Kolegium Redakcyjne Krzysztof Lewalski (przewodnicz¹cy) Tadeusz Stegner, Anna Paner, Magdalena Nowak, Iwona Janicka, Anna ysiak- ¹tkowska

Transkrypt

1

2

3 .

4

5 Kolegium Redakcyjne Krzysztof Lewalski (przewodnicz¹cy) Tadeusz Stegner, Anna Paner, Magdalena Nowak, Iwona Janicka, Anna ysiak- ¹tkowska Recenzenci prof. dr hab. Jaros³aw K³aczkow prof. dr hab. Andrzej Szwarc dr hab. Dariusz S³apek, prof. UMCS Redaktor Wydawnictwa Justyna Libera Projekt ok³adki i stron tytu³owych Andrzej Taranek Na ok³adce Pocztówka ze zbiorów Muzeum Sopotu Sk³ad i ³amanie Urszula Jêdryczka Publikacja sfinansowana z dzia³alnoœci statutowej Wydzia³u Historycznego Uniwersytetu Gdañskiego Copyright by Uniwersytet Gdañski Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego ISBN Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego ul. Armii Krajowej 119/121, Sopot tel./fax , tel wydawnictwo@ug.edu.pl Ksiêgarnia internetowa:

6 SPIS TREŒCI Wstêp... 7 Lucyna Kostuch Przepowiednie, pomniki, zjawy... Pole bitwy jako wa ny element turystyki patriotycznej w staro ytnej Grecji ukasz Podlaszewski Warunki podró owania po ziemiach by³ej Rzeczpospolitej w 1835 roku w ogl¹dzie Amerykanina Johna Lloyda Stephensa Eugeniusz Koko Podró e patriotyczne Franciszka Rawity-Gawroñskiego Tadeusz Stegner Podró patriotyczna w XIX wieku. Przypadek Wojciecha Gersona Jaros³aw Kita Dziewiêtnastowieczne podró e do wód z patriotycznym wydÿwiêkiem w tle.. 66 Iwona Sakowicz-Tebinka Obowi¹zek religijno-patriotyczny. Narodowa pielgrzymka do Rzymu w 1888 roku Marta M. Kacprzak O wycieczkach do Czarnolasu w pierwszej po³owie XIX wieku Marta K³ak-Ambro kiewicz Podró e Jana Matejki peregrynacje nie tylko artystyczne. Patriotyczna potrzeba i krajoznawcza wycieczka Maria Korybut-Marciniak Miêdzy Warszaw¹ a Petersburgiem. Podró e w memuarach i korespondencji Artura Doliñskiego ( ) Marta Cywiñska Podró kresowa jako forma edukacji patriotycznej kilka przyk³adów

7 6 SPIS TREŒCI Magdalena Piotrowska Przychodzimy z kresów na kresy. O wycieczce Wielkopolan na wystawê przemys³ow¹ we Lwowie w 1894 roku Zbigniew Landowski Krzemieniec jako destynacja podró y patriotycznych do miejsca pamiêci w yciu Krzemienieckim Pawe³ Maci¹g Patriotyczne peregrynacje to samoœci czyli o w¹tkach historycznych w polskiej grafice i malarstwie na przyk³adzie twórczoœci Juliusza Kossaka i Artura Grottgera Iwona Janicka Wilno jako miejsce patriotycznej wycieczki w œwietle wybranych przewodników XIX i XX wieku Micha³ Urban Konflikt pamiêci a turystyka. Lwów jako cel podró y patriotycznych Polaków i Ukraiñców: analiza narracji Izabela Lewandowska Szko³y z polskim jêzykiem nauczania na Warmii okresu miêdzywojennego propozycja szlaku turystyczno-kulturowego Marcin Prusak Turystyczno-propagandowe wykorzystanie terenów by³ego Wa³u Pomorskiego wprl S³awomir Jan Maksymowicz Od Narodowego Pomnika Bitwy pod Tannenbergiem (Tannenberg Nationaldenkmal) do polskich obchodów bitwy pod Grunwaldem Kamil Stasiak Dwa modele szlaku okupacyjnego. Porównanie Trasy Pamiêci w Krakowie i œcie ki historyczno-edukacyjnej 1 Pu³ku Strzelców Podhalañskich Armii Krajowej Monika Habdas Delegacje m³odzie y izraelskiej do Polski jako przyk³ad turystyki patriotycznej Tomasz Studzieniecki Polska Piêknieje o promocji turystyki narodowej Iwona Janicka Gry miejskie w programie krajoznawstwa i turystyki historycznej. Sprawozdanie z realizacji

8 WSTÊP Turystyka o pod³o u patriotycznym znana by³a ju w staro ytnoœci. Wielu Rzymian, szukaj¹c korzeni swojej cywilizacji, wêdrowa³o do Ilionu, miasta powsta³ego na ruinach Troi, gdy zgodnie z tradycj¹ Rzym mia³a za³o yæ grupa ocalonych ze spalonego miasta Trojan pod wodz¹ Eneasza. Grecy odwiedzali pole bitwy pod Maratonem czy obóz termopilski, a Aleksander Wielki i Juliusz Cezar udawali siê pod wspomnian¹ Trojê. Podobnie w œredniowieczu i epoce nowo ytnej wypada³o bywaæ w miejscach szczególnie wa nych dla historii danego kraju, ale to w okresie romantyzmu i wieku XIX, kiedy rozwija³y siê ruchy narodowowyzwoleñcze i zjednoczeniowe, nacjonalizm, obserwujemy nasilenie siê zainteresowania krajem ojczystym, jego histori¹, kultur¹, przyrod¹. Wówczas te na szerok¹ skalê rozwinê³o siê krajoznawstwo, czego wyrazem by³o powstawanie organizacji propaguj¹cych walory ziemi ojczystej. Stowarzyszenia tego typu szczególnie popularne by³y w Niemczech, Austrii, Szwajcarii, jednak z biegiem czasu moda ta dotar³a i do ziem polskich. Ideê odwo³ywania siê do przesz³oœci propagowa³ choæby Julian Ursyn Niemcewicz, który odwiedza³ pola bitew pod P³owcami czy Beresteczkiem. Jego kontynuatorami byli Wincenty Pol, Ludwik Kondratowicz, Wojciech Gerson, Aleksander Janowski i wielu innych. Przedstawione w niniejszym tomie GTTK artyku³y s¹ pok³osiem pierwszej interdyscyplinarnej konferencji krajoznawczo-turystycznej Patriotyczny obowi¹zek. O turystyce zaanga owanej, któr¹ w 2016 roku wspólnie zorganizowa³y Instytut Historii UG oraz Akademia Morska w Gdyni. Inspiracj¹ do tytu³u konferencji i publikacji by³y s³owa przedwojennego publicysty Antoniego Wójcickiego, który pisa³ Obowi¹zek patriotyczny, wyk¹paæ siê w polskim morzu 1. By³ to czas szczególny, poniewa rozwój polskiej turystyki nadba³tyckiej móg³ znacz¹co przyczyniæ siê do wzmocnienia polskiego elementu w Gdyni i w ogóle na Wybrze u. Wyjazd nad Ba³tyk mieœci³ siê wiêc w kategoriach manifestacji i politycznej propagandy. Dziœ turystyka patriotyczna, choæ te niekiedy miewa polityczny podtekst, nabra³a szerszego znaczenia 1 Cyt. za: T. Stegner, Historia turystyki. Polska i œwiat, Gdañsk 2016, s. 172.

9 8 WSTÊP i ka dy z prezentowanych autorów ró nie j¹ rozumie jako ukierunkowan¹ na miejsca zwi¹zane z wa nymi obiektami, osobami, wydarzeniami historycznymi nios¹cymi ze sob¹ du y ³adunek emocjonalny, uczuciowy wobec pañstwa, jego instytucji, w³adz, obywateli, ale tak e jako podró e, których odbycie jest postrzegane przez turystów jako spe³nienie pewnego patriotycznego obowi¹zku. Wœród prezentowanych artyku³ów znajdziemy wywód Lucyny Kostuch, historyka staro ytnoœci z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach, która dowodzi, e zal¹ ki turystyki zwi¹zanej z odwiedzaniem pól bitewnych narodzi³y siê w staro ytnej Grecji. Hellenowie traktowali te miejsca jako ³¹cz¹ce poleg³ych z ywymi, o które nale a³o dbaæ, upamiêtniaæ, stawiaæ na nich stele i pomniki dla informacji potomnym. Warunki podró owania po ziemiach by³ej Rzeczpospolitej po upadku powstania listopadowego przedstawi³ ukasz Podlaszewski z Uniwersytetu Gdañskiego. Ocenia je poprzez pryzmat spostrze eñ amerykañskiego podró nika Johna Lloyda Stephensona, który odwiedzi³ te ziemie w 1835 roku. Z tego samego oœrodka pochodzi dwóch kolejnych historyków Eugeniusz Koko i Tadeusz Stegner. Pierwszy to wyk³adowca historii najnowszej, który na przyk³adzie polskiego historyka amatora, powieœciopisarza i powstañca styczniowego Franciszka Rawity-Gawroñskiego pokazuje, jak silne mog¹ byæ zwi¹zki z ojczyzn¹, któr¹ w przypadku Gawroñskiego by³a Ukraina. By³a dla niego ojczyn¹ w dwóch wymiarach prywatnym i ideologicznym, a silne poczucie zwi¹zku z tymi obszarami wyra a³ w chêci poznania ich poprzez podró e. Tadeusz Stegner z kolei, wyk³adowca historii turystyki oraz autor szeregu cenionych prac z tego zakresu, w swoim artykule Patriotyczna podró w XIX wieku. Przypadek Wojciecha Gersona przedstawia postaæ malarza historycznego, pejza ysty, który wêdrowa³ po kraju w celu zbierania widoków, typów i ubiorów ludowych. Specjalista z zakresu historii ziem polskich w XIX wieku z Uniwersytetu ódzkiego Jaros³aw Kita pisze o patriotycznych wyjazdach do wód. Zw³aszcza od koñca XIX wieku do wybuchu Wielkiej Wojny Polacy starali siê bojkotowaæ niemieckie uzdrowiska, wybieraj¹c krajowe. Stawa³y siê one nie tylko miejscem spotkañ towarzyskich Polaków zamieszkuj¹cych ziemie rozdzielone granicznymi kordonami, ale równie dawa³y okazjê do odbywania dyskusji dotycz¹cych spraw narodowych. Tego samego okresu dotyczy artyku³ historyka Uniwersytetu Gdañskiego Iwony Sakowicz-Tebinki. Badaczka historii XIX-wiecznych podró y poœwiêci³a sw¹ uwagê pielgrzymkom do Stolicy Apostolskiej, a konkretnie jednej z okazji 50-lecia kap³añstwa papie a Leona XIII w 1888 roku. Wyjazdy o charakterze religijnym zawsze by³y i bêd¹ dla Polaków wyrazem ich patriotyzmu, niezale nie od czasu, w jakim maj¹ miejsce, co widaæ i na dawnych przyk³adach. Oprócz Watykanu by³o jeszcze wiele innych destynacji, do których podró traktowano w XIX wieku wrêcz z religijnym namaszczeniem. Jedn¹ z nich by³ Czarnolas, opisywany przez Martê M. Kacprzak z Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie.

10 WSTÊP 9 Siedziba Jana Kochanowskiego w dobie zaborów odwiedzana by³a m.in. przez historyków, literaturoznawców, literatów, publicystów, artystów. Ich dzie³a, publikacje przyczyni³y siê do jeszcze wiêkszej popularyzacji tego miejsca i traktowania go w kategoriach patriotycznych. Wybitna specjalistka i znawczyni ycia jednego z najwiêkszych polskich malarzy Jana Matejki Marta K³ak-Ambro kiewicz z Muzeum Narodowego w Krakowie (Dom Matejki) podkreœla, jak wa ne by³y podró e dla artysty zajmuj¹cego siê malarstwem historycznym. Matejko ju w wieku studenckim wyje d a³ w celu poszukiwania inspiracji i zbierania dokumentacji, która pozwoli³a mu zrealizowaæ wielk¹ misjê zilustrowania polskiej historii. Zwiedza³ muzea, zabytki, tak e pola bitew i inne wa ne dla Polaków miejsca pamiêci. Równie wyjazdy w interesach s³u bowych, jak te Artura Doliñskiego opisywane przez Mariê Korybut-Marciniak z Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego, jak siê okazuje, mog³y byæ okazj¹ do wyra enia patriotyzmu. Polski przedstawiciel kresowej inteligencji, odwiedzaj¹c Petersburg, Nowogród, Grodno czy Miñsk, poszukiwa³ w nich zwi¹zków z Polakami i polskoœci¹. Ale to nie wszystko szczegó³owo opisywa³ warunki podro y, œrodki komunikacji, ceny biletów i hoteli. Jego wspomnienia to cenne Ÿród³o do historii turystyki. Interdyscyplinarnie temat podró y patriotycznych potraktowa³a polonistka Marta Cywiñska ze Szko³y G³ównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Autorka prezentuje tu opracowany przez ni¹ kanon literatury kresowej dla dzieci i m³odzie y, w³asne doœwiadczenia podró y po Kresach, charakteryzuje ideê i dzia³alnoœæ Domu Kresowego. Na Kresy zabierze nas równie znawca teatru polskiego i szeroko pojêtej kultury w XIX i pocz¹tku XX wieku Magdalena Piotrowska z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. W swoim artykule opisuje wycieczkê Wielkopolan na wystawê przemys³ow¹ we Lwowie w 1894 roku. Koncentruje siê na ukazaniu integracyjnej funkcji tego wydarzenia, które stanowi³o nie tyle okazjê do prezentacji nowoœci technicznych, co pretekst do wzmocnienia kontaktów miêdzy zaborami. Jeszcze jedn¹ podró w tym samym kierunku proponuje historyk z Uniwersytetu Gdañskiego Zbigniew Landowski. Pokazuje on dawny Krzemieniec poprzez pryzmat drukowanych w yciu Krzemienieckim memuarów, dzienników, wiadomoœci, polemik itd. Dokumenty te stanowi¹ swoist¹ patriotyczn¹ podró w czasie i przestrzeni, zahaczaj¹c¹ równie o niedawn¹ wspó³czesnoœæ. Artyku³ Paw³a Maci¹ga Szlakiem historycznych wydarzeñ w malarstwie polskim prze³omu XIX i XX wieku nawi¹zuje z kolei do poruszanego ju poniek¹d tematu roli malarstwa w budzeniu postaw patriotycznych i kultywowania historii poprzez artystyczne œrodki wyrazu. Autor przytoczy tu nazwiska takich artystów, jak np. Jana Matejki, Artura Grottgera, Wojciecha Kossaka i innych, którzy ³¹czyli turystykê ze swoj¹ twórczoœci¹.

11 10 WSTÊP Wœród patriotyczno-sentymentalnych obszarów nie mo e zabrakn¹æ i Wilna, do którego zabierze nas z kolei Iwona Janicka z Uniwersytetu Gdañskiego. Miasto to zajmuje szczególne miejsce w jej zainteresowaniach badawczych. Tym razem zostan¹ pokazane jego ró ne oblicza poprzez przyk³adowe przewodniki po stolicy Litwy pochodz¹ce z XIX i XX wieku. W zale noœci od ich daty wydania i aktualnej sytuacji politycznej zobaczymy Wilno polskie pod rz¹dami Rosji, Wilno zrusyfikowne, radzieckie i w koñcu pod rz¹dami litewskimi. Podobny problem zaw³aszczania miasta i jego historii przedstawia Micha³ Urban z Uniwersytetu Jagielloñskiego. Pisze on o Lwowie, którego historia jest przedmiotem ci¹g³ych manipulacji, maj¹cych wykazaæ wy³¹czne prawo danego narodu do tego miasta, a zarazem przedstawiæ je jako nadzwyczajnie istotny element w³asnej, szerszej kultury narodowej. W niniejszym tomie jednak nie tylko wracamy do przesz³oœci opowiadanej przez kogoœ albo odczytywanej poprzez pryzmat sztuki. Proponujemy równie wycieczki patriotycznymi szlakami nowymi i starymi. Nowy szlak wyznacza Izabela Lewandowska z Uniwersytetu Warmiñsko-Mazurskiego. Prowadzi on przez Warmiê, a zwi¹zany jest z miêdzywojennymi szko³ami z polskim jêzykiem nauczania. Wpisane s¹ w niego szko³y nosz¹ce imiona ucz¹cych w nich nauczycieli, poœwiêcone im ulice, tablice, pomniki. Marcin Prusak z Akademii Pomorskiej w S³upsku przypomina Wa³ Pomorski i jego propagandowe wykorzystanie w czasach PRL. Podobne propagandowe i ideologiczne wykorzystanie miejsc historycznych opisuje S³awomir Jan Maksymowicz z Archiwum Pañstwowego w Olsztynie. Ukazuje on, czym dla Niemców by³a bitwa pod Tannenbergiem (1914), która stanowi³a historyczny rewan za wielk¹ przegran¹ pod Grunwaldem (równie nazywanym przez nich Tannenbergiem) w 1410 roku. Autor opisuje, jak Polacy i jak Niemcy œwiêtuj¹ swoje zwyciêstwa sprzed wieków, i jaki dla nich wymiar ma odwiedzanie takich miejsc. Kamil Stasiak z Uniwersytetu Pedagogicznego im. KEN w Krakowie porównuje z kolei dwa szlaki okupacyjne Trasê Pamiêci w Krakowie oraz œcie kê historyczno-edukacyjn¹ 1 Pu³ku Strzelców Podhalañskich AK. Autor przedstawia t³o historyczne wydarzeñ zwi¹zanych ze szlakami, dzia³ania, jakie doprowadzi³y do ich powstania, a tak e obecne funkcjonowanie. Istotny i trudny wspó³czeœnie temat poruszy³a Monika Habdas z Uniwersytetu Œl¹skiego, która jako przyk³ad turystyki patriotycznej opisuje wycieczki m³odzie y izraelskiej do Polski. Pokazuje, e mog¹ one byæ narzêdziem do przekazania i wdro enia specyficznego patriotycznego œwiatopogl¹du, a ci¹g edukacyjny, którego s¹ elementem, podlega istotnym polityczno- -spo³ecznym implikacjom. Ostatni z artyku³ów Polska piêknieje o promocji turystycznej kraju autorstwa Tomasza Studzienieckiego, eksperta zajmuj¹cego siê rozwojem turystyki miêdzynarodowej

12 WSTÊP 11 z Akademii Morskiej w Gdyni, pokazuje, jak wejœcie Polski do Unii Europejskiej i uzyskanie funduszów doprowadzi³o do o ywienia turystycznego mniejszych miast i oœrodków wiejskich. Mowa tu zw³aszcza o zorganizowanym w 2008 roku na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego konkursu Polska piêknieje 7 cudów unijnych funduszy. Jest to pozytywny i optymistyczny g³os na przysz³oœæ, œwiadcz¹cy o tym, e mamy siê czym chwaliæ i jako Polacy jesteœmy œwiadomi swoich skarbów, nie tylko historycznych. Trzeci tom GTTK zamyka sprawozdanie Iwony Janickiej z realizacji gier miejskich, które w latach by³y wa nym elementem programu kszta³cenia na kierunku krajoznawstwo i turystyka historyczna istniej¹cym od oœmiu lat na Uniwersytecie Gdañskim. Gry miejskie rozgrywane na terenie Trójmiasta, choæ by³y œrodkiem s³u ¹cym przekazaniu pewnej wiedzy historycznej o miejscach, ludziach, zabytkach zwi¹zanych z tym terenem, sta³y siê przy okazji równie œrodkiem do umocnienia lub rozwiniêcia patriotyzmu lokalnego studiuj¹cej tu m³odzie y. Koñcz¹c prezentacjê niniejszego tomu GTTK, Komitet Naukowo-Organizacyjny konferencji Patriotyczny obowi¹zek. O turystyce zaanga owanej w osobach: prof. dr. hab. Tadeusza Stegnera (UG), dr Iwony Janickiej (UG), dr. Tomasza Studzienieckiego (AM w Gdyni), mgr Teresy Suchodolskiej (Academia Europa Nostra) oraz Bogdana Donke (Polska Izba Turystyki Oddzia³ Pomorski) pragnie podziêkowaæ instytucjom, które przyjê³y honorowy patronat nad wydarzeniem, a mianowicie Ministerstwu Sportu i Turystyki, Marsza³kowi Województwa Pomorskiego Mieczys³awowi Strukowi, Polskiej Organizacji Turystycznej, Pomorskiej Organizacji Turystycznej, Rektorowi Uniwersytetu Gdañskiego prof. dr. hab. Jerzemu P. Gwizdale, Rektorowi Akademii Morskiej w Gdyni prof. dr. hab. in. Januszowi Zarêbskiemu, Dziekanowi Wydzia³u Historycznego prof. dr. hab. Wies³awowi D³ugokêckiemu i Radiu Gdañsk, które wspar³o nas medialnie. Podziêkowania nale ¹ siê równie studentkom krajoznawstwa i turystyki historycznej: Sylwii Kaleciñskiej, Justynie K³os, Marcie Kopiniak i Agnieszce Manickiej, które wziê³y na siebie ciê ar obs³ugi i rejestracji naszych goœci. Mamy nadziejê, e niniejsza publikacja zainteresuje nie tylko naukowców, ale i zwyk³ych turystów, którzy dopiero poszukuj¹ pomys³u na swoj¹ patriotyczn¹ podró. Byæ mo e nasze rozwa ania stan¹ siê dla nich inspiracj¹. Iwona Janicka

13 .

14 LUCYNA KOSTUCH Instytut Historii Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach PRZEPOWIEDNIE, POMNIKI, ZJAWY POLE BITWY JAKO WA NY ELEMENT TURYSTYKI PATRIOTYCZNEJ W STARO YTNEJ GRECJI Streszczenie Celem artyku³u jest próba dowiedzenia, e w odleg³ej kulturze staro ytnych Greków mo na odnaleÿæ œlady uprawiania turystyki pól bitewnych. Przedmiotem zainteresowania objêta zosta³a jej najbardziej podstawowa forma, a wiêc odwiedzanie pól bitew. Z zachowanych œwiadectw wynika, e Grecy zwykli nadawaæ znaczenie polu walki jako miejscu pamiêci historycznej, a równoczeœnie postrzegali je jako atrakcjê turystyczn¹. Mo na nawet stwierdziæ, e odwiedzaj¹c pola bitewne, umiejêtnie ³¹czyli badawcz¹ ciekawoœæ z patriotycznym uniesieniem. Pole bitwy, rozumiane jako miejsce ³¹cz¹ce ywych z poleg³ymi za ojczyznê, pozostawa³o dla Greków m.in.: terenem z góry naznaczonym (czêstokroæ wskazanym za poœrednictwem tajemniczych przepowiedni, wyroczni i spektakularnych znaków); w postaci pobojowiska, miejscem godnym natychmiastowego upamiêtnienia i przy okazji zwiedzenia ; miejscem odciskaj¹cym piêtno na okolicznej naturze; miejscem, o którym pamiêæ mia³a trwaæ wieki (in situ ustawiano stele i pomniki dla cudzoziemców); terenem oficjalnych pielgrzymek (w niektórych miejscach greckiego œwiata organizowano pañstwowe pielgrzymki do miejsc, gdzie polegli przodkowie); atrakcj¹ turystyczn¹ (na polu bitwy mo na by³o po wiekach znaleÿæ takie skarby, jak szcz¹tki uzbrojenia); miejscem nawiedzonym przez duchy (na niektórych polach bitew jak wierzono pojawia³y siê nocne zjawy i s³ychaæ by³o odg³osy walk). Prezentowany referat opisuje ca³e spektrum greckich wyobra eñ zwi¹zanych z polem bitwy i przejawami jego specjalnego traktowania. S³owa kluczowe: turystyka pól bitewnych, staro ytna Grecja, miejsce pamiêci, pole walki

15 14 LUCYNA KOSTUCH Po lekturze klasycznego opracowania Lionela Cassona o podró ach w staro ytnym œwiecie, trudno nabraæ przekonania, e greccy turyœci t³umnie zwiedzali pola bitewne. Informacje na ten temat zdaj¹ siê gin¹æ w nat³oku wiadomoœci o licznych atrakcjach, które oferowa³ podró nikom antyczny œwiat 1. Podobne wra enie mo na odnieœæ przegl¹daj¹c wspó³czesne opracowania dotycz¹ce historii turystyki pól bitewnych 2. A jednak to niemo liwe, by Grecy ignorowali miejsca, w których oni sami i ich przodkowie dowodzili mi³oœci do ojczyzny. Pole bitwy przecie stanowi³o dla nich bramê do poœmiertnej s³awy (kleos), a utratê ycia w walce uwa ali za szczêœcie 3. Wydaje siê równie, e kieruj¹ca Grekami dociekliwoœæ czyni³a z miejsc walk swego rodzaju atrakcjê turystyczn¹. W istocie okazuje siê, e w kulturze greckiej mo na odnaleÿæ œlady uprawiania turystyki pól bitewnych. Mo na nawet stwierdziæ, e odwiedzaj¹c pola bitewne, Grecy umiejêtnie ³¹czyli badawcz¹ ciekawoœæ z patriotycznym uniesieniem. Celem prezentowanego artyku³u jest próba ukazania ca³ego spektrum greckich wyobra eñ zwi¹zanych z polem bitwy i przejawami jego specjalnego traktowania w kontekœcie turystycznym. Wypada zacz¹æ od stwierdzenia, e choæ techniki walki zbrojnej i wojenna doktryna staro ytnych Greków wzbudzaj¹ ogromne zainteresowanie wspó³czesnych badaczy, to jednak samo pole bitwy jako takie w kategoriach topograficzno- -turystycznych nie jest czêstym tematem rozwa añ naukowych 4. Podobnie wiele pisze siê o kultywowaniu przez Hellenów pamiêci poleg³ych, zw³aszcza w kontekœcie heroizacji oraz o monumentach upamiêtniaj¹cych zwyciêstwa 5, a niewiele o zainteresowaniu nimi staro ytnych podró ników. Byæ mo e wynika to z faktu, i Grecy zwykli rozpraszaæ dowody zwyciêskiej walki po ca³ej przestrzeni publicznej, a wiêc aby zaspokoiæ ciekawoœæ i uczciæ bohaterów, nie trzeba by³o udawaæ siê na pole bitwy 6. Nie oznacza to jednak, e miejsca zmagañ militarnych by³y lekcewa one. 1 L. Casson, Travel in the Ancient World, Baltimore 1974 (1994), s. 236 (wydanie polskie: L. Casson, Podró e w staro ytnym œwiecie, t³. A. Flasiñska, M. Radliñska-Kardaœ, Wroc³aw 1981, s. 167); por. J.M. André, M.-E. Baslez, Voyager dans l Antiquité, Paris 1993; M. Giebel, Reisen in der Antike, Düsseldorf Zob. np. Battlefield Tourism. History, Place and Interpretation, ed. Ch. Ryan, Amsterdam 2007; Tourism and War, ed. R. Butler, W. Suntikul, London New York Np. Simonides PMG 531 (Poetae melici Graeci, ed. D.L. Page, Oxford 1962); Herodot, Dzieje I 30; Platon, Meneksenos 234c; Ajschines, Przeciw Ktezyfontowi III Podobn¹ uwagê sformu³owa³ J.D. Hughes, Warfare and Environment in the Ancient World [w:]the Oxford Handbook of Warfare in the Classical World, ed. B. Campbell, L.A. Tritle, Oxford 2013, s Zob. bibliografiê w opracowaniu: S.E. Alcock, Archeologies of the Greek Past. Landscape, Monuments, and Memories, Cambridge Dotyczy to np. broni greckiej u ytej w boju, broni i skarbów zdobytych na wrogu, pos¹gów bóstw i innych monumentów wystawianych w celach dziêkczynnych, malarstwa batalistycznego, grobów poleg³ych, zob. L. Kostuch, Militarne ekspozycje w Periegesis Pauzaniasza. Helleñska typologia wojennych œwiadectw jako dziedzictwa kulturowego, Turystyka kulturowa 2011, nr 9, s Czêœci¹ wspó³czesnej turystyki militarnej pozostaje zwiedzanie ruin miast i twierdz. Na temat stosunku Greków do ruin, zob. L. Kostuch, Pomnik historii czy pomnik przyrody? Obiekty historyczne i przyroda w Wêdrówce po Helladzie Pauzaniasza [w:] Podró e na przestrzeni dziejów. Studia historyczne, red. B. Wojciechowska, Kielce 2015, s

16 PRZEPOWIEDNIE, POMNIKI, ZJAWY POLE BITWY JAKO WA NY ELEMENT Niestety staro ytni Grecy nie pos³ugiwali siê znanymi wspó³czeœnie pojêciami z zakresu turystyki, nie stworzyli literatury podró niczej jako odrêbnego gatunku 7, nie posiadali te rozwiniêtej infrastruktury turystycznej. Dalekim przodkiem naszego terminu turystyka jest wieloznaczne greckie s³owo theôria, oznaczaj¹ce podró w celu obejrzenia uroczystoœci o charakterze religijnym, a tak e zwiedzanie, uroczysty pochód, kontemplacjê, jak równie poselstwo religijne, np. do wyroczni czy na igrzyska. Zatem theôros nale a³oby przet³umaczyæ jako pielgrzym 8. Nadaje to a priori staro ytnej czynnoœci odwiedzania (zwiedzania) podnios³y charakter, w³aœciwy dla patriotycznych uniesieñ. Powy sze wyjaœnienie nie daje jednak odpowiedzi na pytanie, w jakiej roli Grecy odwiedzali bitewne pola. Nale y zacz¹æ od uwagi, e wspomnienia z pola bitwy i tym samym naturalne nim zainteresowanie mogli mieæ w³aœciwie wszyscy obywatele, poniewa nie istnia³a w zasadzie w œwiecie greckim odrêbna kategoria o³nierzy zawodowych 9. O ile nie chodzi³o o obronê w³asnego miasta, sama ekspedycja militarna wi¹za³a siê z podró ¹, a w przypadku najemników czasem odleg³¹ i d³ugotrwa³¹. Greccy autorzy pisali, e kampania wojenna jednych przyci¹ga³a wy³¹cznie z powodów s³u bowych (obywatelskiego obowi¹zku), innych z powodów handlowych, a jeszcze inni pragnêli przy okazji zwiedziæ obcy kraj 10. Mo na zatem twierdziæ, i ka dy o³nierz by³ w pewnym sensie turyst¹ 11. Zreszt¹ przy trudnoœciach i niebezpieczeñstwach czyhaj¹cych na podró ników w staro ytnoœci 12 paradoksalnie wyprawa wojenna by³a bezpieczn¹ form¹ podró y. o³nierze byli te pierwszymi zwiedzaj¹cymi pole bitwy tu po boju. W przypadku permanentnych sporów s¹siedzkich miêdzy poleis teren walki po wojnie nadal móg³ znajdowaæ siê na terytorium wroga, wiêc o³nierze wracali w znajome miejsce podczas nastêpnej kampanii 13. O ile zaœ bitwa toczy³a siê na terenie neutralnym dla sk³óconych stron, dodatkowe zainteresowanie miejscem walk przejawia³a okoliczna ludnoœæ, najpewniej maj¹c na uwadze przysz³ych turystów, których bêdzie mo na zaskoczyæ militarnymi cieka- 7 Brak odrêbnego gatunku literackiego: W. Hutton, Travel Writing in the Ancient Mediterranean [w:] The Routledge Companion to Travel Writing, ed. C. Thompson, London 2015, s Termin theôria: H.G. Liddell, R. Scott, A Greek-English Lexicon, Oxford 1940 (LSJ) s.v. theôria; zob. szczegó³owe rozwa ania terminologiczne: A.W. Nightingale, Spectacles of Truth in Classical Greek Philosophy: Theoria in its Cultural Context, Cambridge 2004, s o³nierze zawodowi pojawiaj¹ siê w krêgu greckiej kultury po reformie wprowadzonej przez w³adcê macedoñskiego Filipa II. 10 Np. Herodot, Dzieje III 139; Tukidydes, Wojna peloponeska VI Zob. L. Kostuch, Grecki o³nierz turyst¹? Antyczne podstawy zwi¹zku wojny z turystyk¹, Studia Periegetica 2012, nr 8, s Na temat niebezpieczeñstw czyhaj¹cych na pielgrzymów, zob. I. Rutherford, Theoric Crisis. The Dangers of Pilgrimage in Greek Religion and Society, Studi e Materiali di Storia delle Religioni 1995, nr 61, s Np. Plutarch, Agesilaos XIX 2.

17 16 LUCYNA KOSTUCH wostkami. Kogo jeszcze interesowa³y bitewne pola? Z ca³¹ pewnoœci¹ odwiedzali je historycy powo³ani do opisu militarnych zmagañ, a którzy czêstokroæ znali miejsca walk z w³asnego o³nierskiego doœwiadczenia. Nale y jednak pamiêtaæ, e dzie³a historyczne a po okres hellenistyczny nie by³y czêœci¹ tradycyjnej edukacji, tak wiêc dla szerokiego odbiorcy pole bitwy pod murami homeryckiej Troi mog³o byæ bardziej konkretne niÿli inne greckie miejsca walk. Miasto Priama okreœla siê dziœ staro ytnym centrum pielgrzymkowym i turystycznym 14. Theôroi to równie cz³onkowie delegacji, których poleis wysy³a³y do miejsc walk w celu uczczenia ich rocznicy. Wreszcie inskrypcje pozostawiane na polach bitew kierowano do ka dego potencjalnego przechodnia, cudzoziemca 15 (paroditçs, xenos), który znalaz³ siê na historycznym terenie, przy czym oczywiœcie cudzoziemiec móg³ oznaczaæ cz³owieka miejscowego, jeœli miejsce walki zlokalizowane by³o daleko poza ojczyzn¹ poleg³ych, jak w przypadku s³ynnego epitafium w Termopilach. Niestety, nie mo na okreœliæ, od którego momentu w przesz³oœci Grecy przejawiali zainteresowanie miejscami walk. Z okresu mykeñskiego nie s¹ znane nawet historyczne pola bitew, choæ zosta³y po nich œlady w postaci przedstawieñ ikonograficznych 16. Homer w Iliadzie przedstawi³ wci¹ jeszcze ywych bohaterów trapi¹cych siê tym, czy ich czyny pod murami Troi przyci¹gn¹ uwagê przysz³ych pokoleñ. Pierwsze œwiadectwo zainteresowania polem bitwy w kontekœcie turystycznym odnajdujemy u Herodota ojca historii i turystyki, a zarazem autora pierwszego prozatorskiego dzie³a opisuj¹cego bitwy, który zwiedzi³ nawet dwa historyczne miejsca walk w Egipcie 17. Natomiast kulminacja greckiego zainteresowania miejscami walk przypad³a dopiero na okres rzymski, gdy w czasach tzw. drugiej sofistyki Grecy z takim sentymentem wspominali czasy dawnej œwietnoœci, e zjawisko to nazwano mani¹, a precyzuj¹c mani¹ na punkcie wojen perskich 18. Wydaje siê, e mania ta polega³a w³aœnie na odwiedzaniu pól bitewnych i organizacji patriotycznych uroczystoœci, gdy z archeologicznych badañ nie wynika, by Grecy tego okresu stawiali nowe pomniki bohaterom chwalebnej przesz³oœci 19. Choæ dowódcy kierowali siê wzglêdami strategicznymi a nie religijnymi, w œwiecie greckich przekonañ pole bitwy by³o miejscem z góry naznaczonym, a sama walka 14 J. Elsner, I. Rutherford, Introduction [w:] Pilgrimage in Graeco-Roman and Early Christian Antiquity: Seeing the Gods, ed. J. Elsner, I. Rutherford, Oxford 2005, s Na temat terminów paroditçs, xenos, zob. M.A. Tueller, The passer-by in Archaic and Classical Epigram [w:] Archaic and Classical Greek Epigram, ed. M. Baumbach, A. Petrovic, Cambridge 2010, s Zob. E. Vermeule, V. Karageorghis, Mycenaean Pictorial Vase Painting, Cambridge, Mass. 1982, szczególnie s. 72, , Herodot, Dzieje III Okreœlenie mania : A.J.S. Spawforth, Symbol of Unity? The Persian-Wars Tradition in the Roman Empire [w:] Greek Historiography, ed. S. Hornblower, Oxford 1994, s S.E. Alcock, Archeologies..., s

18 PRZEPOWIEDNIE, POMNIKI, ZJAWY POLE BITWY JAKO WA NY ELEMENT realizacj¹ przeznaczenia wskazanego w snach, s³owach wyroczni czy przepowiedniach. Wynika³o to z faktu, e kampania wojenna by³a rytua³em, a wiêc systemem symbolicznie zamkniêtym 20. Zachowa³y siê doœæ liczne przyk³ady antycypacji zdarzeñ militarnych w okreœlonym miejscu w przestrzeni. Wiêkszoœæ z tych opowieœci najpewniej powsta³a post factum, a by³y one tworzone przez samych o³nierzy, zwyciêskich dowódców, okoliczn¹ ludnoœæ zainteresowan¹ rozs³awieniem regionu lub lokalnych zbieraczy staro ytnoœci (exçgçtai, periçgçtai) pragn¹cych ubarwiæ swój przekaz. Doskonale uj¹³ to Lukian, zauwa aj¹c, e przewodnicy (periçgçtai) musieliby powymieraæ z g³odu, gdyby nie pos³ugiwali siê w pracy zawodowej mitologicznym (mythôdçs) balastem, poniewa go³ej prawdy cudzoziemcy (xenoi) nie chcieliby s³uchaæ nawet za darmo 21. Bohaterem jednej z takich opowieœci by³ ateñski wódz pod Platejami Arystydes, któremu wyrocznia wskaza³a miejsce konfrontacji z Persami, jednak dowódca Ÿle zinterpretowa³ nazwê miejscowoœci, po czym na w³aœciwy trop naprowadzi³ go dopiero sen stratega platejskiego 22. W skrajnym przypadku obserwujemy wymuszanie zwyciêstwa w okreœlonym miejscu, tak jak to mia³o miejsce przed bitw¹ pod Leuktrami, gdy Epaminondas sprowadzi³ przechowywan¹ w wyroczni tarczê Arystomenesa, by ozdobiæ ni¹ pomnik zwyciêstwa przed bitw¹ 23. Ci¹g³oœæ zdarzeñ, które nadawa³y dramatycznego tonu opowieœciom, zapewnia³y równie nadzwyczajne zjawiska przyrodnicze towarzysz¹ce samej bitwie, takie jak: trzêsienia ziemi, pioruny, czarne chmury, wichury, deszcze z gradem, zaæmienia œwiate³ niebieskich, zjawy (eidôla) pod ró nymi kszta³tami i nienaturalne efekty akustyczne, np. odg³osy s³yszane po drugiej stronie morza w Olimpii z niszczonego przez o³nierzy Sybaris 24. Zainteresowanie polem bitwy intensyfikowa³o siê jeszcze bardziej po zakoñczeniu dzia³añ zbrojnych. Rzecz oczywista pierwszymi osobami ogl¹daj¹cymi pobojowisko byli zwyciêscy o³nierze, a czynili to w ramach obowi¹zuj¹cego protoko³u. Poza realizacj¹ czynnoœci porz¹dkowych i zbieraniem ³upów, o³nierze zaspokajali 20 Wojna a religia, rytua³: m.in. R. Lonis, Guerre et religion en Grece a l époque classique. Recherches sur les rites, les dieux, l idéologie de la victoire, Paris 1979; W.R. Connor, Early Greek Land Warfare as Symbolic Expression, Past and Present 1988, nr 19, s. 3 29; M.H. Jameson, Sacrifice Before Battle [w:] Hoplites. The Classical Greek Battle Experience, ed. V.D. Hanson, London New York 1991, s ; E.L. Wheeler, Battle [w:] The Cambridge History of Greek and Roman Warfare, ed. P. Sabin, H. van Wees, M. Whitby, t. 1, Cambridge 2008, s Lukian, garz albo Niedowiarek Plutarch, Arystydes 11; inne przyk³ady: Pauzaniasz VIII 11, 10 12; wyrocznie i znaki ostrzegaj¹ce przed okreœlonym miejscem, w tym najczêœciej przekraczaniem rzeki: np. Ajschylos, Siedmiu przeciw Tebom ; Herodot, Dzieje VI 76; VII 219; IX 36; Plutarch, Lizander Np. Pauzaniasz, Wêdrówka po Helladzie IV 32, Sybaris: Pliniusz, Historia Naturalna VII 22; zob. wykaz nadzwyczajnych zjawisk, które mia³y miejsce podczas greckich bitew: W.K. Pritchett, The Greek State at War, t. 3. Religion, Berkeley Los Angeles 1979, s

19 18 LUCYNA KOSTUCH ciekawoœæ, potêguj¹c¹ siê, gdy bitwê toczono z ma³o znanym nieprzyjacielem, w szczególnoœci obcym ludem. Zdawaæ by siê mog³o, e napawanie siê widokiem poleg³ego wroga by³o jedynie w³aœciwoœci¹ bohaterów homeryckich, a potem barbarzyñców. W istocie opisany przez Herodota Kserkses móg³by zostaæ uznany za ojca turystyki wojennej po bitwie w W¹wozie Termopilskim og³osi³, e ka dy o³nierz mo e opuœciæ stanowisko, eby obejrzeæ specjalnie przygotowane pobojowisko. Jak czytamy w Dziejach, ca³y dzieñ podp³ywa³y statki z o³nierzami, którzy zwiedzali (s³owo theaomai oznacza: ogl¹daæ jako widzowie, kontemplowaæ) pole bitwy, w tym g³ównie ogl¹dali zw³oki, przechodz¹c przez ich szeregi 25. Choæ w greckim pojêciu ostentacyjne zachowanie na pobojowisku uwa ane by³o za postawê niegodn¹ i mog³o skutkowaæ kar¹ bo ¹ 26, to jednak w zachowanych œwiadectwach mo na znaleÿæ wielu wœcibskich Greków. Herodot pisze, e gdy Spartanie dotarli na równinê maratoñsk¹ ju po bitwie, mimo to chcieli obejrzeæ (theaomai) pobojowisko z niepogrzebanymi Medami 27. Dziesiêæ lat póÿniej greccy o³nierze z³o yli na wozie zw³oki perskiego dowódcy Masistiosa i obwozili je wzd³u szeregów. Ojciec historii dodaje, e by³y godne obejrzenia z powodu wielkoœci i piêknoœci. Zainteresowanie martwym Persem by³o tak du e, e o³nierze opuszczali szyki i biegli, by siê mu przyjrzeæ 28. Œlady po bitwach, które podró nicy ogl¹dali jeszcze po wiekach, mo na podzieliæ na powsta³e w sposób niezamierzony i pozostawione intencjonalnie. Do naturalnych pozosta³oœci po walkach mo na zaliczyæ spektakularne zniszczenia krajobrazu, pozostawione przypadkowo koœci poleg³ych i fragmenty broni. W Delfach Herodot widzia³ ponoæ dwa zerwane wierzcho³ki góry, które stoczy³y siê na perskich o³nierzy 29. Przy œwi¹tyni Afrodyty Kolias na attyckim wybrze u znajdowa³o siê miejsce, gdzie fale wyrzuci³y ostatni wrak z okrêtów Persów pokonanych pod Salamin¹ 30. Pod Artemizjon pokazywaæ miano na wybrze u miejsce, gdzie z g³êbi wy³ania³ siê czarny py³, jakby spieniony w ogniu tam w³aœnie najpewniej spalono szcz¹tki po³amanych okrêtów i cia³a poleg³ych 31. Ojciec historii chwali siê, e Egipcjanie pokazali mu koœci i czaszki na starym pobojowisku pod Peluzjon, które wygl¹da³y podobnie do ogl¹danych na polu bitwy w egipskim Papremis 32. Jeœli nie up³ynê³o du o czasu od bitwy, na pobojowisku mog³y le eæ skarby. Oczy- 25 Herodot, Dzieje VIII Na temat greckiej powœci¹gliwoœci w okazywaniu radoœci ze zwyciêstwa militarnego, zob. L.I. Hau, Nothing to Celebrate? The Lack or Disparagment of Victory Celebrations in the Greek Historians [w:] Rituals of Triumph in the Mediterranean World, ed. A. Sparlinger, J. Armstrong, Leiden Boston 2013, s Herodot, Dzieje VI Herodot, Dzieje IX Herodot, Dzieje VIII Strabon, Geografia IX 1, Plutarch, Temistokles Herodot, Dzieje III 12.

20