Recenzja dorobku habilitacyjnego oraz rozprawy dr Agnieszki Gicali Przekładanie obrazu świata. Językowy obraz świata w przekładzie artystycznym

Transkrypt

1 , Łódź Prof. dr hab. Anna Bednarczyk Zakład Przekładu i Dydaktyki Instytut Rusycystyki UŁ ul. Pomorska 171/ Łódź Recenzja dorobku habilitacyjnego oraz rozprawy dr Agnieszki Gicali Przekładanie obrazu świata. Językowy obraz świata w przekładzie artystycznym Dr Agnieszka Gicala w 1996 r. ukończyła studia magisterskie z zakresu Filologii Angielskiej w UJ, a następnie w 2005 r. uzyskała stopień naukowy doktora. Obecnie pracuje ona jako adiunkt w Katedrze Dydaktyki Przekładu w Instytucie Neofilologii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie i, jak pisze w swoim autoreferacie, od wielu lat zajmuje się problematyką JOS, językoznawstwem kognitywnym oraz zagadnieniami przekładu artystycznego. Jej zainteresowania obejmują przy tym zarówno teorię, co odnosi się do wszystkich trzech dziedzin badawczych, jak i praktykę tłumaczenia, a także dydaktykę przekładu. Wszystkie te dziedziny znajdują odzwierciedlenie w publikacjach habilitantki, zarówno w artykułach naukowych, jak i w monografiach. Po uzyskaniu stopnia doktora dr Gicala opublikowała 24 artykuły naukowe oraz 2 monografie, w tym książkę podoktorską. Nie ulega wątpliwości, że jest to dorobek wystarczający dla starań o stopień naukowy doktora habilitowanego. Ponadto, dr Gicala jest członkiem stowarzyszeń naukowych, które skupiają badaczy interesujących ją dziedzin nauki, np. Polskiego Towarzystwa Językoznawstwa Kognitywnego, czy Stowarzyszenia TERTIUM, jest również autorką haseł w Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów opracowywanym w ramach udziału w projektach badawczych Instytutu Slawistyki PAN EUROJOS 1 i EUROJOS 2. Bierze też udział w licznych konferencjach naukowych, w tym międzynarodowych. Warto również zwrócić uwagę na popularyzatorską pracę habilitantki, czego wyrazem są prowadzone przez nią wykłady i warsztaty przekładowe. Wszystko to wskazuje na jej zaangażowanie w życie naukowe i dobrze wróży dalszemu rozwojowi kariery naukowej. 1

2 Omawiając działalność naukową dr Gicali, wrócę jeszcze do publikacji, które ukazały się po uzyskaniu stopnia doktora. Wspomniałam już, że ich ilość uważam za wystarczającą. Ich ranga naukowa również nie budzi wątpliwości. W artykułach na szczególną uwagę zasługuje umiejętne łączenie interesujących ich autorkę obszarów badawczych, np. JOS z przekładem oraz wykorzystywanie w analizie różnych koncepcji teoretycznych, co swego czasu postulował już Zygmunt Grosbart. Wypada też zauważyć, że część tych tekstów stała się punktem wyjścia dla rozważań kontynuowanych i poszerzanych w monografii prezentowanej jako najważniejsze dokonanie naukowe, a więc w książce Przekładanie obrazu świata. Językowy obraz świata w przekładzie artystycznym. Należy do nich choćby interesujący tekst Obłoki czy chmury na mistycznym niebie? Religijne konotacje polskich pojęć obłoku i chmury oraz ich angielskiego odpowiednika cloud, czy też artykuł, w którym autorka zajęła się JOS w poezji Wisławy Szymborskiej. Nie będę w tym miejscu omawiać monografii podoktorskiej Agnieszki Gicali, ponieważ nie podlega ona ocenie w przewodzie habilitacyjnym, niemniej już sama publikacja pracy opartej na rozprawie doktorskiej świadczy o jej wartości naukowej. Ponadto, w moim przekonaniu to interesująca książka, która niewątpliwie wspomogła późniejsze badania habilitantki. Rekapitulując, całość dorobku dr Gicali (poza monografią, do której za chwilę się odniosę) akceptuję jako podstawę do starań o habilitację. Przejdę obecnie właśnie do recenzji monografii, którą dr Gicala przedstawiła jako dokonanie habilitacyjne, a mianowicie do książki zatytułowanej Przekładanie obrazu świata. Językowy obraz świata w przekładzie artystycznym. Jest to praca znacząca już choćby dlatego, że autorka łączy w niej teorię z dydaktyką tłumaczenia, a także koncepcje JOS i analizę kognitywną, traktując jako elementy porównywane obraz świata w obu językach, biorących udział w procesie przekładu. Celem dr Gicali jest, jak sama wskazuje, ukazanie przydatności JOS w procesie analizy oraz w tłumaczeniu tekstów artystycznych. Habilitantka przeprowadza analizę na podstawie dwu wierszy W. Szymborskiej przełożonych na język angielski. Już na wstępie autorka informuje czytelnika o swoim podejściu do podjętego tematu, a mianowicie o zamiarze rozpatrzenia sposobów konceptualizacji określonych elementów świata przedstawionego w oryginale i przekładzie. Zgadzam się z nią, że przekład wydobywa różnice między obrazami świata w dwu językach, mam jednak wątpliwości odnośnie konstatacji, iż w umyśle tłumacza u początków procesu przekładu znajduje się właśnie językowy obraz świata. Pojawia się bowiem pytanie, o który świat idzie, także w kontekście 2

3 czasu powstania oryginału i przekładu /przekładów. Cel, który postawiła przed sobą dr Gicala to ukazanie przydatności teorii JOS w procesie analizy i tłumaczenia tekstów artystycznych na materiale języka polskiego i angielskiego, co czyni ona na przykładzie dwu wierszy W. Szymborskiej. W kontekście tych konkretnych tekstów pytanie o różnice czasu nie ma znaczenia, jeśli jednak zechcemy odnieść się do przekładu w ogóle, analiza oryginału i równolegle powstałej synchronicznej serii translatorskiej okazuje się zbyt wąska. Konsekwentnie budując swoją wypowiedź, w rozdziale pierwszym autorka zajęła się prezentacją historii stosowanych przez nią pojęć i terminów (z zakresu JOS i językoznawstwa kognitywnego) oraz aktualnego stanu badań. Warto podkreślić, że nie ogranicza się ona przy tym do badań specjalistów z obszaru anglojęzycznego i, co ważne, potrafi wskazać na tym tle własną pozycję badawczą. Z kolei rozdział drugi poświęcony został możliwości wykorzystania analizy JOS w przekładzie artystycznym. Dr Gicala zakłada, że analiza JOS może mieć zastosowanie w analizie tekstu artystycznego oraz w badaniu tłumaczenia, z czym wypada się zgodzić. Przytacza przy tym wypowiedzi innych badaczy, które uzasadniają jej punkt widzenia. Wykorzystując wcześniejsze propozycje Davida Katana, Elizy Pieciul-Karmińskiej czy Edwarda T. Halla, proponuje ona zastosowanie do przekładu metafory góry lodowej, a nawet dwóch takich gór, które odnoszą się do JOS oryginału i tłumaczenia. Wypada też podkreślić, że habilitantka dostrzega konieczność rozpatrywania niestandardowego JOS przez tłumacza. Tu jednak znowu pojawia się wątpliwość, która dotyczy wyodrębnienia owej niestandardowości. Trudno bowiem przypuszczać, że tłumacz, podobnie jak dr Gicala w swej monografii odwoła się do opracowań teoretyków literatury i uwzględniać będzie analizy ich autorstwa. Uznając więc słuszność wywodu habilitantki o konieczności uwzględnienia przez tłumacza tego, co niestandardowe oraz kreacji autora, zastanawiam się nad realizacją tych postulatów w praktyce. Natomiast z całą pewnością proponowana przez autorkę monografii analiza może znaleźć zastosowanie w dydaktyce tłumaczenia, jak również w krytyce tłumaczenia. W omawianym rozdziale habilitantka proponuje też dokonywanie przez tłumacza ankietowania wyjaśniającego elementy JOS. To interesująca propozycja, mam jednak wątpliwości czy tłumacz będzie korzystać z takiej ankiety. Najwyraźniej miała je także autorka wspomnianej propozycji, wróciła bowiem do pracy ze słownikiem i do wykorzystywania w procesie tłumaczenia wiedzy innych osób. 3

4 Trzeci rozdział książki to już prezentacja poetyckiego świata Wisławy Szymborskiej. Pojawiły się tu uwagi odnośnie stylu poetki. W moim przekonaniu stanowi on rzetelny wstęp do późniejszej analizy, ale szkoda, że został opracowany na podstawie prac innych badaczy, a nie własnych analiz, które pozwoliłyby na prześledzenie mentalnej drogi autorki przyszłego tłumacza. Natomiast rozdziały 4 i 5 prezentują analizy wierszy Rozmowa z kamieniem i Chmury oraz ich anglojęzycznych tłumaczeń. Zostały one zbudowane zgodnie z tym samym schematem. W obu przypadkach analizę rozpoczyna konceptualizacja dotycząca interesujących habilitantkę elementów JOS (w pierwszym kamienia, w drugim chmur), która obserwowana jest w kulturach i językach biorących udział w procesie przekładu. Szczególną uwagę autorka zwraca w niej na symbolikę i metaforykę. Przy czym, spektrum oglądu jest bardzo szerokie i uwzględnia wszelkie możliwe kulturowo-językowe powiązania kamienia oraz chmur, co uważam za zaletę opracowania. Dodatkowo habilitantka omawia studenckie próby przekładu obu interesujących ją wierszy Szymborskiej na język angielski. W przypadku tej analizy moje wątpliwości dotyczą konieczności tak szerokiego badania JOS związanego z chmurami. O ile tłumaczenia Rozmowy z kamieniem różnią się wyborem translatorskim między stone (Barańczak i Cavanagh) oraz rock (Trzeciak) i w tym wypadku rozważania dr Gicali w pełni akceptuję, choć w oryginale występuje jedynie kamień, to w wypadku Chmur oba przekłady wykorzystują jeden tylko odpowiednik angielski cloud. Po co więc odnosić się do możliwych w polskim polisystemie socjokulturowym obłoków, których nie ma przecież w wierszu Szymborskiej. Rozumiem, że autorka chciała zachować równowagę obu analiz, jednak w moim przekonaniu przytaczanie wszystkiego, co możliwe, na przykład biblijnych odniesień obłoków, to wyłącznie pokaz erudycji, zbędny z punktu widzenia badań przekładoznawczych. Podobnie jak ankiety, będące interesującym eksperymentem, lecz przede wszystkim do zastosowania w dydaktyce niż w praktyce translatorskiej. Natomiast niewątpliwie atrakcyjne, zarówno w kontekście dydaktyki, jak i praktyki tłumaczenia są rozważania habilitantki o wyborach translatorskich, efektach tłumaczenia, a także prezentowane przez nią przekłady studenckie, które uważam za wartościową metodę dydaktyczną, przydatną w nauczaniu tłumaczenia literackiego. Dr Gicala formułuje na ich podstawie wnioski dotyczące JOS, z którymi w większości się zgadzam. Przede wszystkim dotyczy to konkluzji na temat koniecznej kreatywności translatora. Zgadzam się również z twierdzeniem o kształtowaniu się wyborów translatorskich na etapie wyboru przez tłumacza 4

5 strategii, jak również z konstatacją o przydatności JOS w procesie przekładu, ale już nie z uznaniem procesu przekładu za rekonstrukcję JOS. To tylko jedna z możliwości i, moim zdaniem, nie zawsze właściwa. Możliwe, że rozpatrując więcej niż dwa koncepty JOS i na przykładzie więcej niż dwu wierszy habilitantka zmieniłaby ten pogląd na tłumaczenie. Trudno mi także zaakceptować konstatację, że największych trudności nastręczył studentom przekład najmniejszych słów (przykładem jest zaimek te s. 184), idzie bowiem nie tyle o cytowany zaimek, ile o przeciwstawienie sobie tych i innych. Kończąc już odnotuję, że w bibliografii zabrakło mi tomu Między oryginałem a przekładem IV. Literatura polska w przekładzie z 1998 r., w którym opublikowano wiele prac odnoszących się do przekładu poezji Szymborskiej na różne języki. Niezależnie jednak od moich uwag i wątpliwości recenzowana monografia niewątpliwie stanowi cenny wkład do polskiej nauki, przede wszystkim do badań humanistycznych, a w szczególności teorii i krytyki przekładu. Poszerza ona propozycje teoretyczne o nowe spojrzenie na translację oraz dydaktykę tłumaczenia, łącząc zarazem kilka konceptów badawczych. Wypada docenić zarówno wkład własny habilitantki, samodzielność przeprowadzonej analizy, logikę wywodu, jak i umiejętne wykorzystywanie przez nią wcześniejszych prac badawczych, do których się odwołuje. Mimo materiału polskoangielskiego przedstawiona do recenzji monografia może być wykorzystywana przez specjalistów przekładoznawców niezależnie od ich specjalności językowej. Rekapitulując, uważam że całość dokonań habilitantki, zarówno naukowych, jak i popularyzatorskich i dydaktycznych predestynuje ją do uzyskania stopnia naukowego doktora habilitowanego. Uważam, że jej prace wnoszą nowy punkt widzenia do badań językoznawczych i przekładoznawczych, wnoszą do nich również interesującą propozycję dydaktyczną. Przedstawiona jako dokonanie habilitacyjne książka oraz pozostałe osiągnięcia naukowe spełniają wymagania konieczne do jego uzyskania. Wnioskuję więc o nadanie dr Agnieszce Gicali stopnia doktora habilitowanego. 5