzeczywistoêç, bardziej gra s owami ni powaga dzia ania. Poezja jest nieszkodliwa i nieskuteczna (Hip, 187). Druga wypowiedê to poetycki fragment z roku 1800: Dlatego cz owiekowi dane jest najniebezpieczniejsze z dóbr, mowa... aby dawa Êwiadectwo, kim jest... (Hip, 185). Heidegger komentuje: Kim jest cz owiek? Tym, który musi zaêwiadczaç, kim jest. (...) Czemu jednak cz owiek ma dawaç Êwiadectwo? Swej przynale noêci do Ziemi. Polega ona na tym, e cz owiek jest dziedzicem i uczniem we wszystkim, wszystko zaê jest ze sobà w sprzecznoêci. I dalej: W jakim sensie to najwi ksze niebezpieczeƒstwo jest dobrem dla cz owieka? Mowa nie jest narz dziem, które cz owiek posiada tak jak wiele innych, mowa stwarza dopiero w ogóle mo liwoêç przebywania wêród otwartoêci bytu. Tam, gdzie jest mowa, jest i Êwiat (...) (Hip, 190). Trzeci z Heideggerowskich kluczy do Hölderlina otwiera perspektyw dziania si mowy, czyli tego, co nazywamy rozmowà (Hip, 186): Wiele doêwiadczy cz owiek. Wielu z Niebian nazwa, Odkàd jesteêmy rozmowà I mo emy s yszeç si nawzajem. To fragment szkicu nie dokoƒczonego wiersza, który uêwiadamia czytelnikowi, i zdolnoêç mówienia i zdolnoêç s yszenia sà równie pierwotne (Hip, 191), e jednocze- Ênie pojawi y si w cz owieku te dwie niezb dne cechy bliskoêci i dialogu, cechy cz owieczego w aênie doêwiadczania Êwiata. Powiada Heidegger: Oto objaênienie i uzasadnienie tezy, e mowa jest najwy szym wydarzeniem ludzkiego istnienia (Hip, 192). Czwarta wypowiedê to cytowane ju powy ej s owa z wiersza Andenken (Wspomnienie) tym razem podaj w przek adzie filologicznym: To jednak, co trwa, stanowione jest przez poetów. Heidegger, za Hölderlinem, przypisuje moc ocalania istotnemu s owu poety: Poezja to stanowienie bycia przez s owo. Dlatego coê, co trwa, nigdy nie jest ulepione z przemijalnego. Prostota nie da si nigdy wydobyç bezpoêrednio z zawik ania. Miara nie le y tam, gdzie brak miary. Podstawy nie znajdziemy w otch ani. Bycie nigdy nie jest bytem (Hip, 193). W ostatniej z wybranych kluczowych wypowiedzi poety: Pe en zas ug, niemniej poetycko mieszka / cz owiek na tej Ziemi, dokonuje filozof próby podsumowania rozwa- aƒ. Za poetycki cel Hölderlina uznaje, powtórz, tworzenie z rozmys em istoty poezji i w tym szczególnym znaczeniu nazywa tego twórc poetà poety (Hip, 186). Poetyckie zamieszkiwanie cz owieka na Ziemi jest tak samo wewn trznie sprzeczne jak, istota poezji : najbardziej niewinnego ze wszystkich zaj ç i najniebezpieczniejszego z dóbr. Istota poezji mówi Heidegger jest jakby chwiejna; poezja bowiem to pozorna gra: Poezja wyglàda jak gra, a przecie nià nie jest. Gra zespala wprawdzie ludzi, ale tak, e ka dy z nich zapomina przy niej o sobie. Tymczasem w poezji cz owiek jest skupiony na podstawie swego istnienia (Hip, 196). Poetyckie zamieszkiwanie na Ziemi to wyrzucenie w Pomi dzy, rola twórczego po- Êrednika mi dzy bogami a ludêmi (Hip, 198). Dlatego do s ów wydestylowanych z dzie a Hölderlina przez Heideggera trzeba dodaç jeszcze te, które moim zdaniem najbardziej wa à w dziele poety najwi kszych olênieƒ i najg bszego omroczenia. Jak jego los, pokazujà owà b ogos awionà i przekl tà poêrednioêç poetyckiej kondycji. W siódmej strofie elegii Chleb i wino (Brot und Wein, ) przytaczam w przek adzie Mieczys awa Jastruna czytamy: Lecz, przyjacielu, za póêno przychodzimy. Choç yjà bogowie, 331

4 Lecz yjà ponad naszymi g owami, w innym Êwiecie. Tam mogà dzia aç bez granic i ma o wydajà si zwa aç, Czy yjemy, tak bardzo szanujà nas nieba mieszkaƒcy. Gdy nie zawsze potrafi objàç ich kruche naczynie, Cz owiek tylko czasami mo e znieêç boskà pe ni. (...) WÊród tego wydaje mi si Nieraz, e lepiej by oby spaç ni tak bez przyjació I nie wiem, po co poeci w tak ja owym czasie. Ale sà, mówisz, jak Êwi ci kap ani winnego grona, Którzy z kraju do kraju ciàgn li pod Êwi tà nocà. Poeta w szkole [podkr. K. K.-K.] Spotkanie, które najlepiej zaplanowaç jako zwieƒczenie cyklu lekcji poêwi conych romantyzmowi, mo na by rozpoczàç w poetyce aktualnoêci z ycia literackiego. Takà rol spe nia yby tu wycinki prasowe o najnowszym przek adzie, o promocji w wielu miastach Polski, którà przygotowa o wydawnictwo Znak, a tak e fragmenty lektur bie àcych czasopism literackich ( Topos 2001/4 5; Literatura na Âwiecie 2003/1 2) czy popularyzujàcych postaç Hölderlina ksià ek (tu godne uwagi sà: ogromny esej biograficzny Petera Härtlinga Hölderlin oraz niewielki esej tytu owy z ksià ki Wojciecha Dudzika Wie a Hölderlina i inne miejsca). Dobrze by by o odnajdowaç poet tak e w jego biografii, ale niekoniecznie przedstawionej konwencjonalnie. Hölderlin bowiem, jak Villon, Norwid czy Rimbaud, nale y do tych poetów, których ycie jest jednym z dzie najwa niejszych 9. MyÊl, e czytanie ycia jako dzie a w kontekêcie edukacyjnym mo na przeprowadziç trzema komplementarnymi Êcie kami. Po pierwsze przez porównanie, po wtóre przez tworzenie przypisów, po trzecie wreszcie przez reinterpretacj wypowiedzi kluczowych, jak je nazwa Heidegger. Norwid jako poeta zestawiany z Hölderlinem to pomys 9 Zainteresowanych dok adniejszymi danymi na temat twórczoêci Hölderlina odsy am do: K. Lipiƒski, Ja liryczne wobec Êwiata. Cztery wieki liryki niemieckoj zycznej, Kraków 1997, s nie tylko na zwieƒczenie szczególnà osobno- Êcià wielogodzinnego maratonu rozmów o romantyzmie, ale tak e powrót w czasie do tej epoki niemieckich poczàtków. Zatoczenie ko- a, uêwiadomienie uczniom chronologicznej nieprzystawalnoêci epok literackich w historiach rozmaitych literatur narodowych. Norwid i Hölderlin to nie tylko poeci osobni, dotkliwie naznaczeni przez los, nie docenieni za ycia, ale tak e triumfujàcy w XX wieku, antycypujàcy istotne cechy liryki wspó czesnej, takie jak poetyka milczenia. Przypisami trzeba by by o opatrzyç wybrane wiersze wspó czesnych poetów polskich b dàce poetyckimi interpretacjami losu autora. Takie objaênianie nieoczywistych tekstów wierszy, z o onych niejako w ho dzie innemu poecie, stanowi znakomità uwertur interpretacyjnà, przygotowuje do w aêciwej wieloaspektowej analizy i ca oêciowego rozumienia tekstu. Jest ich oczywiêcie wi cej, ale proponuj dwa wiersze Bernarda Antochewicza Pomocnik: 3 wrzeênia 1821 roku Hölderlin by nadal pomocnikiem cieêli, mieszka w izbie obok warsztatu i w letnie noce Êwiec zgasiwszy patykiem k ad si w trumnie na suchych wiórach, cienie nietoperzy za szybà przemyka y jak tajemnicze ryby potem przypomnia a mu si smuga Êwiat a na belce którà pi owa, gdy drewno przer ni te na pó, odrzuci w kàt, smuga leg a na ziemi bezboleênie tràcajàc go w nog pochyli si wtedy i umy w niej r ce i Kazimierza Nowosielskiego Hölderlin: teraz marzeniem w drzewo stukaç obchodziç ycie jak pieƒ g uchy Êniç si sam sobie te miejsca po których przesz aê to by y miejsca wymyêlone przeze mnie czas fioletów i marzeƒ w Nürtingen a oni myêlà eê ty by a naprawd 332

5 i tylko moja ty dotkni ty ciemnoêcià mówià dokàd posz a ta twoja ukochana Ten drugi wiersz inspirujàco interpretowa Karol Maliszewski 10, odwo am si wi c do pierwszego. Przypis pierwszy: data, 3 wrzeênia 1821 roku po owa czasu z wie y, ob d ju bezb dny, agodny, zadomowiony; lekarze nazwali go chronicznà fazà beznami tnej melancholii 11. Przypis drugi: nietrudno przypomnieç sobie, z kim w kulturze europejskiej kojarzy si pomocnik cieêli ; odwo anie do ziemskiej profesji Chrystusa, oczywiêcie, sakralizuje postaç poety. Przypis trzeci: spanie w trumnie jako jeden z obyczajów surowego zakonu kamedu ów. Przypis czwarty: symbolika chrystologiczna nie zanika cienie nietoperzy sà jak tajemnicze ryby, drewniane belki nieodparcie kojarzà si z krzy em, a umywanie ràk w smudze Êwiat a wskazuje na znaczenie przemiany, przeistoczenia, poprzedzonego dojmujàcym doznaniem mroku. Czytanie wersów Hölderlinowskich via poetyckie doêwiadczenie losu ma, w moim przekonaniu, g boki sens. Autor przepi knie zinterpretowanej przez Krzysztofa Lipiƒskiego 12 Hyperions Schicksaalslied (PieÊni o losie Hyperiona, 1799) wielokrotnie, eby nie powiedzieç: obsesyjnie, dotyka tematu ludzkiego losu. Na przyk ad we fragmencie wspania- ego hymnu Ren (Der Rhein, 1801), który w przek adzie Libery brzmi: Lecz wobec Losu pragnienie to coê nierozumnego. A najwi kszymi Êlepcami Sà tu synowie bogów. Bo cz owiek wie, gdzie ma yç A zwierz gdzie si gnieêdziç. Tamci zaê majàc dusz NiedoÊwiadczonà i Êlepà, Nie wiedzà, dokàd pójêç. Pocz te z czystego êród a Spowite jest Tajemnicà. I Pieʃ nie zdo a wi cej ni ràbka jej uchyliç. Bo jesteê, jakim si rodzisz. adne ograniczenia ani te wychowanie Nie majà takiej mocy Jak same narodziny, Jak pierwszy promieƒ Êwiat a Dla nowo narodzonego. Byç mo e dlatego Hölderlin, poeta losu domykajàcego si jak najd u szy wers, by tak- e poetà s awiàcym dzieciƒstwo. Mówi, e dziecko jest boskà istotà, póki nie skàpie si w kameleonowych barwach cz owieka. Trzecia droga do poezji Hölderlina wiedzie przez rozczytanie jego s ów skrzydlatych. Uczyni to bardzo inspirujàco Heidegger, którego stara am si rzetelnie zreferowaç. Ale, oczywiêcie, komentarze filozofa mogà i powinny podlegaç uczniowskim reinterpretacjom. Ciekawe by oby, na przyk ad, zderzenie koncepcji poezji jako egzystencjalnej gry z koncepcjà poezji tyrtejskiej czy Mi oszowym pytaniem: Czym jest poezja, która nie ocala narodów ani ludzi. Zadanie domowe proponuj pisemne, bez sformu owania tematu to by aby inwencja uczniów. Niech dotyczy legendy biograficznej Hölderlina, bodaj równie silnie jak poezja przemawiajàcej do ró noj zycznych czytelników; spory o lata w wie y, o domniemamy ob d zakwestionowa go francuski badacz Pierre Bertaux 13 sà nawet bardziej goràce ni te, które koncentrujà si wy àcznie na poetyce. Kontekst wypowiedzi Norwid, francuscy poeci przekl ci, poeci rocka, ogólne rozwa ania nad psychologià twórczoêci pozostaje w sferze inwencji konkretnego ucznia. KATARZYNA KUCZY SKA-KOSCHANY 10 K. Maliszewski, Próba pochylenia si nad wierszem Kazimierza Nowosielskiego, Topos 2001/4 5, s Por. F. Hölderlin, Pod brzemieniem mego losu. Listy Hyperion, t um. i oprac. A. Milska, W. Markowska, Warszawa 1976, s K. Lipiƒski, op. cit., s P. Bertaux, Sprawa Hölderlina, t um. J. Ekier. Literatura na Âwiecie 2003/1-2, s