Grzegorz Franczyk POLSKIE GRANATY

Transkrypt

1

2 Grzegorz Franczyk POLSKIE GRANATY KRAKÓW 2010

3 Copyright by Grzegorz Franczyk, 2010 Wydano staraniem autora na prawach rękopisu WYDANIE I

4

5 SPIS TREŚCI Od Autora PRZEMYSŁ PRODUKCJI GRANATÓW EKSPORT GRANATÓW I ZAPALNIKÓW W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM GRANATY BOJOWE Granat obronny wz Granat zaczepny wz Granat obronny wz (wz. 23 O ) Granat zaczepny wz (wz. 23 Z ) Granat obronny wz. KC Granat obronny wz ( wz. 33 O ) Granat zaczepny wz ( wz. 33 Z ) GRANATY ĆWICZEBNE, SZKOLNE, PRZEKROJE Granat ćwiczebny wz. E (ćw. typ E.) Granat obronny wielokrotny wz W.C. (wz. 26 W.C. O ) Granat zaczepny wielokrotny wz W.C. (wz. 26 W.C. Z ) Granat szkolny wz Granat szkolny wz Granat szkolny wz. E. Granat szkolny Mills Granat szkolny F-1 GRANATY I ŚWIECE DYMNE, ŁZAWIĄCE, PETARDY Granat dymny wz. S Świeca dymna P. T. Świeca dymna CO Świeca dymna S.C.E. Granat łzawiący CAF (wojskowy) Granat łzawiący CAF (policyjny) Świeca łzawiąca CAF Petarda-szrapnel wz W.A.S. (wz. 28 W.A.S.) Petarda-granat wz W.A.S. (wz. 29 W.A.S.)

6 GRANATY PROTOTYPOWE I PATENTY Granat Stanisława Szymańskiego Granat zaczepny wz. 25/28 Lebensarta (wz. L 25/28) Granat szklany Chachelskiego i Knabe Granat przeciwpancerny firmy GRANAT Granat przeciwpancerny wz J Granat przeciwpancerny wz E.T. Granaty ćwiczebne W.C. zmodernizowane Granat ćwiczebny firmy Granat Granat ćwiczebny Bolesława Gorzejewskiego Granaty ćwiczebne typ A i B Granat dymny lub pozoracyjny Granat łzawiący CAF nowego wzoru GARŁACZE, GRANATY KARABINOWE Granat karabinowy i garłacz Jana Czajkowskiego Garłacz i granat karabinowy firmy Granat Granat ręczno-karabinowy Stanisława Kozubka Garłacz i granat karabinowy Błońskiego Granatnik sprężynowy Stanisława Górskiego Garłacz Kuli i Pieńkowskiego ZAPALNIKI DO GRANATÓW Zapalnik samoczynny A.C. 23 Zapalnik samoczynny A.C. 24 Zapalnik samoczynny A.C. 25 Zapalnik samoczynny GR 29 Zapalnik samoczynny GR 31 Zapalnik samoczynny GRN 31 Zapalniki samoczynne wielokrotne KR 24, KR 24/26, KR 24/28 Zapalnik samoczynny A.C. 25 do granatów CAF ZAPALNIKI PROTOTYPOWE I PATENTY Zapalnik ćwiczebny GRANAT Zapalnik Edwarda Łopatto wz

7 Zapalnik Mariana Wojciechowskiego Zapalnik Jana Muszalskiego Zapalnik Bolesława Gorzejewskiego Zapalnik Mariana Wojciechowskiego Zapalnik Zbosia i Kuli Zapalnik uderzeniowy firmy GRANAT Zapalnik uderzeniowy Bolesława Gorzejewskiego Zapalnik uderzeniowy firmy GRANAT PRZEKROJE CECHY FABRYCZNE GRANATÓW Cechy na skorupach granatów BIBLIOGRAFIA

8 Od autora. Oddaję w ręce Państwa kolejną, po Polskiej Amunicji Strzeleckiej , pozycję zajmującą się niszowymi zagadnieniami dotyczącymi uzbrojenia Wojska Polskiego od odzyskania niepodległości do dnia dzisiejszego. Oczywiście słowo niszowymi trzeba ująć w cudzysłów, ponieważ tak jak broń strzelecka nie potrafi funkcjonować bez amunicji jej dedykowanej, tak również zwykły granat ręczny od wieków pozostaje jednym z klasycznych elementów uzbrojenia piechoty na polu walki. Po raz kolejny jako pasjonat i hobbysta staram się wypełnić wielką dziurę w krajowej i światowej literaturze hobbystycznej, w której roi się od publikacji dotyczących lotnictwa, broni pancernej, umundurowania, a brakuje tych podstawowych drobiazgów uzbrojenia, bez których zwykły żołnierz nie stanowiłby żadnej siły na polu walki. Sam temat jest bardzo ciężki do opracowania zważywszy na brak zainteresowania nim przez lata. Jeżeli nie liczyć kilkunastu artykułów wspaniałego badacza historii polskiej wojskowości Zbigniewa Gwoździa, to próżno szukać w bibliotekach innych publikacji. Oczywiście istnieją archiwa, czy instrukcje wojskowe. Niestety bardzo często zdarzają się w nich błędy, tak w opisach jak i rysunkach. Dodatkowo krajowe i światowe kolekcje muzealne posiadają niewielkie zasoby granatów produkowanych w naszym kraju. Często okazuje się, że eksponaty wystawowe są poskładane na siłę z przypadkowych elementów i nie odpowiadają historii. Dodatkowo dochodzą powielane w publikacjach i na stronach internetowych błędy, przyjmowane dziś już jako historyczny pewnik. Niewątpliwie wielką zasługę w tej publikacji ma międzynarodowa rodzina poszukiwaczy i kolekcjonerów. To dzięki nim mogłem wielokrotnie na stronach tej książki pokazać zdjęcia unikatowych skorup, czy zapalników. Bardzo często są to egzemplarze istniejące wyłącznie jako pojedyncza sztuka na świecie i tylko dzięki tym ludziom miałem możliwość pokazać je w swojej książce. Wbrew pozorom książka ta nigdy by nie powstała, gdyby nie grupa zapaleńców poświęcających 8

9 swój czas prywatny i własne fundusze na żmudne zbieranie okruchów historii. Równocześnie wielkim źródłem informacji są światowe archiwa patentowe publikowane dziś w Internecie. To dzięki nim udało się zidentyfikować kilka zapalników, jak również odnaleźć ich modyfikacje patentowane w innych krajach. Oczywiście zdaję sobie sprawę, że nie ustrzegłem się błędów, jak również nie wyczerpałem tematu. Dziś, gdy oddaję książkę do druku posiadam już nowe informacje i z każdym tygodniem dochodzą kolejne. Mam nadzieje, że zasób informacji zawartych w tej pracy pozwoli wszystkim zainteresowanym rozszerzyć zakres wiadomości na temat rodzimej produkcji granatów w okresie dwudziestolecia międzywojennego. W tym miejscu chciałbym również serdecznie podziękować grupie badaczy tematu, pasjonatów i kolekcjonerów, bez których książka ta nie mogłaby powstać i którym serdecznie dziękuję za okazaną pomoc: Zbigniew Gwóźdź Robert Fotyniuk Grzegorz Cholewa Konrad Chorzela Jesús Ornia Darryl W. Lynn Paul Spence Grzegorz Franczyk ( landminer@interia.pl) Kraków, 5 sierpień

10 PRZEMYSŁ PRODUKCJI GRANATÓW Po odzyskaniu przez Polskę w 1918 roku niepodległości, koniecznym stało się stworzenie przemysłu zbrojeniowego mogącego zaopatrzyć odrodzone na nowo siły zbrojne państwa. W tym czasie nie istniał żaden zakład potrafiący uruchomić produkcję granatów i zapalników na skalę masową. Większość fabryk posiadających odpowiedni park maszynowy i mających doświadczenie w produkcji seryjnej elementów metalowych lub chemicznej była zniszczona, bądź też wywieziona przez wycofujących się zaborców. Wobec takiego stanu rzeczy najważniejszym celem stało się stworzenie struktur zarządzających, odtworzenie starych oraz wybudowanie nowych zakładów przemysłu metalowego, mechanicznego i chemicznego. Podstawowym źródłem zaopatrzenia w początkowym okresie tworzenia polskich sił zbrojnych była broń i amunicja pochodząca z przejętych magazynów państw zaborczych. W 1918 roku podczas walk we Lwowie zdobyto duży magazyn broni. W tym samym roku przejęto austriackie składy uzbrojenia w Przemyślu na Zasaniu, Dąbrowie Górniczej i Krakowie (K.u.k. Artillerie-Depot). Duże ilości uzbrojenia przejęto w byłych niemieckich Artillerie-Depot w Warszawie. Na początku 1919 roku przejęto dwa duże magazyny wojskowe koło Wilna, z których wysłano do Polski ok. 150 wagonów amunicji i uzbrojenia. Również w trakcie działań operacyjnych żołnierze Frontu Litewsko-Białoruskiego zajęli niemieckie magazyny w Nowojelni, Bogdanowie, Oszmianie i Sołach. Kolejno przejmowano składy wojskowe w Łucku, Kowlu, Brześciu, Białymstoku i Grodnie. W przejętych składach i magazynach znajdowały się głównie granaty ręczne i karabinowe pruskie, austriackie i rosyjskie. Bilans na dzień 26 stycznia 1919 roku wykazywał 338 tysięcy granatów ręcznych i karabinowych rozmaitych wzorów. Była to liczba zbyt mała dla uzbrojenia odradzającej się armii. Ponieważ przemysł dopiero się odradzał, podstawowym uzupełnieniem w początkowym okresie uzbrajania stały się przyznane przez Komisję Sojuszniczą pewne ilości zdobyczy wojennych oraz przede wszystkim zakupy zagraniczne. Głównym dostawcą uzbro- 10

11 jenia była Francja, gdzie już jesienią 1919 roku zakupiono 400 tysięcy granatów ręcznych i 100 tysięcy granatów karabinowych. W lipcu 1920 roku zakupiono kolejne 100 tysięcy granatów ręcznych, a pod koniec tego samego roku kolejną dużą partię, liczącą przeszło 500 tysięcy granatów. Katalog Materiałowy Uzbrojenia z roku 1923 w dziale Granaty ręczne, karabinowe, miny wymienia następujące granaty znajdujące się w magazynach (pisownia oryginalna): Granaty Francuskie: Granat ręczny O F. wz. 15 Granat ręczny F.1 wz. 15 Granat ręczny C. F. Granat ręczny duszący wz Granat ręczny zapalający-dymny Granat ręczny do niszczenia metal. wz Granat ręczny typ P. A. Granat przeciwtankowy 8 sek Granat karabinowy V. B. Granaty Niemieckie: Granat ręczny trzonowy 5/2 sek. Granat ręczny trzonowy ćwiczebny Granat ręczny jajowy 5 sek. Granat ręczny jajowy ćwiczebny Granat ręczny jajowy kulisty Granat karabinowy wz. 14 Granat karabinowy wz sek. Granaty Austriackie: Granat ręczny rurowy 7 sek. Granat ręczny trzonowy 7 sek. Granat ręczny gazowy 7 sek. Granat ręczny kukurydzowy Granat uniwersalny większy 11

12 Granat uniwersalny mniejszy Granat karabinowy kukurydzowy Granat karabinowy czasowy 8 sek. Granat karabinowy skaczący wz. 16 Granaty Rosyjskie: Granat ręczny wz. 12 Granat ręczny wz. 14 Granat ręczny syst. Nowickiego (Fiodorowa) Granat karabinowy ros wz. 15 Granaty Angielskie i wyrobu polskiego: Granat ręczny syst. Lemona kulisty Granat ręczny syst. Lemona owalny Granat ręczny syst. Mills a Granat ręczny polskiego wyrobu typ Franc. Granat ręczny polskiego wyrobu typ K. i C. Granaty zdobyczne i pochodzące z zakupów pochodziły głównie z produkcji wojennej i były wykonywane z przeznaczeniem do szybkiego zużycia. Odbijało się to najczęściej na jakości zapalników, które bardzo szybko traciły właściwości bojowe. W celu uniezależnienia się od drogiego importu oraz z powodu zagrożenia blokadą handlu z zagranicą podjęto starania uruchomienia rodzimej produkcji granatów i zapalników. Po krótkich naradach Komisja Uzbrojenia Armii przy Ministerstwie Spraw Wojskowych zatwierdziła do produkcji dwa wzory niemieckich granatów zaczepnego wz. 17 i obronnego wz. 16. Wybór ten spowodowany był brakiem potrzeby zakupu licencji produkcyjnej, prostotą konstrukcji oraz jak na tamte czasy wystarczającymi właściwościami bojowymi. Były to dwa pierwsze wzory granatów ręcznych produkowane w kraju. W okresie międzywojennym komponenty granatów produkowało wiele firm, m.in.: Fabryka Wyrobów Metalowych Wacław Czajkowski i S-ka z Warszawy; Zakłady Mechaniczne Cel z Warszawy; Fabryka 12

13 Masowych Wyrobów Blaszanych Tłocznia z Warszawy; Fabryka Maszyn i Odlewnia Metali Władysława Klimka w Krakowie; Fabryki Maszyn i Narzędzi Rolniczych Wolski i S-ka z Lublina; Odlewnia Żelaza i Emaliernia Kamienna J. Witwicki z Kamiennej; Fabryka Ferrum z Zawiercia; Zakłady Przemysłowo-Budowlane Dźwignia z Sosnowca; S.A. Wielkich Pieców i Zakładów Ostrowieckich - Huta Ostrowiec; Towarzystwo Starachowickich Zakładów Górniczych, Starachowice. Zapalniki wyrabiały trzy firmy: Fabryka Przemysłu Metalowego Granat Spółka Akcyjna z Warszawy, Fabryka Przyborów Amunicyjnych Mars z Warszawy i Fabryka Przyborów Amunicyjnych Kredyk i Spółka z Warszawy. Pełnej kompletacji i elaboracji skorup materiałem wybuchowym dokonywały dwie wytwórnie wojskowe: Warsztaty Amunicji Specjalnej (WAS) w forcie Legionów Dąbrowskiego oraz Warsztaty Amunicyjne Nr 1 mieszczące się w forcie Hauke-Bosaka ( Georgija ) i na Cytadeli w Warszawie (w 1925 roku przeniesiono je do fortu Bema ). Na początku lat trzydziestych produkcję granatów i świec chemicznych podjęła również nowo wybudowana Wojskowa Wytwórnia Rakiet (W.W.R.). Warsztaty Amunicji Specjalnej (WAS) były głównym wojskowym producentem granatów ręcznych. Założono je w 1921 roku w forcie Legionów Dąbrowskiego ( Piłsudskiego ) i w krótkim czasie stały się one główną placówką badawczo-konstrukcyjną Wojskowego Instytutu Przeciwgazowego. Zajmowały się elaboracją granatów ręcznych bojo- Miesięczna produkcja granatów ręcznych w Warsztatach Amunicji Specjalnej granaty zaczepne granaty obronne Rok produkcja pokojowa mobilizacyjna pokojowa mobilizacyjna /

14 wych i ćwiczebnych, produkowały granaty dymne i łzawiące, petardy, świece dymne oraz pociski do moździerzy Stockesa. Średnia miesięczna produkcja wynosiła przeszło 194 tysiące wszystkich wyrobów. Petardy ćwiczebne z elementów uzyskanych z rozbrajania amunicji produkowano również w Warsztatach Amunicyjnych Nr 2 mieszczących się w Cytadeli i w Głównej pod Poznaniem. Warsztaty Amunicyjne Nr 1 (W.A.-1) uruchomiono wiosną 1919 roku w zaadaptowanych pomieszczeniach fortu Haukego ( Georgija ) i na Cytadeli w Warszawie. W interesującym nas asortymencie zajmowały się wyrobem i elaboracją granatów ręcznych oraz specjalnych (dymnych, łzawiących). Na początku 1925 roku, po przeniesieniu zakładu do nowych pomieszczeń w forcie Bema, połączono je z Centralnymi Składami Amunicyjnymi tworząc Warsztaty Zakładów Amunicyjnych. W grudniu 1925 roku Warsztaty przemianowano na Zakład Amunicyjny Nr 1, by wreszcie w 1935 roku nadać mu nazwę: Wytwórnia Amunicji Nr 1 w Warszawie. W miarę rozbudowy Państwowej Fabryki Amunicji w Skarżysku wytwórnię przekształcono w zakład doświadczalny Ministerstwa Spraw Wojskowych. Według planu Kierownictwa Zaopatrzenia Uzbrojenia w roku 1934 Wytwórnia Amunicji Nr 1 miała w kooperacji z Państwową Fabryką Amunicji w Skarżysku i Towarzystwem Starachowickich Zakładów Górniczych S.A., dostarczającym elementy amunicji, produkować zapalniki i elaborować naboje 75 mm ze szrapnelami zastępczymi wz. R 33 oraz naboje 75 mm z pociskami wskaźnikowymi i oświetlającymi dla artylerii polowej i przeciwlotniczej. plomba listowa Wytwórni Amunicji Nr 1 14

15 W 1927 r. Departament Przemysłu Wojennego zawarł z amerykańskim przemysłowcem Stefanem de Lanoy umowę o budowę i uruchomienie wytworni specjalnych środków chemicznych w miejscowości Bzin, położonej około 5 km na południe od węzła kolejowego Skarżysko, w pobliżu Państwowej Fabryki Amunicji. Wytwórnia pod maskującą nazwą Wojskowej Wytwórni Rakiet w Skarżysku (na początku lat trzydziestych w związku ze zmianą asortymentu produkcji zmieniono nazwę fabryki na: Wytwórnia Węgla Aktywnego) rozpoczęła działalność w 1929 roku. Początkowo zajmował się produkcją gazów bojowych i napełnianiem nim skorup pocisków. Po krótkim okresie prosperity nastąpiło zatrzymanie produkcji w związku z zaspokojeniem zapotrzebowania wojska na gazy bojowe do celów ćwiczebnych i doświadczalnych. Ponieważ nad fabryką zawisła groźba likwidacji Departament Uzbrojenia podjął decyzję o uruchomieniu w roku budżetowym nowych działów produkcyjnych. W 1932 roku w wytwórni zamontowano nowoczesne linie do produkcji między innymi granatów i świec łzawiących oraz świec dymnych. ćwiczenia Obrony Przeciwgazowej w latach trzydziestych, świece dymne P.T. 15

16 Przewidywana miesięczna produkcja na nowych urządzeniach miała wynosić 12, 5 27 tysięcy granatów C.A.F. (lub 8,75 17,325 tysięcy świec łzawiących C.A.F.) oraz tysięcy świec dymnych. W latach trzydziestych prowadzono w Wojskowej Wytwórni Rakiet również prace nad nowymi konstrukcjami. We współpracy z Wojskowym Instytutem przeciwgazowym prowadzono badania nad świecami o działaniu duszącym E1 wypełnioną szczawianem sześciochlorodwumetylowym i E2 elaborowaną węglanem sześciochlorodwumetylowym. Zbudowano również próbną instalację do napełniania granatów ręcznych fosforem, czego efektem była partia próbna przetestowana z powodzeniem na poligonie w Rembertowie. Wojskowa Wytwórnia Rakiet była w latach trzydziestych głównym producentem chloroacetofenonu używanego w granatach i świecach łzawiących C.A.F. Największą fabryką produkującą zapalniki do granatów ręcznych w okresie dwudziestolecia międzywojennego były zakłady Przemysł Metalowy Granat Spółka Akcyjna. Zostały one założone w 1921 roku przez grupę akcjonariuszy warszawskich. Spółka dysponowała kilkoma wytwórniami w Warszawie. Zarząd produkcji wojskowej mieścił się przy ul. Senatorskiej 22, natomiast produkcję specjalną umiejscowiono przy ul. Stalowej 67 i w Forcie Legionów. Jednocześnie ci sami akcjonariusze utworzyli w Kielcach przy ul. Młynarskiej 43 przedsiębiorstwo pod nazwą Kielecka Odlewnia. W 1925 roku Granat oficjalnie wydzierżawił zakład w Kielcach i po przeprowadzeniu modernizacji na początku lat trzydziestych rozpoczął w nim produkcję zapalników do granatów, części amunicji, zapalników artyleryjskich, wkrętek głowicowych, itp. Decyzją zarządu spółki w 1935 roku doszło do fuzji Spółki Akcyjnej Kielecka Odlewnia i Przemysłu Metalowego Granat. Wiązało się to z zamówieniem przeszło miliona zapalników wz. GR 31, które Granat otrzymała w tym samym roku. Oprócz innych wyrobów w asortymencie zakładów warszawskich i kieleckich w okresie dwudziestolecia międzywojennego kolejno produkowano zapalniki do granatów ręcznych typu: A.C. 23, A.C. 24, A.C. 25, GR 29, GR 31, GRN

17 awers i rewers przepustki pracowniczej z fabryki Granat w Kielcach 17

18 Produkcją materiałów wybuchowych do elaboracji granatów zajmowało się kilka krajowych wytwórni wojskowych i cywilnych. 16 lipca 1919 r. Główny Urząd Zaopatrzenia Armii (GUZA) złożył jednorazowe zamówienie w Towarzystwie Akcyjnym Barwników Anilinowych i Przetworów Chemicznych Boruta w Zgierzu na 445 ton trotylu i 24 tony kwasu pikrynowego. Dostawa miała być zrealizowana w 1920 r., jednakże wobec trudności związanych z zakupami zagranicznej aparatury oraz brakiem niektórych surowców spółka mogła uruchomić produkcję kwasu pikrynowego dopiero w kwietniu 1922 r. W późniejszym okresie spółka dostarczała przemysłowi zbrojeniowemu kwas pikrynowy i komponenty chemiczne, z których między innymi produkowano bojowe i ćwiczebne środki chemiczne stosowane do elaboracji granatów i świec łzawiących oraz dymnych. Pod koniec 1919 roku, w Niewiadowie, zostały utworzone Zakłady Chemiczne Nitrat Spółka Akcyjna. W styczniu 1920 roku Główny Urząd Zaopatrzenia Armii podpisał umowę, według której fabryka miała produkować corocznie w okresie dziesięciu lat 600 ton prochów nitrocelulozowego i nitroglicerynowego, 150 ton prochu czarnego oraz 600 ton trotylu na potrzeby wojska. Materiały te miały być produkowane w gatunkach odpowiadających elaboracji amunicji strzeleckiej, artyleryjskiej i granatów ręcznych. Podczas wojny polsko-rosyjskiej w celu zwiększenia ilości produkowanej amunicji uruchomiono Tymczasowe Warsztaty Amunicyjne w Krakowie, Dęblinie i Rudniku. Zakłady te zajmowały się głównie rozbieraniem starej amunicji i odzyskiwaniem z niej prochu, materiałów wybuchowych i komponentów metalowych. Część tych materiałów została zużyta do elaboracji pierwszych krajowych granatów. W tym samym okresie uruchomiono w Bydgoszczy Przetwórnię Materiałów Wybuchowych, której pełny rozruch nastąpił w lipcu 1921 roku. W fabryce przy rozbrajaniu amunicji, obróbce prochów i materiałów wybuchowych zatrudnionych było wówczas 120 robotników 18

19 cywilnych i 60 wojskowych. Przetwórnia przekazywała Departamentowi Uzbrojenia trotyl, kwas pikrynowy i stopy metali kolorowych. Elementy żelazne trafiały do zakładów hutniczych Modrzejowskiego Towarzystwa Górniczo-Hutniczego. Przetwórnia zakończyła swoją działalność w 1925, po uruchomieniu Państwowej Wytwórni Prochu i Materiałów Kruszących w Pionkach. W pierwszych latach powojennych spłonki i detonatory do granatów ręcznych produkowano głównie w Laboratorium Kapsli i Kapiszonów na warszawskiej Cytadeli oraz w Wytwórni Kapsli i Kapiszonów w Toruniu. Były to w praktyce wyłącznie zakłady elaborujące, ponieważ wszystkie komponenty metalowe produkowały dla nich prywatni kooperanci. W wytwórni toruńskiej dodatkowo we własnym zakresie produkowano piorunian rtęci. W lutym 1926 roku Wytwórnię Kapsli i Kapiszonów z Torunia przeniesiono do nowo wybudowanej Państwowej Fabryki Amunicji (PFA) w Skarżysku, gdzie już w 1925 roku wyprodukowano pierwszą partię informacyjną spłonek i detonatorów do granatów. Od 1927 roku Państwowa Fabryka Amunicji w Skarżysku stała się głównym producentem spłonek i detonatorów do granatów ręcznych. Lonty czarnoprochowe stosowane do opóźniaczy zapalników wytwarzane były w przez Spółkę Akcyjną Lignoza w dwóch zakładach mieszczących się w Bieruniu Starym i Krywałdzie. W ramach kolejnych inwestycji Centralnego Okręgu Przemysłowego tuż przed wybuchem II wojny światowej w widłach Wisły i Sanu na obszarze 1500 ha lasów położonych między miejscowościami Dęba i Majdan Królewski, powstawała Wytwórnia Amunicji Nr 3. Miała być największą w kraju fabryką spłonek i zapalników wraz z wydziałami scalania pocisków artyleryjskich oraz napełniania amunicji wielkokalibrowej i bomb lotniczych. Do wybuchu wojny zdołano uruchomić jedynie produkcję spłonek i zapalników oraz rozpoczęto wytwarzanie piorunianu rtęci. Ponadto oddano do eksploatacji nowocześnie wyposażone laboratorium badawcze. 19

20 EKSPORT GRANATÓW I ZAPALNIKÓW W OKRESIE MIĘDZYWOJENNYM W okresie międzywojennym Polska wyeksportowała do różnych państw spore ilości sprzętu wojskowego, w tym również granaty ręczne i zapalniki. Eksportem zajmowała się spółka SEPEWE Eksport Przemysłu Obronnego Sp. Z o.o. Początkowo asortyment sprzedaży obejmował tzw. stoki czyli stare uzbrojenie i sprzęt wojskowy zalegający w magazynach. W ten sposób pozbyto się również obcego uzbrojenia po unifikacji wzorów dla Wojska Polskiego. W asortymencie sprzedaży stokowej występowały granaty ręczne, granaty karabinowe, zapalniki do granatów i granatniki przejęte w 1918 roku z magazynów austriackich, niemieckich i rosyjskich. Również sprzedano część uzbrojenia pochodzącego z pierwszych zakupów i darów z lat Hiszpania 1936, polskie granaty wz

21 Pierwsze zamówienie na nowy sprzęt wojskowy spółka SEPEWE otrzymała w Był to kontrakt dla firmy Granat na dostawę 200 tysięcy sztuk zapalników do granatów ręcznych do Rumunii o wartości ponad 83 tysiące $ (ok. 740 tysięcy zł). W kolejnych latach eksportowano duże ilości granatów ręcznych, granatów i świec dymnych, łzawiących oraz zapalników do nich. Równocześnie sprzedano licencję na produkcję zapalników do Francji, gdzie pod oznaczeniem bouchon allumeur Mle 1935 licencyjny polski zapalnik wz. 31 był produkowany do lat 70- tych XX wieku. W 1937 roku rozpoczęto budowę licencyjnej fabryki zapalników w Rumunii, którą zakończono w 1939 roku. Podczas II wojny światowej produkowano w niej odpowiednik polskiego zapalnika wz. GR 31. rumuński granat MAN Mod.1939 z zapalnikiem według polskiej licencji i rumuńskie oznaczenie na główce granatu. V - Combinatul Chimic Victoria 21

22 Pod koniec lat trzydziestych wyeksportowano duże ilości granatów i zapalników do walczącej Hiszpanii. W większości były to granaty obronne i zaczepne wz. 23 z zapalnikami GR 31oraz spora ilość granatów wz. 16 z zapalnikiem GRN-31. Ciekawostką jest fakt, że w tym przypadku pozbyto się również pozostałości partii prototypowych i testowych zapalników. W taki sposób w ręce Republikanów trafiły np. zapalniki Łopatty i Wojciechowskiego, które są dziś oprócz patentów praktycznie jedynym dowodem materialnym na prowadzone w Polsce prace badawczo-rozwojowe. Hiszpanie doceniając konstrukcję zapalnika GR 31 skopiowali go i rozpoczęli produkcję we własnej wytwórni B-3. Uzbrajano w nie głównie granaty Universal i Granada Defensiva de discos. francuski granat obronny Mle 1937 z zapalnikiem Mle 1935 hiszpański granat Universal z zapalnikiem B-3 22