DOCHODY ROLNICZYCH GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE

Transkrypt

1 DOCHODY ROLNICZYCH GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE WSTĘP Miesięcznik Polityka Społeczna 8/2005. Powielanie, przedrukowywanie oraz rozpowszechnianie bez wiedzy i zgody Redakcji PS zabronione. Specyfikę rolnictwa stanowi wielość kategorii ekonomicznych opisujących dochody rolnicze bądź sytuację dochodową ludności z nim związanej. Poszczególne kategorie dochodów stosowane w różnych systemach ich obliczania mają znaczenie dla naświetlenia różnych aspektów gospodarstwa rolnego i związanego z nim gospodarstwa domowego, a także rolnictwa jako sektora gospodarki narodowej. Głównym celem artykułu jest ocena sytuacji dochodowej ludności związanej z użytkowaniem gospodarstwa rolnego w aspekcie długookresowych zmian dynamiki i struktury dochodów. Analizę przeprowadzono na poziomie makroekonomicznych rachunków narodowych GUS w układzie podsektora gospodarstw domowych, a za podstawowy miernik dochodów przyjęto dochód do dyspozycji brutto. Należy jednak pamiętać, że miernik ten obejmuje wyłącznie dochody pochodzące z głównego źródła utrzymania poszczególnych osób wchodzących w skład gospodarstwa domowego. W efekcie prowadzi to do sztucznego podziału gospodarstw domowych ze względu na oddzielenie dochodów z różnych źródeł od osób faktycznie je pozyskujących. Zaprezentowane w artykule agregaty dochodowe nie są więc w pełni wystarczające do oceny dochodów osobistych ludności osiąganych z różnych źródeł, przypadających na osobę w gospodarstwach domowych poszczególnych grup społeczno-zawodowych. Wobec powyższego analizy te wymagają pogłębienia o rachunek dochodów rozporządzalnych Małgorzata Leszczyńska Uniwersytet Rzeszowski i/lub do dyspozycji, prezentowany przez GUS w ujęciu budżetów rodzinnych. Analiza dochodów uzyskiwanych przez ludność rolniczą została podjęta z pełną świadomością, iż dochód nie jest ani jedynym, ani ostatecznym miernikiem jakości życia. Tym niemniej dochody są podstawowym czynnikiem kształtującym konsumpcję oraz stanowią często uproszczoną miarę poziomu stopy życiowej ludności rolniczej, będąc podstawowym warunkiem do zaistnienia satysfakcji, użyteczności czy dobrobytu. Z kolei dochody przeznaczane na gospodarstwo rolne decydują o jego możliwościach rozwojowych. DYNAMIKA I STRUKTURA DOCHODÓW Zmiany zachodzące na początku lat 90., w pierwszym etapie transformacji systemowej, nie pozostały bez wpływu na całokształt osobistych dochodów ludności oraz ich głównych składowych w postaci poziomu płac pracowników najemnych, dochodów rolników z produkcji rolnej, pracujących na własny rachunek, wielkości wypłacanych świadczeń społecznych, w tym emerytur i rent. W tabeli 1 zestawiono wskaźniki dynamiki i struktury dochodów ludności w latach Podstawowe makrowskaźniki dochodów wskazują, iż najgłębszy spadek realnych dochodów osobistych miał miejsce w 1990 r. i wynosił 15% (spadek bieżących dochodów realnych w 1990 r. szacuje się niekiedy aż o 1/3, w tym przeciętnych płac o 25,1%, przeciętnej emerytury i renty o 19%, a dochodów netto z rolnictwa na pracującego o 63,8%) 1. W latach 9

2 następnych wzrost dochodów realnych nie był na tyle duży, by zrekompensować wcześniejszą ich obniżkę, gdyż w porównaniu z 1989 r. realne dochody osobiste w 1991 i 1992 r. nadal były niższe (odpowiednio o 9,7% i 6,5%). Ponadto w wyniku zróżnicowanego tempa zmian poszczególnych źródeł dochodów istotnie zmieniło się ich relatywne znaczenie w tworzeniu łącznych dochodów osobistych ludności. Te dokonujące się w ciągu zaledwie trzech lat przemiany w strukturze dochodów były tak znaczące, iż określa się je w literaturze przedmiotu jako swoistą rewolucję dochodową 2. W szczególności, mimo iż dochody z pracy najemnej w postaci wynagrodzeń nadal stanowią zasadniczy element dochodów osobistych, widoczny jest jednak spadek ich udziału o ponad 16 punktów procentowych (z 46,2% w 1989 r. do 29,9% w 1992 r.). Tabela 1. Dynamika i struktura realnych dochodów osobistych ludności w ujęciu globalnym w latach (w %) Wyszczególnienie Dynamika 1989 = 100 rok poprzedni =100 Struktura Dochody osobiste ogółem w tym: 85,3 90,3 93,5 105,9 103,5 100,0 100,0 100,0 100,0 wynagrodzenia za pracę najemną 67,7 65,9 57,9 97,3 87,9 46,2 38,2 35,1 29,9 świadczenia socjalne 85,7 111,2 110,1 129,8 99,0 15,7 17,3 21,2 20,5 dochody z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych 50,1 40,7 46,3 81,3 113,8 13,5 6,6 5,1 5,1 dochody z działalności gospodarczej poza rolnictwem 147,4 143,3 203,6 96,8 142,3 7,2 12,9 13,4 17,2 pozostałe dochody 100,1 129,3 124,0 128,6 96,0 17,4 25,0 25,2 27,3 Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1992, GUS, Warszawa, s ; Rocznik Statystyczny 1993, GUS, Warszawa, s Okazuje się także, że realna wartość funduszu wynagrodzeń obniżyła się w 1990 r. o 32,3% w stosunku do roku poprzedniego (program stabilizacyjny zakładał spadek o 20%) 3, a w 1992 r. mimo wyhamowania tego spadku stanowiła jedynie 58% poziomu z 1989 r. W pierwszym roku transformacji miał też miejsce spadek realnej wartości świadczeń społecznych o 14,3%, ale w roku następnym zaznaczył się poważny ich wzrost, w wyniku czego w 1992 r. stanowiły one już 110% poziomu z 1989 r. Świadczenia społeczne stały się ważną częścią składową dochodów osobistych, stanowiąc w 1992 r. 20,5% tych dochodów, co przy ich udziale niespełna 16% w 1989 r. świadczy o tzw. procesie socjalizacji dochodów, zamiast pożądanej ich ekonomizacji 4. O ile wymienione źródła dochodów ludności dotknął istotny spadek realnej wartości w pierwszym roku przekształceń, o tyle w przypadku dochodów z działalności gospodarczej poza rolnictwem i pozostałych dochodów sytuacja wyglądała odmiennie. Pomijając bowiem duże wahania ich realnego poziomu z roku na rok, w 1992 r. stanowiły one odpowiednio 203,6% oraz 124% stanu z 1989 r. W rozpatrywanym okresie ( ) suma dochodów z pracy w gospodarce prywatnej poza rolnictwem wzrosła ponad 2-krotnie szybciej niż ogólna suma dochodów ludności oraz 3,5-krotnie szybciej w porównaniu z wynagrodzeniami. Jak podkreśla Cz. Bywalec, znaczący wzrost dochodów w działalności gospodarczej wynikał z eksplozji prywatnej przedsiębiorczości w warunkach dużego popytu konsumpcyjnego i nieznacznej jeszcze konkurencji. Liczba prywatnych zakładów osób fizycznych w latach wzrosła bowiem ponad 2-krotnie 5. Udział dochodów z pracy w sektorze prywatnym poza rolnictwem wzrósł z około 13% do 17,2% w 1992 r. Z kolei znaczna dynamika pozostałych dochodów przyczyniła się do wzrostu ich roli w strukturze całości dochodów osobistych z około 17% w 1989 r. do ponad 1/4 w późniejszym okresie, co odbyło się głównie kosztem zmniejszenia udziału wynagrodzeń i dochodów z rolnictwa w sektorze prywatnym. Na tle zarysowanych tendencji w zakresie źródeł łącznych dochodów osobistych ludności bardzo niekorzystnie kształtują się zwłaszcza dochody z pracy w indywidualnych gospodarstwach rolnych, co świadczy pośrednio o dużych kosztach transformacji, jakie ponieśli rolnicy i ludność związana z rolnictwem. Ich dochody w wymiarze realnym spadły w 1990 r. w porównaniu z 1989 r. najbardziej ze wszystkich pozostałych źródeł dochodów, bo aż o 50%, a w 1991 r. o dalsze 18,7%. Mimo iż w 1992 r. widoczne było wyhamowanie tego spadkowego trendu (wzrost o 13,8%), nadal stanowiły one zaledwie 46,3% ich poziomu z 1989 r. Ponadto, w okresie tym udział dochodów z działalności rolniczej w tworzeniu łącznych dochodów ludności spadł z 13,5% do 5,1%. Warto tu podkreślić, że podobne zjawiska w odniesieniu do dochodów z produkcji rolnej, aczkolwiek na mniejszą skalę, wystąpiły i w innych krajach Europy Środkowo-Wschodniej, czego dowodzą badania Cz. Bywalca. Wynika z nich, że dochody realne rolników załamały się tam na początku lat 90., po czym ich odbudowa nastąpiła nieco później niż w Polsce, bo z reguły w latach (choć w Bułgarii i na Węgrzech jeszcze do 1995 r. nie było oznak tej poprawy) 6. Dynamikę dochodów ludności ogółem i w podziale na poszczególne ich elementy składowe dla lat przedstawiono w odrębnej tab. 2, co podyktowane było brakiem porównywalności danych prezentowanych w późniejszym okresie w nowym układzie klasyfikacyjnym dochodów w podziale na podsektory: osób fizycznych oraz pracodawców i pracujących na własny rachunek (w tym z pracy w gospodarstwach rolnych). 10

3 Tabela 2. Dynamika dochodów do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych w latach (w ujęciu nominalnym i realnym w %) Wyszczególnienie NOMINALNIE (rok poprzedni = 100) Dochody ogó em 145,7 134,4 136,8 135,8 124,9 123,4 117,0 109,5 111,6 106,8 102,0 102,2 w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie 148,1 149,4 124,5 144,4 109,7 104,5 100,7 81,0 96,9 111,7 92,3 101,0 poza rolnictwem 159,9 151,0 129,7 130,3 125,2 126,8 119,1 111,2 114,2 107,8 103,7 101,7 pracuj cych najemnie 141,6 128,1 140,5 140,6 128,5 123,8 117,4 108,4 109,8 105,5 100,6 102,6 dochodów 134,0 122,1 122,2 116,2 113,8 112,5 107,6 107,7 101,6 dochody ogó em na mieszka ca 145,2 134,0 136,5 135,6 124,8 123,4 117,0 109,6 111,6 106,9 102,1 102,3 REALNIE* Dochody ogó em 99,6 99,4 103,5 106,2 104,2 107,3 104,6 102,6 101,4 101,3 100,1 101,3 w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie 103,7 11,3 95,5 114,1 90,9 91,7 91,0 75,8 87,4 106,8 91,2 100,5 poza rolnictwem 109,1 111,7 98,0 101,8 104,5 110,2 106,3 103,6 103,8 102,3 101,8 100,9 pracuj cych najemnie 96,7 94,7 106,2 109,8 107,2 107,5 104,8 103,1 99,8 100,1 98,7 101,8 104,8 102,2 106,4 104,2 104,6 102,2 101,5 105,4 100,6 dochodów dochody ogó em na mieszka ca 99,3 99,2 103,3 106,1 104,2 107,3 104,6 102,7 101,4 101,3 102,1 101,4 NOMINALNIE (rok poprzedni = 100) Dochody ogó em 145,7 134,4 136,8 135,8 124,9 123,4 117,0 109,5 111,6 106,8 w gospodarstwach indywidualnych 148,1 149,4 124,5 144,4 109,7 104,5 100,7 81,0 96,9 111,7 w rolnictwie poza rolnictwem 159,9 151,0 129,7 130,3 125,2 126,8 119,1 111,2 114,2 107,8 pracuj cych najemnie 141,6 128,1 140,5 140,6 128,5 123,8 117,4 108,4 109,8 105,5 dochodów 134,0 122,1 122,2 116,2 113,8 112,5 107,6 dochody ogó em na mieszka ca 145,2 134,0 136,5 135,6 124,8 123,4 117,0 109,6 111,6 106,9 REALNIE * Dochody ogó em 99,6 99,4 103,5 106,2 104,2 107,3 104,6 102,6 101,4 101,3 w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie 103,7 111,3 95,5 114,1 90,9 91,7 91,0 75,8 87,4 106,8 poza rolnictwem 109,1 111,7 98,0 101,8 104,5 110,2 106,3 103,6 103,8 102,3 pracuj cych najemnie 96,7 94,7 106,2 109,8 107,2 107,5 104,8 103,1 99,8 100,1 dochodów 104,8 102,2 106,4 104,2 104,6 102,2 101,5 dochody ogó em na mieszka ca 99,3 99,2 103,3 106,1 104,2 107,3 104,6 102,7 101,4 101,3 * Nominalne dochody do dyspozycji brutto przeliczono na wartości realne przy zastosowaniu wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych według grup gospodarstw domowych. UWAGA: Począwszy od danych za 2001 r. wprowadzono zmianę zakresu podmiotowego sektorów instytucjonalnych. Przyjęto też nowe kryterium kwalifikacji gospodarstw domowych do poszczególnych podsektorów oraz zwiększono ich liczbę z 4 do 6. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: GUS, Roczniki Statystyczne z lat 1996 (s. 540), 1997 (s. 514), 1998 (s. 527), 1999 (s. 559), 2001 (s ), 2002 (s. 572), 2004 (s. 687). Z danych tabeli 2 można wywnioskować, że spadek dochodów społeczeństwa polskiego w ujęciu realnym miał miejsce jeszcze w 1993 r., ale już od następnego roku datuje się ich wzrost, choć nie dotyczy to w jednakowym stopniu wszystkich rodzajów dochodów. Szybko rosły dochody z działalności gospodarczej poza rolnictwem w wymiarze nominalnym i realnym. Można zauważyć, że realny poziom łącznych dochodów z pracy i świadczeń socjalnych zwiększył się w 1994 r. w porównaniu z 1991 r. najgorszym w całym badanym okresie ale, jak wynika z badań Cz. Bywalca, nadal był znacznie niższy niż w 1989 r. 7. Także w późniejszych latach te dwa źródła dochodów wykazywały zadowalającą dynamikę wzrostu, choć w II połowie lat 90. nastąpiło stopniowe spowolnienie, a w przypadku płac w 2000 i 2002 r. niewielki realny spadek. Potwierdzeniem istotnych zmian w strumieniach dochodów w pierwszych latach transformacji są badania L. Zienkowskiego. Według nich ustalono, że w latach poszczególne agregaty dochodów zmieniały się następująco (1989 = 100): a) dochody do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych: 95,9 101,9; b) dochody w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie: 46,3 51,0; (a w przeliczeniu na dochodobiorcę: 54,7 58,9); c) dochody sektora prywatnego poza rolnictwem: 144,2 158,5; d) dochody z pracy najemnej i niezarobkowych źródeł: 84,0 91,0; e) wynagrodzenia netto: 60,6; f) emerytury i renty pracownicze netto: 132,0 8. O ile zaobserwowane tendencje zmian w płaszczyźnie wspomnianych elementów dochodów pozwalają na pozytywną ich ocenę, o tyle nie można tego powiedzieć o kształtowaniu się wskaźników dynamiki dochodów z działalności gospodarczej w rolnictwie zarówno w ujęciu nominalnym, jak i realnym. Przede wszystkim dają się zauważyć znaczne wahania zmian ich realnego poziomu z roku na rok. 11

4 Poza tym, choć w latach łączne dochody rolników uległy dość znacznej poprawie i wzrastały w granicach 3,7% 1,3%, a w 1995 r. wykazywały największą stopę wzrostu spośród innych dochodów (bo 14,1%), to od 1996 r. ich poziom w wymiarze realnym systematycznie spada, osiągając w 1999 r. 75,8%, a w 2000 r. jedynie 87,4% poziomu z roku przedniego. W tych ostatnich latach jedynie w odniesieniu do dochodów rolniczych sektora gospodarstw indywidualnych zanotowano też spadek ich nominalnego poziomu. Wspomniany spadek jest tym dotkliwiej odczuwany, iż w tym okresie dochody do dyspozycji brutto pozostałych podsektorów gospodarstw domowych rosły, co oznaczało dalsze zróżnicowanie poziomów dochodów na niekorzyść rolnictwa. Jednak w 2001 r. zauważalne jest odwrócenie tych negatywnych tendencji, jako że zarówno w ujęciu nominalnym, jak i realnym dochody w podsektorze pracodawców i pracujących na własny rachunek w rolnictwie wzrosły najbardziej w stosunku do roku poprzedniego w porównaniu z innymi podsektorami. Trzeba jednak zaznaczyć, że te korzystne zmiany wynikają z niskiej podstawy obliczeń w 2000 r., poza tym mogą być efektem zmiany klasyfikacji podsektorów wprowadzonej w 2001 r. Rok 2002 to okres kolejnego spadku realnych dochodów do dyspozycji brutto w podsektorze rolniczych gospodarstw domowych i w podsektorze pracujących najemnie. W kolejnym roku można natomiast zauważyć względną stabilizację dochodów we wszystkich podsektorach. Obejmując analizą lata (wykres 1), można zauważyć kolejne rozbieżności. W kategoriach realnych dochody do dyspozycji brutto w gospodarstwach indywidualnych zmniejszyły się bowiem o 38,1%, podczas gdy w całym sektorze gospodarstw domowych wzrosły o 36%, a w podsektorze pracodawców i pracujących na własny rachunek poza rolnictwem aż o 68,2%. Wykres 1. Dynamika realnych dochodów do dyspozycji brutto w podsektorze gospodarstw domowych w latach (rok 1991 = 100) 180,0 160,0 140,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0, Dochody ogó em Dochody pracodawców i pracuj cych na w asny rachunek w rolnictwie Dochody pracodawców i pracuj cych na w asny rachunek poza rolnictwem Źródło: Obliczenia i opracowanie własne jak w tab. 2. Można mówić więc o stopniowym zwiększaniu się dystansu na niekorzyść podsektora gospodarstw domowych związanych z rolnictwem. Przeprowadzona przez J.S. Zegara analiza dotycząca lat wskazywała na różnicę w wysokości 28,2% 9. Z kolei, porównując 2003 r. z 1995 r., można stwierdzić jeszcze większy wzrost relatywnej różnicy między dynamiką zmian dochodów w sektorze gospodarstw domowych ogółem a dochodami pochodzącymi z indywidualnego gospodarstwa rolnego. Przy spadku dochodów realnych w podsektorze gospodarstw indywidualnych o 49,2%, a w całym sektorze gospodarstw domowych wzroście o 25%, relatywna różnica w tym zakresie zwiększyła się bowiem w ciągu 8 lat aż o 74,2 punkty procentowe 10. Wykres 2. Struktura dochodów do dyspozycji brutto w sektorze gospodarstw domowych w latach (dochody ogółem = 100) 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% 23,9 23,4 23,1 21,6 22,4 22,6 38,8 39,8 40,0 41,6 41,1 40,6 31,8 31,8 32,7 33,3 33,9 34,6 5,5 4,9 4,1 3,5 2,6 2, Dochody z indywidualnego gospodarstwa rolnego Dochody pracowników najemnych Dochody sektora prywatnego poza rolnictwem Dochody posiadaj cych niezarobkowe ród o utrzymania Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Rocznik Statystyczny 1998, GUS, Warszawa, s. 525 i 527; Rocznik Statystyczny 2001, GUS, Warszawa, s To zróżnicowanie znajduje odbicie w strukturze dochodów, choć w II połowie lat 90. widoczne są raczej nieznaczne modyfikacje ustalonej wcześniej hierarchii składników łącznych dochodów (wykres 2). Nadal wiodącą pozycję zajmowały wynagrodzenia pracowników najemnych, których odsetek wzrósł 12

5 niewiele i wahał się od około 39% do 41% ogólnych dochodów społeczeństwa polskiego. Można także zaobserwować, iż wskutek znacznej dynamiki wzrostu dochodów sektora prywatnego poza rolnictwem zwiększyła się ich rola w strukturze całości dochodów osobistych z 32% do 35%, wyprzedzając udział świadczeń socjalnych, który oscyluje wokół 23%. W związku ze spadkiem dochodów z rolnictwa w wymiarze nominalnym i realnym, znacznie zmalał ich udział, stanowiąc w 2000 r. już tylko 2,2% ogółu dochodów osobistych ludności. Uwzględniając, że zmniejszanie się tego udziału dokonywało się stopniowo, ale i systematycznie w całej dekadzie lat 90., należy przypuszczać, że jest to tendencja trwała. Według nowego układu klasyfikacyjnego podsektora gospodarstw domowych w 2003 r. struktura dochodów do dyspozycji brutto przedstawia się następująco: a) dochody z pracy najemnej 42,9%, b) dochody sektora prywatnego poza rolnictwem 30,1%, c) dochody otrzymujących emeryturę i rentę 19,8%, d) dochody posiadających niezarobkowe źródło utrzymania 3%, e) dochody z indywidualnego gospodarstwa rolnego 3,9%, f) pozostałe 0,3% 11. Oceniając sytuację dochodową rolników indywidualnych, warto przyjrzeć się bliżej temu, jak kształtowały się dochody z produkcji rolnej na pracującego na tle płac pracowników. O ile jednak określenie wielkości przeciętnych płac nie nastręcza dużych trudności, o tyle w przypadku dochodów rolniczych nie jest to łatwe, gdyż ustalane są one w sposób szacunkowy (w związku z tym publikowane przez GUS informacje w tym względzie różnią się niekiedy zasadniczo). Szczegółowe dane na temat kształtowania się płac nominalnych, kosztów utrzymania i dynamiki płac realnych (w ujęciu netto) zawiera tab. 3. Z uwagi na brak danych statystycznych dotyczących poziomu wynagrodzeń netto w latach , spowodowany zmianą ich prezentacji przez GUS, przedstawiono na odrębnym wykresie ich dynamikę według ujęcia brutto (wykres 3). Tabela 3. Poziom i dynamika wynagrodzeń netto (w ujęciu nominalnym i realnym) oraz kosztów utrzymania w polskiej gospodarce w latach (w cenach 1990 r.) Wyszczególnienie Przeciętna miesięczna płaca nominalna netto w zł 20,68 102,9 175,6 243,8 320,1 425,4 560,6 710,4 877,2 1026,7 Dynamika rok poprzedni = 100 w % 389,4 498,0 170,6 138,9 131,3 132,9 131,8 126,7 123,5 117,0 Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych (rok poprzedni = 100) w %* 359,5 658,4 171,1 142,8 135,2 132,3 128,0 119,9 115,1 112,0 Dynamika przeciętnej miesięcznej płacy realnej netto w % 109,0 75,6 99,7 97,3 97,1 100,5 103,0 105,7 107,3 104,5 * Wskaźnik cen towarów i usług konsumpcyjnych przyjęto dla gospodarstw domowych pracowników i pracowników użytkujących gospodarstwo rolne (bez spożycia naturalnego). Źródło: Obliczenia własne na podstawie: GUS, Roczniki Statystyczne z lat 1990 (s. 222), 1991 (s ), 1993 (s. 202), 1994 (s. 212), 1995 (s ), 1998 (s. 150), 1999 (s. 157). Wykres 3. Dynamika przeciętnego wynagrodzenia brutto w ujęciu nominalnym i realnym w latach (rok poprzedni = 100) Nominalnie Realnie Źródło: Rocznik Statystyczny 2004, GUS, Warszawa, s U progu reform w 1989 r. nastąpił jeszcze wzrost przeciętnych płac realnych (liczonych w cenach z 1990 r.) o 9%. Już jednak w następnym roku miało miejsce gwałtowne ich załamanie. Mimo bowiem średniego wzrostu płac nominalnych z 20,68 zł w 1989 r. do 102,96 zł w 1990 r. (a więc do poziomu 498% roku poprzedniego) wskutek 658,4-procentowego wzrostu kosztów utrzymania, w ujęciu realnym spadły one o 24,4%. W latach daje się zauważyć stopniowy spadek wskaźników dynamiki płac realnych (badania Z. Adamowskiego wskazują, iż w tym okresie średnioroczne tempo spadku płac realnych wynosiło 1,6%) 12. Dopiero w 1994 r. po raz pierwszy od wprowadzenia zasad rynkowych spadek ten został całkowicie zahamowany, a poprawa sytuacji w późniejszym okresie znalazła wyraz w stopniowym realnym (liczonym w cenach 1990 r.) wzroście średniej płacy w 1995 r. o 3%, w 1996 r. o 5,7%, a w 1997 r. o dalsze 7,3% (jednak do 1997 r. realna wartość przeciętnego wynagrodzenia w całej gospodarce osiągnęła tylko 85% poziomu z 1989 r.) 13. Ten trend został także utrzymany w roku następnym, choć ze słabszą dynamiką wzrostu (+4,5%). Z kolei w ujęciu brutto dynamika zmian płac nominalnych jest wprawdzie dodatnia, lecz można zauważyć stopniowe jej spowolnienie w II połowie lat 90. i na początku nowej dekady (w wymiarze realnym natomiast średnioroczny wzrost wahał się w granicach 1% 6%). Z kolei poziom i dynamika dochodów z produkcji rolnej osiąganych przez rolników indywidualnych w końcu lat 80. ( ), będąc wynikiem protekcyjnej polityki państwa, wskazuje na uprzywilejowaną pozycję tej grupy społecznej, co znalazło wyraz w ich gwałtownym wzroście sięgającym od 21,9% do 13,6% w ujęciu łącznym. Biorąc pod uwagę dochody w przeliczeniu na pracującego w gospodarstwie rolnym można zauważyć, że wskaźniki te kształtowały się na jeszcze wyższym poziomie i wynosiły odpowiednio 26,7% oraz 18,3% 14. Jak wskazują dane tab. 4, 1990 r. zasadniczo zmienił tę korzystną sytuację, bowiem jak już wspomniano dochody realne rolników obniżyły się aż o ponad 50%

6 Tabela 4. Wielkość i dynamika dochodów realnych przeznaczonych na spożycie i inwestycje nieprodukcyjne w gospodarstwach indywidualnych w latach (w cenach 1990 r.) Wyszczególnienie Poziom realnych dochodów do dyspozycji brutto w mln zł 2476, ,5 1930,3 2148,7 2052,0 2363,9 2132,2 1955,2 1779,3 1348,7 1178,7 1258,9 1148,1 1153,9 Dochód roczny w przeliczeniu na pracującego* w zł 667,6 514,4 591,8 653,3 577,9 666,3 578,5 530,5 436,7 331,0 289,3 309,0 583,7 586,6 Dynamika (rok poprzedni = 100) 50,7 77,1 115,0 110,4 88,4 115,3 86,8 91,7 82,3 75,8 87,4 106,8 188,9 100, = ,1 88,6 97,9 86,6 99,8 86,7 79,5 65,4 46,9 46,3 46,3 76,4 76,3 * Liczbę pracujących przyjęto za GUS. Źródło: Obliczenia własne na podstawie: Rolnictwo i Gospodarka Żywnościowa , GUS, Warszawa, s ; GUS, Roczniki Statystyczne z lat: 1994 (s ), 1995 (s ), 1997 (s. 514), 1998 (s. 527), 2000 (s. 522, 550), 2002 (s ), 2004, (s. 685). Na poziom dochodów z działalności rolniczej na początku lat 90. zasadniczy wpływ miały dokonujące się w Polsce zmiany w systemie gospodarowania. Wzrost tych dochodów w 1989 r. był w dużym stopniu efektem urynkowienia cen w gospodarce żywnościowej przy jednoczesnej kontroli przez państwo cen środków produkcji. W następnym roku, gdy urynkowienie dotyczyło całej gospodarki narodowej, dochody rolnicze zmniejszyły się. Wielu ekonomistów wskazuje, że zmiany te były następstwem zastosowanych sposobów przeprowadzenia transformacji. Następny rok przyniósł dalszy ich spadek ukształtowały się one na poziomie 77,1% w stosunku do roku poprzedniego. W latach łączne dochody rolników uległy dość znacznej poprawie i wzrastały w granicach od 15% do 10,4%. Rok 1994 przyniósł obniżenie ogólnych dochodów rolniczych o 5,5%, a uwzględniając liczebność pracujących w gospodarstwie aż o 12%. Mimo przejściowej poprawy sytuacji w 1995 r., w latach następnych zaznacza się regres trwający do końca dekady (w 1999 r. realne dochody z rolnictwa spadły o ponad 24% i w 2000 r. stanowiły tylko 87,4% stanu z roku poprzedniego). Mimo poprawy sytuacji w zakresie dochodów pochodzących z rolnictwa w 2001 r. (wyrażonej dodatnią dynamiką w stosunku do roku poprzedniego) i tak stanowiły tylko 46,3% ich poziomu z 1990 r. W kolejnych latach natomiast, uwzględniając korektę liczby pracujących w gospodarstwach indywidualnych w rolnictwie wprowadzoną przez Narodowy Spis Powszechny 2002, dochody te były już tylko o około 24% niższe niż u progu przemian. WNIOSKI Wraz z rozwojem gospodarczym coraz bardziej ujawnia się problem upośledzenia dochodowego rolnictwa. Wyniki badań dochodów rolniczych gospodarstw domowych wskazują zwłaszcza na znaczne wahania zmian ich realnego poziomu z roku na rok (a w odniesieniu do dochodów często podkreśla się, że ich stabilizacja jest nie mniej ważna niż bieżąca poprawa). Poza tym są one nadal na niższym poziomie w porównaniu z sytuacją na początku lat 90. W analizowanym okresie można zauważyć spadek udziału dochodów pochodzących z gospodarstwa rolnego w tworzeniu ogólnych dochodów ludności. Nadal wiodącą pozycję zajmują wynagrodzenia pracowników najemnych. Zwiększyła się rola dochodów sektora prywatnego poza rolnictwem, które w strukturze całości dochodów wyprzedzają udział świadczeń socjalnych. To z kolei świadczy o tym, że w skali globalnej został powstrzymany proces socjalizacji dochodów ludności. Zarówno obecna, jak i przyszła sytuacja dochodowa rolniczych gospodarstw domowych jest uzależniona od postępów w procesie przemian strukturalnych w rolnictwie. Trzeba mieć też świadomość, że dochody tych gospodarstw wydatkowane na inwestycje produkcyjne, na zasadzie sprzężenia zwrotnego, warunkują powodzenie tych przemian. 1 Zob. L. Deniszczuk, I. Żukowska, Sytuacja materialna gospodarstw domowych w okresie wprowadzania programu stabilizacyjnego gospodarki, Ekonomista 1992, nr 4. 2 Por. Cz. Bywalec, Transformacja gospodarcza a poziom życia społeczeństwa polskiego ( ), Ekonomista 1995, nr 4, s Zob. Program Gospodarczy. Główne założenia i kierunki, Warszawa Por. Cz. Bywalec, Transformacja w portfelach, Życie Gospodarcze 1993, nr 2. 5 Zob. Cz. Bywalec, Poziom życia społeczeństwa polskiego na tle procesów transformacji gospodarczej ( ), w: Procesy transformacji gospodarczej w Polsce, PBZ, z. 15, INE PAN, Warszawa 1995, s Cz. Bywalec, Społeczne aspekty transformacji gospodarczej w Europie Środkowo-Wschodniej, AE Kraków 1998, s Zob. Cz. Bywalec, Transformacja gospodarcza a zróżnicowanie poziomu życia społeczeństwa polskiego, AE Kraków 1999, s.8. 8 L. Zienkowski, Dochody gospodarstw domowych w okresie transformacji (Próba syntezy), ZBS-E GUS PAN, zeszyt nr 254, Warszawa 1998, s J.S. Zegar, Dochody rolnicze, w: Analiza produkcyjno-ekonomicznej sytuacji rolnictwa i gospodarki żywnościowej w 1998 r., IERiGŻ, Warszawa 1999, s Obliczenia własne na podstawie Rocznika Statystycznego 2004, GUS, Warszawa, s Obliczono na podstawie: Rocznika Statystycznego 2004, GUS, Warszawa, s Z. Adamowski, Dochody ludności rolniczej w Polsce w latach , w: Dochodowe zróżnicowanie rodzin chłopskich i jego tendencje w gospodarce rynkowej w Polsce, praca zbiorowa pod red. A.P. Wiatraka, SGGW, Warszawa 1998, s Zob. I. Timofiejuk, Wynagrodzenia w tzw. budżetówce, Wiadomości Statystyczne 1998, nr Zob. Z. Adamowski, Sytuacja dochodowa rolników polskich w latach w świetle danych makroekonomicznych GUS, Zagadnienia Ekonomiki Rolnej 1996, nr 4 5, s

7 15 Warto przytoczyć tu wyniki badań Z. Adamowskiego prowadzone w latach (a więc w okresie przed i po wprowadzeniu wolnego rynku), które koncentrowały się na analizie średnich trzyletnich płac realnych netto z pracy najemnej i dochodów realnych z produkcji rolnej ( i ). Takie średnie według Z. Adamowskiego wierniej oddają główne kierunki zmian, zwłaszcza z uwagi na dużą zmienność dochodów w rolnictwie związanych z wahaniami produkcji i cen. Odnosząc dane do okresu poprzedzającego zmiany systemowe, zauważono że zarówno płaca pracownicza, jak i dochód z produkcji rolnej nie osiągają ich poziomu ustalonego średnio dla tego okresu. Poza tym spadki realnych dochodów z działalności rolniczej w rozpatrywanych okresach wynosiły 14,1% i 27,9% i były większe od tempa spadku średniej płacy, które kształtowało się na poziomie odpowiednio 1,4% i 11,2%. Tamże, s. 3 i 7.