Rozdział Pierwszy. Osadnictwo żydowskie na ziemiach polskich do końca XV wieku

Transkrypt

1 Rozdział Pierwszy Osadnictwo żydowskie na ziemiach polskich do końca XV wieku Pierwsze przekazy źródłowe o osiadłej ludności wyznania mojżeszowego w Polsce Piastowskiej, pochodzą dopiero z pierwszej połowy XI wieku 1. Pomimo tego należy sądzić, że skupiska osadnicze powstały już w chwili narodzin państwowości polskiej w połowie X wieku 2. Omawiając kwestie związane z początkami osadnictwa żydowskiego, odpowiemy na pytania, dotyczące takich zagadnień jak; po pierwsze skąd przybyli pierwsi osadnicy i gdzie się osiedlali, po drugie, jaką rolę gospodarczą odgrywali w początkach osadnictwa na naszych ziemiach. 1 R. Grodecki, Dzieje Żydów w Polsce do końca XIV wieku, [w:] Polska piastowska, red. R. Grodecki, Warszawa 1969, s. 606; P. Burchard, Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990,s Według Feliksa Kiryka i Stanisława Stępnia początki osadnictwa żydowskiego należy datować na XI wiek. Por. F. Kiryk, S. Stępień, Przedmowa,[w:] Żydzi w Małopolsce, Studia z dziejów osadnictwa i życia społecznego, red. F. Kiryk, Przemyśl 1991, s.7. Nie brak też prób przesuwania osadnictwa żydowskiego w Europie Środkowej na jeszcze bardziej odległe okresy historyczne. Powstała też zdumiewająca hipoteza wywodząca pierwotny język Jidysz z podłoża słowiańskiego. Paul Wexler opublikował w 1991 roku dysertację pod tytułem Yidish the Fifteeth Slavic Language. A Study of Patial Language Shift from Judeo Sorbian to German. Stara się on w niej udowodnić, że pierwotnie język Jidysz był mieszanym językiem (lub socjolektem) judeołużyckim, który następnie uległ germanizacji. Teza ta została oparta tylko na analizie językowej. Por.: E. Geller, Jidysz język Żydów polskich, Warszawa 1994, s. 28. Wspomniany P. Wexler stawia sobie bardzo ambitne zadanie, aby scharakteryzować zakres jego poszukiwań posłużę się cytatatem: The field of Judeo Slavic linguistics seeks to recover the distinctive jewish features of the Slavic speech of the Greek, Iranian, turkisch and possibly aramaic Jews who created the Judeo Slavic civilizations that took root in scattered locales between the Elbe and Dniepr rivers before the arrival of the Ashkenazic and Sephardic Jews in the 10th and 15th centuries respectively. Por. P. Wexler, Judeo Slavic Linguitics: Aims, Accomplishments and Future Goals,[w:] Jews and Slavs, edited by Wolf Moskovich, Shmuel Shvarzband, Anatoly Alekseev, Jerusalem St. Petersburg, 1993, vol. I, s Por. R. Grodecki, Dzieje Żydów,; J. Wyrozumski, Żydzi w Polsce średniowiecznej, [w:] Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji: Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej Szlacheckiej, red. A. Link Lenczowski, T. Polański, Wrocław Warszawa Kraków 1991; D.Tollet, Ludność żydowska i prawa gmin,[w:] Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1999, s

2 Najstarszy przekaz, pośrednio odnoszący się do ziem nad Wisłą, związany jest z listem Chasadaja ben Szaprut(ok ), ministra na dworze kalifa Kordoby, do władcy Chazarów - kagana Józefa. Wymieniono w nim bliżej nieznany lud Gebalim, rzekomo pochodzenia słowiańskiego. List ten dowodzi, że Żydzi we wczesnym średniowieczu przebywali na obszarze środkowej Europy. Poświadcza także ich zdolność przemierzania tych terenów w kierunku wschodnim, aż do państwa Chazarskiego 3. Interpretacja tego przekazu doprowadziła do ożywionej dyskusji w środowisku naukowym. Rezultatem polemik było pojawienie się kilku trudnych do zweryfikowania hipotez. Już umieszczenie go w Monumenta Poloniae Historica, jak słusznie zauważył Dariusz Rozmus, może wskazywać o pośrednim związku tego przypuszczalnie pochodzącego z X wieku listu, z najstarszymi dziejami Polski 4. Próbę wyjaśnienia kwestii, kim byli Gebalim podjęli Teofil Emil Modelski 5 oraz Krzysztof Tomasz Witczak. Ten ostatni uznał, że ów tajemniczy lud to Hawelanie 6. Istotną rolę w badaniach slawistycznych odgrywa tzw. Komentarz moguncki. Jest to przekaz żydowski, pochodzący najprawdopodobniej z pierwszej połowy XI wieku. Występują w nim glosy słowiańskie świadczące o istnieniu ścisłych związków natury handlowej pomiędzy Słowianami, a Żydami mogunckimi 7.W XI wieku pod szczególną uwagę należy brać ekonomiczną ekspansję kupców żydowskich radanitów (ar rādhānīja) 8, odbywającą się przede wszystkim w kontekście stosunków arabsko europejskich. Radanici we wczesnym średniowieczu odgrywali doniosłą rolę w wymianie towarowej 9.Handlowali niewolnikami, jedwabiem, futrami, bronią, ze wschodu zaś przywozili kamforę, cynamon, i 3 D.Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali. Motywy artystyczne w żydowskiej sztuce sepulkralnej, Kraków 2005,s.13. W liście Chasdaj ben Szaprut pisał także, że ma nadzieję na wzmocnienie judaizmu dzięki państwu Chazarów pierwszemu królestwu żydowskiemu od czasów zburzenia Świątyni. Wyrażał również nadzieję na rychłe przyjście Mesjasza. 4 MPH, t. I, Lwów 1864, s ; D.Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali,s T. E. Modelski, Król Gebalim w liście Chasdaja. Studium historyczne z X wieku, Lwów 1910.Por. T. Lewicki, Ze studiów nad tzw. korespondencją chazarską, BŻIH, nr 11-12, Warszawa K. T. Witczak, Król Gebalim w liście Chasdaja nowa interpretacja, Roczniki Historyczne, rocznik LX, 1994,s D. Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali,s.13, F. Kupfer, T. Lewicki, Źródła hebrajskie do dziejów Słowian i niektórych innych ludów środkowej i wschodniej Europy, Wrocław 1956, s Tak nazywani byli kupcy żydowscy wędrujący z arabskiej Hiszpanii przez Francję, Niemcy, Czechy, południową Polskę i Ruś aż do państwa Chazarów. 9 D. Rozmus, Czy Olkusz ma coś wspólnego z biblijnym Ha Elqoš? Slavia Antiqua, t. XLIII,2002, s ; I. Schiper, Początek ekonomiki Żydów w Polsce. Najwcześniejszy handel żydowski w krajach słowiańskich od VIII do końca XII wieku, Almanach żydowski, red. L. Reich, Lwów 1910, s

3 przyprawy korzenne 10. Docierali do różnych części Europy i zawędrowali nawet do dalekich Indii i Chin 11. Również odnajdywanie srebrnych monet arabskich na obszarze środkowej Europy jest świadectwem transeuropejskich kontaktów handlowych, w których brali udział owi kupcy 12. O ich znacznych możliwościach może dowodzić dostarczenie na dwór Karola Wielkiego w Akwizgranie żywego słonia imieniem Abul Abbas. Zwierzę było podarunkiem od kalifa Haruma ar Raszida ( n.e.) 13. Na przełomie VIII/IX wieku elity społeczności Chazarskiej przyjmowały islam, chrześcijaństwo lub judaizm 14. W czasach kagana Obadiego judaizm stał się religią dominującą. Inne źródła wskazują już na pierwszą połowę wieku VIII tj. ok. 740 r. 15. W 830 roku wiarę mojżeszową przyjął sam palatyn i diakon frankońskiego cesarza Ludwika Pobożnego Alemańczyk Bodo 16. Wydarzenia te wywołały ogromne wrażenie w całej Europie i stały się bodźcem dla kontaktów transeuropejskich. Z Pragi przez południową Polskę wiodły szlaki na wschód do Kijowa. Franciszek Kupfer i Tadeusz Lewicki odnotowali, że od drugiej połowy X wieku liczne poselstwa ruskie docierały na dwór niemiecki. Uczeni ci utrzymywali, że przewodnikami posłów ruskich byli żydowscy kupcy znający język słowiański tzw. Lešon Kena an 17. Dalekosiężny handel musiał opierać się na stałych miejscach pobytu i składu towarów rozmieszczonych wzdłuż trasy. Już Stanisław Weyman w latach 30 tych dwudziestego wieku dokonał rekonstrukcji owego szlaku handlowego. W jego ujęciu biegł on na terenie południowej Polski przez Wrocław Oławę Brzeg Opole Bytom Będzin Olkusz Kraków Opatowiec (względnie 10 Tamże, s D.Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali,s D.Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali,s.13; T. Lewicki, Handel Samanidów ze wschodnią i środkową Europą, Slavia Antiqua, t. XIX, 1972, s. 1-18; W. Łosiński, Chronologia, skala i drogi napływu monet arabskich do krajów europejskich u schyłku IX i w X wieku, Slavia Antiqua, t.xxxiv,1993, s D.Rozmus, De Judeorum arte sepulcrali,s. 14; S. Fischer Fabian, Karol Wielki, Warszawa 2002, s ; Ch. Lübke Der Motor des jungen Europa, Damals 5/2001, s A. Mocja, Koczownicy Ukrainy i ich sąsiedzi w końcu I na początku II tysiąclecia n. e. [w:] Koczownicy Ukrainy, red. J. Chochorowski, Katowice, s. 1996, s D. Rozmus, Czy Olkusz ma coś wspólnego z biblijnym,s ;a. Arkhipov, Κ изучению сюжета о выборе веры Повесть временных лет и еврейско хазарская переписка. Jews and Slavs, edited by Wolf Moskovich, Shmuel Shvarzband, Anatoly Alekseev, Jerusalem St. Petersburg, vol. I, 1993, s. 22; H. Haumann, podaje, że przyjęcie Judaizmu nastąpiło około 730 roku: por.: H. Haumann, Historia Żydów w Europie Środkowej i Wschodniej, Warszawa 2000,s H. Haumann, Historia Żydów,s F. Kupfer, T. Lewicki, Źródła hebrajskie do dziejów Słowian...,s

4 Wiślica) Sandomierz Zawichost Włodzimierz Wołyński Kijów 18. Najprawdopodobniej w tych najważniejszych miejscowościach powstawały pierwsze skupiska żydowskie. Było to spowodowane atrakcyjnością gospodarczą owych osad mogących dzięki korzystnemu położeniu szybko się rozwijać pod względem ekonomicznym. Następna istotna przyczyna tworzenia pierwszych gmin żydowskich wynikała z naturalnej potrzeby człowieka. Kupcy żydowscy chętniej zatrzymywali się w miejscach, gdzie znano i szanowano ich obyczaje oraz specyficzną kuchnię, narzucaną przez judaizm 19. Niestety nic nie wiadomo o organizacji pierwszych wspólnot żydowskich na naszych ziemiach 20. Bożena Wyrozumska w swoim studium poświęconym drogom w ziemi krakowskiej wymienia kluczowe miejscowości leżące na szlaku handlowym na obszarze południowej Polski, a mianowicie: Kraków, Olkusz, Będzin, Bytom, Opole oraz Wrocław 21. Te ważne punkty osadnicze, stały się jak już wspomnieliśmy, miejscem wczesnego osadnictwa żydowskiego. Ziemie polskie jak zauważyliśmy powyżej - były odwiedzane przez kupców żydowskich już w IX X wieku. Podążali szlakiem handlowym z arabskiej Hiszpanii przez Niemcy, Czechy, Małopolskę, Ruś aż do państwa Chazarów, położonego nad Morzem Kaspijskim 22. Zasługą ich było znaczące ożywienie handlu w tamtym okresie 23.W drugiej połowie X wieku zainteresowanie kupców żydowskich państwem wczesnopiastowskim dostrzegamy również w relacji mauretańskiego Żyda kupca wywiadowcy, Ibrahima ibn Jakuba. Podczas swej podróży po krajach słowiańskich w latach pozostawił 18 S. Weyman, Cła i drogi handlowe w Polsce piastowskiej, Poznań 1938, s. 113 cyt. za. T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów Słowian, Wrocław 1956, s. 311; D. Rozmus, Czy Olkusz ma coś wspólnego z biblijnym, s D. Rozmus, Czy Olkusz ma coś wspólnego z biblijnym,s ; H. Zaremska, Żydzi w średniowiecznej Europie Środkowej: w Czechach, Polsce i na Węgrzech, Poznań 2005, s D. Rozmus, Czy Olkusz ma coś wspólnego z biblijnym,s B. Wyrozumska, Drogi w ziemi krakowskiej do końca XVI w, Wrocław Warszawa - Kraków - Gdańsk, 1977, s.34. Drogi handlowe Śląska w średniowieczu opisała wcześniej Janina Nowakowa: por. J. Nowakowa, Rozmieszczenie komór celnych i przebieg dróg handlowych na Śląsku do końca XIV wieku, Wrocław 1951, s.61 64; S. Witkowski, Własność ziemska w kasztelanii bytomskiej w średniowieczu(rozprawa doktorska, maszynopis),katowice 2003,s R. Żebrowski, Dzieje Żydów w Polsce. Kalendarium, Warszawa 1993,s.14; D. Walerjański, Żydzi rolnicy nieznany epizod z dziejów Żydów śląskich w średniowieczu, [w:] Żydzi na wsi polskiej, oprac. zbior., Szreniawa 2006,s I. Schiper, Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich we wczesnym średniowieczu, Warszawa 1937,s.1-2; N. Aleksiun, Stosunki polsko żydowskie w piśmiennictwie historyków żydowskich w Polsce w latach trzydziestych XX wieku, Studia Judaica 9: 2006, nr 1(17),s

5 bezcenną relację o państwie Mieszka I 24. Sam osobiście nie był w Polsce, ale podczas przypuszczalnego pobytu w Pradze opisał posiadłości i organizację państwa Mieszka I 25. Niezwykle interesujący jest przekaz rabbiego Szlomo Ben Ischaqa, zwanego Raši. Napisał on w II połowie XI w. komentarz do biblijnego proroctwa Nahuma. Chodziło o interpretację do tytułu księgi: Wyrok na Niniwę. Księga widzenia Nahuma z El - Kosz 26. W swoim komentarzu napisał: Ha Élqoši jest to miasto w państwie BL WWNJ H, które należy do ziemi Izraela, choć leży poza granicami Izraela. I wiedz, że są tam rudy złota, srebra i że w pobliżu niego znajduje się sól, ponieważ Morze Solne(Martwe) bliskie ziemi Izraela dochodzi pod ziemią do tego miejsca. Jest państwo, w którym rządzi król syn króla, który wywodzi się z plemienia Judy 27. Państwo opisane to Polska, natomiast miasto zwane dawniej Ilkusz identyfikujemy z dzisiejszym Olkuszem. Pomijając zgoła fantastyczne teorie uczonego rabina, określające Polskę jako terytorium Izraela leżącym poza Ziemią Obiecaną, czy przypisywanie władcom polskim żydowskiego pochodzenia, należy podkreślić jego dużą znajomość ziem nad Wisłą. Wiedzę musiał zaczerpnąć od radanitów, zajmujących się dalekosiężnym handlem. Nie dziwi zatem, że był tak dobrze poinformowany, odnośnie bogactw naturalnych znajdujących się na naszych ziemiach 28. Jest to najstarszy przekaz obcego pochodzenia wspominający kopalnictwo metali kolorowych we wczesnopiastowskiej Polsce 29. Pierwsza poświadczona informacja o gminie żydowskiej odnosi się najprawdopodobniej do Przemyśla 30. Są bowiem zastrzeżenia, czy występujący w przekazie Primut [Premut] należy utożsamiać z Przemyślem, czy też chodzi o jakąś inną miejscowość położoną na ziemiach polskich 31.W źródle opisane są losy chłopca żydowskiego, oddanego podczas wojny na wychowanie do chrześcijańskiej rodziny. Przebywał tam do czasu powrotu 24 Relacja Ibrahima ibn Jakuba z podróży do krajów słowiańskich w przekazie AL. Bekriego, Kraków 1946, Pomniki dziejowe Polski, seria 2, t. I, red. T. Kowalski; J. Strzelczyk, Mieszko I, Poznań 1992, s J. Strzelczyk, Mieszko I...,s Por. G. Labuda, Mieszko I, Wrocław Kraków R. Pytel, Wzmianka o Olkuszu oraz o kopalniach złota, srebra i soli w Polsce w XI wieku, Slavia Antiqua,t.XVII:1970,s Tamże, s Tamże,s.175; M. Cetwiński, Śląski tygiel, Częstochowa 2001, s D. Rozmus, Czy Olkusz ma coś wspólnego z biblijnym, s Relacja ta jest autorstwa Jehudy ha kohena. 31 Należy jednak w zgodzie z obiektywizmem naukowym dodać, że nie wszyscy zgadzają się utożsamieniem zawartej w źródłach nazwy hebrajskiej literując *Primut lub *Premut z Przemyślem. Por. F. Kupfer, T. Lewicki, Źródła hebrajskie do dziejów Słowian...,s. 37 oraz komentarz s

6 do swoich pobratymców. Według orientalistów: T. Lewickiego i F. Kupfera wydarzenia te musiały mieć miejsce pomiędzy 1018 a 1031 rokiem 32. Należy je łączyć z wyprawą Bolesława Chrobrego na Ruś w 1018 roku bądź odwetowymi wyprawami Jarosława Mądrego 33.Pierwsza wzmianka o kolonii żydowskiej nasuwała wnioski, że pierwsi osadnicy żydowscy przybyli z państwa Chazarów, w wyniku przegranej wojny z księciem Rusi Kijowskiej, Świętosławem w latach W kraju tym istniały liczne skupiska ludności żydowskiej, które po jego upadku miały w dużej mierze przenieść się na Ruś Kijowską i do Polski 35. Niektórzy uczeni dopatrywali się istnienia chazarskich nazw miejscowych na wschodnich krańcach Polski, co miało rzekomo świadczyć o pobycie zjudaizowanych Chazarów po upadku ich państwa 36.Ostatnio większość historyków odrzuciło ten pogląd 37. Oczywiście nie jest wykluczone, iż pewna liczba Żydów mogła przybyć do Polski ze wschodu, ale należy sądzić, że były to nieliczne grupy 38. Gall Anonim wspomina o wykupywaniu przez Judytę czeską, żony księcia polskiego Władysława Hermana ( )], niewolników z rąk żydowskich w latach W tamtym czasie handel niewolnikami był zjawiskiem powszechnym. Trudnili się nim także wyznawcy mozaizmu 40.O 32 F. Kupfer, T. Lewicki, Źródła hebrajskie do dziejów Słowian...,s.37 i s P. Burhard podaje, że w Przemyślu informacja źródłowa o gminie żydowskiej pojawia się rzekomo w 1085 roku. Nie wiadomo jednak, na jakiej podstawie autor książki to wnioskuje (Zob. P. Burchard, Pamiątki i zabytki...,s.11). 33 F. Kupfer, T. Lewicki, Źródła hebrajskie...,s.44; D. Rozmus, Czy Olkusz ma coś wspólnego z biblijnym,s H. Haumann, Historia Żydów, s Tamże,s H. von Kutschera, Die Chasaren, Wiedeń Już w pracy opublikowanej przez Tadeusza Czackiego dominowała teoria Chazarska (T. Czacki, Rozprawy o Żydach i Karaitach, Kraków 1807). Za teorią wschodnią byli także Maksymilian Gumplowicz i Ignacy Schiper (zob. M. Gumplowicz, Początki religii żydowskiej w Polsce, Warszawa 1903; I. Schiper, Dzieje kultury żydowskiej w średniowieczu: jidysz, Warszawa 1926;tenże,Dzieje handlu żydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937). 37 M. Altbauer, O języku dokumentów związanych z samorządem żydowskim w Polsce,[w:] Żydzi,s.13 22;tenże,Jeszcze o rzekomych chazarskich nazwach miejscowych na ziemiach polskich, Onomastica, t. XIII, 1968,s ; tenże, W sprawie Kirkutu, Język Polski,t.XXXIV,1954,s ;R. Żebrowski, Dzieje Żydów...s.15. M. Fuks, Z. Hoffman, M. Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy. Dzieje i kultura, Warszawa 1982,s.9; A. Żbikowski, Żydzi, Wrocław 2004,s H. Haumann, Historia Żydów...,s Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, Wrocław Warszawa Kraków 1968, s.68; R. Grodecki, Dzieje Żydów...,s W tamtym okresie niewolnikami stawali się: jeńcy wojenni, dłużnicy, bądź dzieci sprzedawane w niewolę przez własnych rodziców. 15

7 tym informują nas także słynne Drzwi Gnieźnieńskie, powstałe w połowie XII wieku. Przedstawione są na nich wydarzenia z końca X wieku. Znajduje się na nich scena (scena nr 8), ukazująca wykup Słowian z rąk żydowskich handlarzy 41. Wincenty Kadłubek podaje, że książę Mieszko III Stary podczas swoich krakowskich rządów w latach nałożył wysokie kary grzywny na chrześcijan prześladujących Żydów 42. Bezpośrednią przyczyną surowej reakcji księcia Mieszka Starego było pobicie przez żaków krakowskich pewnego Żyda 43. Dowodem na obecność Żydów w Polsce za panowania tegoż władcy jest również emisja brakteatów z przełomu XII/XIII wieku z napisami w języku hebrajskim 44. Mincerze żydowscy pracowali do 1206 roku na zlecenie książąt polskich: Kazimierza Sprawiedliwego, Bolesława Wysokiego i Władysława Laskonogiego 45. Na podstawie powyższych informacji przypuszczamy, że Żydzi osiedlali się w państwie piastowskim już w II poł. X wieku. Przybywając tu cieszyli się poparciem i ochroną prawną książąt polskich 46. Jednakże już wtedy zaczęło dochodzić do wystąpień antyżydowskich. Powodem była chęć pozbycia się ze strony chrześcijańskich sąsiadów konkurencji gospodarczej. Taka sytuacja miała miejsce w Krakowie już za panowania Mieszka Starego, kiedy to poturbowano pewnego Żyda. Dowodzi to, że istniała tam spora kolonia żydowska, odgrywająca znaczną rolę gospodarczą. Potwierdza to fakt zajmowania się przez wyznawców judaizmu biciem i rozprowadzaniem pieniędzy za panowania Mieszka III Scenę tę możemy poza oryginałem zobaczyć w Porta Regia Drzwi Gnieźnieńskie, tekst A.S. Labuda, fot. A. Bujak, Gniezno 1998.Na ten temat także: D. Rozmus, Czy Olkusz ma coś wspólnego z biblijnym,s Wincenty Kadłubek, Kronika Polska, Wrocław Warszawa Kraków 1992, s.180, R. Grodecki, Dzieje Żydów...,s.619;R. Modras, Kościół katolicki i antysemityzm w Polsce w latach ,Kraków 2004, s R. Grodecki, Dzieje Żydów...,s.619; M. Horn, Działalność gospodarcza Żydów Polskich w średniowieczu na tle rozwoju osadnictwa, BŻIH, nr 2 3 ( ), Warszawa 1983, s Żydzi w Polsce Odrodzonej, praca zbiorowa pod red. J. Schipera, A. Tartakowera, A. Hafftki, t. I, Warszawa 1932, s.39; A. Żbikowski, Żydzi,s.19;R. Kiersnowski, Moneta w kulturze wieków średnich, Warszawa 1988, s ; J.A. Szwagrzyk, Pieniądz na ziemiach polskich X XX wiek, Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1990, s.24; J. Samek, Złote i srebrne lata sztuki żydowskiej w Polsce, [w:] Sztuka i Pedagogika II. Krakowskie sesje naukowe, red. J. Samek, Kraków 1999, s M.Fuks, Z. Hoffman, M. Horn, J. Tomaszewski, Żydzi polscy,s I. Schiper, Dzieje handlu s.9; N. Aleksiun, Stosunki polsko żydowskie w piśmiennictwie historyków żydowskich w Polsce w latach trzydziestych XX wieku,s P. Burchard, Pamiątki i zabytki...,s

8 Niemniej jednak nie wszyscy przybysze wyznający judaizm byli osobami majętnymi. Ilustruje to relacja rabina Eliezera ben Icchaka z Czech, datowana na koniec XII wieku. Podaje on, że na terenie Polski, Czech i Węgier znajdują się ubogie społeczności żydowskie. Relacjonuje, iż w takich grupach nie ma ludzi studiujących Torę. Wobec tego wynajmują sobie jakąkolwiek osobę, posiadającą dostateczną wiedzę. Taki człowiek według ben Icchaka - jest u nich kantorem, uczy religii i jest nauczycielem żydowskich dzieci 48.W okresie monarchii wczesnopiastowskiej trudno jednak mówić o większej akcji osadniczej Żydów. Także nie jest możliwe dokładne określenie wielkości skupisk żydowskich w tamtym okresie. Brakuje, bowiem przekazów źródłowych, jednoznacznie nas o tym informujących. Dopiero tragiczne wydarzenia, związane z pierwszą krucjatą spowodują liczniejszą i zorganizowaną falę uchodźców, zmuszonych porzucić swoje dotychczasowe miejsca zamieszkania. Początki planowej akcji osadniczej mają swoją genezę, jak to już zaznaczyliśmy, w wydarzeniach odnoszących się do pierwszej krucjaty z 1096 roku 49. Rycerze krzyżowi podczas swego pochodu do Ziemi Świętej urządzali rzezie pośród mieszkańców pochodzenia żydowskiego w miastach Europy Zachodniej 50. W samych Niemczech w dolinie Renu w Wormacji zabito około 800 Żydów, w Moguncji Dokonano krwawych masakr w Kolonii, Trewirze, Ratyzbonie i Bambergu 52.Tłumaczone były chęcią wyzwolenia świata od morderców Chrystusa. Jednakże motywy, jakimi kierowali się krzyżowcy nie były tylko oparte na religijnym fanatyźmie. Mordując Żydów chciano się pozbyć długów. Od dawna przedsiębiorczy wyznawcy judaizmu udzielali pożyczek pieniężnych swoim katolickim sąsiadom. Byli oni również poważną konkurencją dla rodzimego rzemiosła. Prześladowania miały przeto charakter przemyślanej działalności, mającej na celu pozbycie się konkurenta gospodarczego 53. Również w czeskiej Pradze urządzono pogrom, mordując wielu Żydów P. Fijałkowski, Dzieje Żydów w Polsce. Wybór tekstów źródłowych XI XVIII wiek, Warszawa 1993,nr. 20, s H. Haumann, Historia Żydów...,s M. Bałaban, Historia i literatura żydowska ze szczególnym uwzględnieniem Żydów w Polsce, t. II, Lwów Warszawa Kraków 1925, s G. Ignatowski, Kościół i Synagoga, Warszawa 2000, s.76; Bolesław Kumor podaje nieco wyższą liczbę ofiar. Według tego badacza zabito w tym czasie w Wormacji ok osób, a w Moguncji ponad Zob.: B. Kumor, Historia Kościoła, t. IV, Lublin 2003,s.192.Wacław Maciejowski podaje, że w Moguncji mogło zginąć znacznie ponad tysiąc osób. Nie podaje jednak konkretnej liczby (zob. W. A. Maciejowski, Żydzi w Polsce, na Rusi i Litwie, Warszawa 1878,s.14). 52 G. Ignatowski, Kościół i Synagoga,s H.Haumann, Historia Żydów,s

9 Wspomina o tym kronikarz Kosmas, który podał, że Żydzi uciekali z Pragi do Polski i na Węgry w latach 1097/ Na podstawie tych źródeł wiemy, że pierwsza zorganizowana fala uchodźców żydowskich na ziemie polskie kierowała się z dwóch kierunków: z zachodu oraz z południa, od strony Czech. Kolejną istotną kwestią jest pytanie gdzie ta fala uchodźców żydowskich znalazła schronienie na ziemiach polskich. Nie ulega wątpliwości, że ludność żydowska w pierwszym rzędzie znajdowała schronienie na Śląsku. Pierwsze relacje źródłowe z tych obszarów dokumentują pobyt przedstawicieli religii mojżeszowej na obszarach wiejskich Najstarszy z nich podaje, że Piotr Włostowic w połowie XII wieku uposażył klasztor kanoników regularnych na Piasku we Wrocławiu wsią Tyniec Mały, która została wcześniej pozyskana od Żyda 56. Dokument został wydany przed 1193 rokiem. Wymieniony na nim Piotr Włast zmarł w 1153 roku. Transakcja musiała, więc odbyć się przed datą śmierci Własta. Na podstawie tych skąpych informacji możemy stwierdzić, że jacyś Żydzi przed 1153 rokiem posiadali na prawach własności wieś Tyniec Mały, którą następnie sprzedali 57. Fakt przebywania w tym okresie Żydów dowodzi również nie datowany dokument celny z XII wieku, umieszczony w księdze miejskiej Lwówka Śląskiego. Przypuszczamy, że przekaz nie mógł powstać w późniejszym okresie, ponieważ wymienia jeszcze żony księży katolickich. W postanowieniach dotyczących Żydów jest tam interesująca wzmianka, mówiąca o konieczności zapłacenia za pochówek Żyda vierdunc. Był to podatek za konwój pobierany na pogrzebach 58. Następne przekazy pochodzą z lat Żydzi Józef i Chaskiel jako właściciele podwrocławskiej wsi Sokolniki, sprzedali osadę. Została następnie ofiarowana wrocławskiemu klasztorowi Św. Wincentego na Ołbiniu 59. Nie ma wątpliwości, że wspomniani dwaj Żydzi nie posiadali całej osady. Na dokumencie wydanym przez Bolesława 54 H. Zaremska, Żydzi w średniowiecznej Europie Środkowej,s.31.G. Ignatowski podaje, że mogło tam zginąć nawet kilka tysięcy Żydów: G. Ignatowski, Kościół,s Kosmasa Kronika Czechów, Warszawa 1968, s ; H. Zaremska, Żydzi w średniowiecznej Europie Środkowej,s.31;W. Maciejowski, Żydzi w Polsce,s KDS, t. I, nr 68, s ; D. Walerjański, Żydzi rolnicy,s R. Grodecki, Dzieje Żydów...,s.610; M. Horn, Działalność gospodarcza Żydów Polskich...,s.74; W. Korta, Rozwój wielkiej własności feudalnej na Śląsku do połowy XIII wieku, Wrocław Warszawa Kraków 1964, s. 22 i s F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie na Śląsku, BŻIH, nr 34, 1960, s KDS, t. I, nr 103, s Zob. W. Korta, Rozwój wielkiej własności...,s ; M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII XVIII wieku, Wrocław 1996, s

10 Kędzierzawego we Wrocławiu, 22 czerwca 1149 roku, wymienione są Sokolniki jako własność klasztoru św. Wincentego 60.Ten stan rzeczy potwierdza dokument papieża Celestyna III, wydanego na prośbę opata Cypriana, 8 kwietnia 1193 roku 61. Dopiero dokument księcia Henryka Brodatego z 1203 roku podaje jako właściciela Sokolnik Żyda Józefa 62. Dyplom tegoż władcy z 1204 roku wymienia obok Józefa, Chaskiela jako współwłaściciela osady 63. W świetle powyższych informacji nie wiadomo, w jakich okolicznościach Żyd Chaskiel został współwłaścicielem wsi. Józef i Chaskiel jako posiadacze Sokolnik pojawiają się na dokumentach Henryka Brodatego jeszcze dwukrotnie: przed 21 sierpnia 1208 roku 64 oraz w 1218 roku 65.Zatem klasztor jak i wymienieni wyżej Żydzi byli w posiadaniu tylko po połowie wsi Sokolniki. Dopiero w późniejszym okresie klasztor nabył drugą część osady. Poświadcza to dokument wystawiony w Asyżu przez papieża Innocentego IV z 4 lipca 1253 roku. Wymieniono w nim Sokolniki jako własność klasztoru premonstratensów wrocławskich 66. Treść kolejnego dokumentu z 1226 roku jest niezwykle frapująca. Został on wydany w wyniku sądu polubownego pomiędzy Henrykiem Brodatym a biskupem wrocławskim Wawrzyńcem. Podana jest tam informacja, że w kasztelanii bytomskiej (Dolny Śląsk) chłopi książęcy mają płacić kościołowi dziesięcinę w postaci miodu, natomiast wolni chłopi i Żydzi mają uiszczać pełną dziesięcinę snopową 67. Mamy tu na pierwszy rzut oka dziwną sytuację, gdzie wyznawcy obcej religii byli zmuszeni uiszczać dziesięcinę na rzecz Kościoła. Analizując głębiej zaistniałe okoliczności należy sądzić, że ziemia była w przeszłości w posiadaniu chrześcijan. Musieli oni płacić podatek na rzecz instytucji kościelnej. Kiedy ziemia przeszła w bliżej nieznanych okolicznościach w posiadanie Żydów, Kościół nie chcąc rezygnować z dochodów, dalej korzystał z nabytych wcześniej praw KDS,t. I, nr 25, s ; W. Korta, Rozwój wielkiej własności...,s KDS,t. I, nr 70, s Dokument został wydany w Lateranie. Stolica Apostolska wzięła w nim pod opiekę klasztor, wymieniając imiennie jego posiadłości. Por. W. Korta, Rozwój wielkiej własności...,s KDS, t. I, nr 103, s KDS, t. I, nr 107, s KDS, t. II, nr 130, s KDS, t. II, nr 193, s SU, t. III, nr 89, s ; W. Korta, Rozwój wielkiej własności...,s Urkunden zur Geschichte des Bisthums Breslau im Mittelalter, wyd. G. A. Stenzel, Breslau 1845, nr 2; R. Grodecki, Dzieje Żydów...,s.612; M. Horn, Działalność gospodarcza...,s Taki punkt widzenia przedstawił R. Grodecki, Dzieje Żydów...,s

11 Także księga henrykowska barwnie opisuje wydarzenia mające miejsce w II połowie XIII wieku, jak to rycerz Ścibor z Czesławic zadłużył się u Żyda Merkelina z Ziębic za cenę 66 grzywien. Nie mogąc spłacić długu musiał Merkelinowi odstąpić ziemię za 50 grzywien 69. Reszta długu została mu darowana. Oczywiście fakt anulowania reszty zadłużenia nie wynikał z dobroduszności izraelity. Ziemia, bowiem i tak znacznie przewyższała sumę pieniędzy, jaką pożyczył rycerzowi Ściborowi. Księga henrykowska podaje, że ziemię Merkelin sprzedał fikcyjnie księciu, a ten odsprzedał ją - równie pozornie- opatowi klasztoru henrykowskiego 70. Cały ten epizod, na pozór niezrozumiały, należy tłumaczyć niechęcią klasztoru do wchodzenia bezpośrednio w transakcję z Żydem. Opat, już uprzednio odkupił ziemię od Merkelina. Należało jednak zachować pozory, że klasztor nie wchodzi w kontakty gospodarcze z niewiernymi. Istotna zdaje się być wzmianka z 1291 roku o Górkach Żydowskich. Nazwa osady sugeruje, że jej dawnymi właścicielami byli nieznani z imienia Żydzi 71 Kolejny przekaz dotyczy Żyda Salomona z Ziębic, który został właścicielem zastawionego uprzednio u niego młyna. Dopiero 14 września 1311 roku wypłacono mu 7 marek groszy jako wykup 72. O posiadłościach ziemskich, będących w posiadaniu Żydów dowiadujemy się w 1336 roku, kiedy to Żyd wrocławski, Henryk sprzedał Albertowi Haase 12 ½ łanów ziemi ornej ze swej posiadłości. Dobra te znajdowały się w pobliżu Środy Śląskiej 73. Przykładem znaczenia i zarazem zamożności ówczesnej społeczności żydowskiej na Śląsku jest słynny skarb ze Środy Śląskiej. Znaleziony wiosną 1988 roku, oprócz klejnotów zawierał 2924 monet srebrnych i 39 złotych. Skarb pochodzi z końca pierwszej połowy XIV wieku, o czym świadczy moneta księcia piastowskiego Wacława I Legnickiego, wybita w 1347 r. Był to okres tragiczny w dziejach Europy. Atak dżumy na kontynencie pochłonął ogromną liczbę ofiar na skalę dotychczas niespotykaną. Z uwagi na fakt, że o wywołanie zarazy oskarżono Żydów, doszło wtedy do największych pogromów w historii całego średniowiecza. Fala antyżydowskich wystąpień dotarła wtedy z Europy zachodniej na 69 Księga henrykowska, wyd. J. Matuszewski, S. Rospond, tłum. R. Grodecki, Poznań 1949, s.364 i nn. 70 M. Cetwiński, Śląski tygiel,s F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie...,s Tamże, s L. Oelsner, Schlesische Urkunden zur Geschichte der Juden im Mittelalter, Wien 1864, s. 50; F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie...,s

12 ówczesny Śląsk 74. Właśnie te wydarzenia mają związek z ukryciem skarbu średzkiego. Dzięki zachowanym przekazom źródłowym, możemy ustalić właściciela owego skarbu. 3 września 1348 roku król czeski Karol IV Luksemburski upoważnił: Jana, proboszcza kaplicy Wszystkich Świętych na Hradczanach, Henryka scholastyka głogowskiego, Petrusa de Luna i Hubardusa Altari, swego marszałka dworu do prowadzenia rozmów w imieniu monarchy w sprawie uzyskania dużej pożyczki. 28 października 1348 roku został wystawiony we Wrocławiu kolejny dokument, zapewniający Żydowi Muscho ze Środy Śląskiej trzyletnie prawo do przebywania na Śląsku. Ponadto został on zwolniony z podatku żydowskiego za pożyczkę pieniężną, którą udzielił samemu władcy. Natomiast identyfikację Mojżesza ze Środy Śląskiej (Muscho jest formą oboczną tego imienia)jako właściciela, potwierdza jeden z pierścieni wchodzący w skład skarbu średzkiego. Na pierścieniu zostały wygrawerowane przedstawienia słońca i księżyca, będące kryptogramem tego imienia. Niedługo po udzieleniu władcy czeskiemu ogromnej pożyczki Muscho ukrył w skrytce zostawione mu klejnoty w Środzie Śląskiej. Nie dotarł jednak już ponownie do tego skarbu na skutek pogromu, jaki miał miejsce w Środzie Śląskiej, którego sam padł ofiarą. Może to wskazywać, że skarbu już nie odebrał 75. W znacznie większej skali w porównaniu z osadnictwem wiejskim rozwijało się osadnictwo żydowskie w miastach śląskich. Najstarszym śladem obecności tej społeczności na Śląsku jest zachowana we Wrocławiu inskrypcja nagrobna z 4 sierpnia 1203 roku - Dawida, syna Sar Szaloma 76. Na niej widnieje napis: Ten kamień jest pomnikiem nagrobnym rabbiego Dawida o miłym głosie, syna Sar Szaloma[...]Dusza jego związana w węzełku życia 77. Nagrobny pomnik stał na mogile kantora prowadzącego śpiewne modły we wrocławskiej bożnicy 78. Najazd tatarski z 1241 roku doprowadził do spalenia Wrocławia. Konsekwencją było zniszczenie gminy żydowskiej w tym mieście. Została ona jednak szybko odbudowana, o czym świadczą zachowane do naszych czasów nagrobki z pierwszej połowy 74 Na ten temat szerzej będziemy pisać w drugim rozdziale. 75 Na temat skarbu w Środzie Śląskiej zob. Klejnoty monarsze. Skarb ze Środy Śląskiej, red. J. Pietrusiński, J. Witkowski, Wrocław E. Hintze, Katalog der vom Verein Jüdischer Museum Breslau in den Räumen des schlesischen Museums für Kuntgewerbe und Altertümer veranstalten Austellung: das Judentum in der Geschichte Schlesiens, Breslau 1929, s.8 9; M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje...,s ; L. Ziątkowski, Dzieje Żydów we Wrocławiu, Wrocław 2000,s M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje...,s.169; A. Żbikowski, Żydzi...,s M. Łagiewski, Macewy mówią, Wrocław - Warszawa Kraków 1991, s

13 XIII wieku. Pierwszy z nich datowany jest na okres po 1239/1240 roku, a kolejny pochodzi z 25 grudnia 1246 roku 79. W świetle powyższych informacji wynika, że Żydzi przebywali we Wrocławiu zapewne już na przełomie XI/XII wieku, a gmina żydowska funkcjonowała od drugiej połowy XII wieku. Znaczącym skupiskiem żydowskiej ludności na Śląsku była Świdnica, gdzie Żydzi dokumentowani źródłowo są już w XIII wieku 80. W końcu tego stulecia istniała tam dość liczna gmina, czego dowodem jest skierowany do świdnickich Żydów dokument protekcyjny księcia Henryka IV Probusa z 1285 roku 81. Skupiska ludności starozakonnej istniały także w pozostałych miastach na Śląsku. Źródła poświadczają pobyt tej społeczności w II połowie XIII wieku w: Ziębicach, Lwówku Śląskim, Kłodzku i Opawie. Dokument potwierdzający pobyt Żydów w Legnicy pochodzi z 1301 roku 82. Nie ulega wątpliwości, że wyznawcy judaizmu musieli tam żyć już w II połowie XIII wieku. Według Friedricha Emanuela Fischera i Carla Friedricha Stuckarda, mieli osiedlić się już w 1170 roku przy zamku Legnickim 83. Jest to jednak informacja nieprawdopodobna. Już Marcus Brann uznał tę datę za mocno wątpliwą 84. Równie mało wiarygodne są wzmianki mówiące, że w Bolesławcu Żydzi mieszkali już w 1190 roku, a we Lwówku Śląskim w 1209 roku 85. W Bolesławcu w 1190 roku rzekomo mieszczanie pożyczyli od Żydów sumę, przeznaczoną na budowę murów miejskich. W zamian pozwolono im na budowę bożnicy i wyznaczono ulicę, gdzie mogli mieszkać 86.Należy wykluczyć pobyt tej wspólnoty w Zgorzelcu i Wleniu, mającej tam przebywać jakoby już w XII wieku 87. W pierwszej połowie XIV stulecia pojawili się Żydzi w Środzie Śląskiej, Strzelinie, Oławie, Niemczy, Sokołowie, 79 M Wodziński, Hebrajskie inskrypcje...,s i 195. Zob. także: M. Soliński, L. Ziątkowski, Średniowieczne cmentarze żydowskie we Wrocławiu, Sobótka 44: nr 1, M. Goliński, Ze studiów nad Żydami świdnickimi w średniowieczu,[w:] Z historii ludności żydowskiej w Polsce i na Śląsku, red. K. Matwijowski, Wrocław 1994, s M. Wodziński, Hebrajskie inskrypcje,s Urkundenbuch der Stadt Liegnitz und ihres Weichbildes bis zum Jahre 1455, wyd. F.W. Schirrmacher, Legnica 1866, nr 21, s F. E. Fischer, C.F. Stuckard, Zeitgeschichte der Städte Schlesiens mit Abbildungen, t. I III, Świdnica M. Brann, Geschichte der Juden in Schlesien, t. I, Wrocław 1896, s.2,przyp J. G. Bergemann, Historisch- topographische Beschreibung der Kreisstadt Lőwenberg, Jelenia Góra 1824, s. 123; F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie...,s Regesten zur Schlesischen Geschichte : Namens des Vereins fur Geschichte und Alterthum Schlesiens, wyd C. Grunhagen, Breslau s. 53; F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie..., s F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie...,s.3. 22

14 Złotoryi, Chojnowie, Namysłowie, Brzegu, Nysie, Ścinawie Nyskiej, Górze, Lubinie, Wschowej i Strzegomiu. W II połowie XIV wieku zamieszkiwali dalsze miasta, a mianowicie: Ząbkowice Śląskie, Jawor, Dzierżoniów, Głubczyce, Ujazd, Widawę, Grodków 88.W Grodkowie pierwszy przekaz poświadczający pobyt społeczności żydowskiej pochodzi z lat 1357 i Niejaka Frejda z Grodkowa razem ze swą matką płaciła w tych latach podatek pięciu vierdunc. W tym samym czasie Józef z Grodkowa razem z małżonką miał wyznaczony podatek na rzecz Wrocławia 89. W 1354 roku w Bierutowie, Żyd Jakub płacił na rzecz króla 5 groszy podatku, a miastu jedną miarę 90. Co ciekawe nie ma przekazów, informujących nas o przedstawicielach wyznania mojżeszowego na obszarze Górnego Śląska w pierwszym etapie kolonizacji. W Opolu Żydzi przebywali zapewne od II połowy XIII wieku, skoro w I połowie XIV wieku źródła potwierdzają pobyt tej ludności 91. W Raciborzu pierwsza wzmianka o wyznawcach mozaizmu pochodzi dopiero z 1367 roku, a w Koźlu i Pyskowicach z 1373 roku 92. W Bytomiu w 1395 roku został wymieniony na dokumencie Abraham von Buthum 93.Ostatnio podczas prac archeologicznych odkryto w Bytomiu drewnianą laskę z gwiazdą Dawida, datowaną na przełom XIV/XV wieku. W późniejszym okresie w księgach miejskich Krakowa pojawiają się Żydzi pochodzący z Bytomia. 29 marca 1435 roku w księgach krakowskich występuje Salomon 94, a 19 września 1495 roku Jakub 95. W świetle tych danych Żydzi w górnośląskim Bytomiu pojawili się w XIV wieku. W Gliwicach pobyt wyznawców judaizmu w średniowieczu nie jest udokumentowany 96. Są jednak przesłanki, sugerujące, że mogli 88 Tamże, s Znajduje się tam również wykaz niektórych źródeł dotyczących pierwszych przekazów o Żydach w miastach śląskich. 89 L. Oelsner, Schlesische Urkunden,nr. 20, nr 28; F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie...,s L. Oelsner, Schlesische Urkunden,nr.13; F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie...,s F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie..,s.26 27;M. Cetwiński, Śląski tygiel...,s F. Rosenthal, Najstarsze osiedla żydowskie...,s.26 27; A.Steinert, Geschichte der Juden in Oppeln. Fest - und Gedenkschrift der Oppelner Synagogengemeinde zur Erinnerung an das fünfundzwanzigjährige Bestehens der neuen Synagoge, Oppeln 1922, s J. Drabina, Historia Bytomia ( ), Bytom 2000, s.107; P. Maser, A. Weiser, Juden in Oberschlesien, t. I, Berlin 1992, s Żydzi w średniowiecznym Krakowie. Wypisy źródłowe z ksiąg miejskich krakowskich, oprac. B. Wyrozumska, Kraków 1995, nr 310, s Tamże, nr 939, s P. Nadolski, Historia osadnictwa Żydów w Gliwicach sytuacja prawna Żydów na Śląsku do I wojny światowej,[w:] Żydzi Gliwiccy, oprac. zbiorowe, Gliwice 2006, s

15 przebywać już w tym czasie. W XVII wieku pojawiają się wzmianki o ulicy żydowskiej Judengasse 97. Zwyczaj nadawania nazw ulic od przedstawicieli określonego rzemiosła, czy też jednego wyznania zamieszkującego określoną ulicę, zanikł w okresie renesansu. Przemawia to za istnieniem jakiejś niewielkiej kolonii żydowskiej w tym mieście w XV wieku 98. Podsumowując, fale migracji ludności żydowskiej w pierwszej kolejności docierały na obszary bardziej rozwinięte ekonomicznie, a mianowicie na Dolny Śląsk. Nieco później musieli przybyć na Górny Śląsk, bowiem były to tereny słabsze gospodarczo, o mniejszej liczbie lokowanych miast. Także miasta dolnośląskie były o wiele ludniejsze 99. Tezę tę zdaje się potwierdzać późne pojawienie się przedstawicieli mozaizmu na Górnym Śląsku w źródłach. Na podstawie powyższych faktów należy sądzić, że Żydzi na Śląsku mogli się osiedlać już na przełomie XI/XII wieku 100. Była to ludność bogata, o czym dowodzi posiadanie dóbr ziemskich. Liczni osadnicy rozlokowali się nie tylko w miastach, ale i na wsi, gdzie uprawiali ziemię. Taka sytuacja występowała w nadodrzańskiej kasztelanii bytomskiej. Społeczność była dobrze zorganizowana, czego dowodem było istnienie kirkutu we Wrocławiu, a co za tym idzie gminy żydowskiej, istniejącej zapewne od drugiej połowy XII wieku. Stan majątkowy Żydów zamieszkujących w tym mieście nasuwa przypuszczenie, że byli to potomkowie uciekinierów z Pragi, ponieważ tamtejsza kolonia uchodziła za bardzo bogatą 101. Kolejną dzielnicą, gdzie starozakonni występowali była Małopolska. Żydzi w Krakowie przebywali zapewne już od XI wieku 102. W XII wieku o pobycie tej ludności świadczy przytoczona przez nas sprawa Żyda poturbowanego przez żaków krakowskich za panowania Mieszka Starego. Dopiero jednak krakowscy Żydzi w XIV wieku zorganizowali się w synagogę 103.W 1304 roku przekaz źródłowy podaje informację o istnieniu ulicy 97 Tamże,s.47, D. Walerjański, Kalendarium dziejów Żydów Gliwickich,[w:] Zydzi,s Tamże,s Zob. J. Drabina, Historia miast śląskich w średniowieczu, Kraków Piotr Włostowic zmarł w 1153 roku, transakcja musiała więc się odbyć przed tą datą, ok. poł. XII wieku. Por. M. Wodziński, Hebrajskie..., s Kosmasa Kronika Czechów...,s. 319;H. Haumann, Historia Żydów...,s Jest to hipoteza, bowiem nie ma przekazów źródłowych z tego okresu, które by to jednoznacznie dowodziły. 103 F. Kiryk, F. Leśniak, Skupiska żydowskie w miastach małopolskich do końca XVI wieku, [w:] Żydzi w Małopolsce,s

16 żydowskiej w Krakowie 104. Z 1356 pochodzi wzmianka o synagodze, usytuowanej przy obecnej ulicy św. Anny 105. Domy społeczności izraelskiej w Krakowie były rozlokowane od ulicy Gołębiej po ulicę Św. Szczepana. Zajmowały rozległy obszar pośród domów chrześcijan i w pobliżu kościołów. Sytuacja stopniowo zaczęła się zmieniać, kiedy Kapituła Krakowska w 1469 roku odkupiła od Żydów domy przy ulicy Żydowskiej(Św. Anny), a następnie zamieniła ją z Uniwersytetem na Basztę Grochową przy ulicy Kanonicznej 106. W Olkuszu pierwsi przedstawiciele mozaizmu występują w początkach XIV wieku. Odnotowano przed 1317 rokiem właścicieli dwóch dużych żydowskich domów: Curie due Judeorum przy rynku olkuskim 107. Ta pierwsza informacja o Żydach olkuskich nasuwa wniosek, że pojawili się tam już w XIII wieku 108. W Sandomierzu obecność wyznawców mozaizmu potwierdzają źródła już w 1367 roku, a bożnica istniała tam w 1418 roku. Ludność ta odgrywała znaczącą rolę gospodarczą w rozwoju tego miasta (kupcy i finansiści), stanowiąc większe skupisko tej populacji w Polsce 109.Tarnów jako miasto prywatne nie miał licznej gminy żydowskiej. Pierwsza wzmianka dokumentująca pobyt izraelity w tym mieście pochodzi z 1445 roku i dotyczy niejakiego, Kalefa. Dopiero w końcu XV wieku powstała w Tarnowie gmina żydowska. Została wymieniona w rejestrze osiedli żydowskich na obszarze Korony w 1507 roku 110. We Lwowie Żydzi wzmiankowani są w akcie Kazimierza Wielkiego z 1356 roku, nadającym miastu prawo magdeburskie 111. W 1367 roku król Polski nadał dla tamtejszych wyznawców judaizmu przywilej. 104 M Bałaban, Historia Żydów w Krakowie i na Kazimierzu , t. I, , Kraków 1931, s. 5; M. Horn, Działalność gospodarcza,s J. Samek, Dziesięć bożnic i synagog w Krakowie,[w:] Sztuka i Pedagogika (IV), red. J. Samek, Kraków 2006,s Żydzi w średniowiecznym Krakowie,s B. Wyrozumska, Fragmenty najstarszej księgi miejskiej Olkusza, [w:] Małopolskie Studia Historyczne, t. II, 1959, nr 1, s ; K. Kocjan, Olkuscy Żydzi. Szkic historyczny, Olkusz 1997,s. 5,s.10; M. Bałaban, Studia Historyczne, Warszawa 1927, s K. Kocjan, Olkuscy...,s W. Kowalski, Ludność żydowska a duchowieństwo archidiakonatu sandomierskiego w XVII- XVIII wieku, Studia Judaica 1:1998,nr2,s F. Kiryk, F. Leśniak, Skupiska żydowskie,s Akta grodzkie i ziemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tak zwanego bernardyńskiego we Lwowie, t. III, Lwów 1872, nr 5, s ; M. Kapral, Przywileje królewskie dla lwowskich Żydów w XIV XVIII wieku. Przegląd źródłoznawczy, Studia Judaica 4: 2001, nr 1 2(7-8),s.55-66; J. Wyrozumski, Żydzi w Polsce,s

17 Wiele nieporozumień wynikło z początkami osadnictwa żydowskiego nad Przemszą i Brynicą obszarami współcześnie określanymi jako Zagłębie Dąbrowskie. Marian Kantor Mirski sądził, że dokument z 1226 roku dotyczący sporu między księciem Henrykiem Brodatym, a biskupem wrocławskim, Wawrzyńcem odnosi się do obszarów górnośląskiej kasztelanii bytomskiej, do której w części wchodziły obszary nad Przemszą i Brynicą 112.Podobne stanowisko zajął Dariusz Walerjański 113. Jest to jednak nieporozumienie. Henryk Brodaty i biskup wrocławski nie mogli stanowić o obszarach, nad którymi nie mieli jurysdykcji. Terytorium kasztelanii bytomskiej było w granicach księstwa opolsko - raciborskiego, nad którym władzę sprawował książę Kazimierz 114. Pod względem kościelnym były to obszary dekanatu sławkowsko bytomskiego, podległemu diecezji krakowskiej 115. Wspomniany dokument dotyczył, więc Bytomia nad Odrą, będącego także siedzibą kasztelana. W tej sytuacji nasuwa się pytanie, kiedy pojawili się pierwsi wyznawcy mozaizmu na tych terenach. Naszym zdaniem niewielkie grupy musiały pojawić się już w pierwszej połowie XIII wieku 116. Hipotezę zdaje się potwierdzać dokument z 1226 roku, kiedy to książę opolski Kazimierz I z okazji poświęcenia kościoła w Oleśnie nakazał spisanie dotychczas obowiązujących opłat celnych. Następnie biskup wrocławski Wawrzyniec na podstawie złożonych zeznań przed urzędnikami książęcymi zatwierdził prawa celne dla Olesna i Siewierza. Przekaz podaje informację o Żydach ciągnących z Moraw na Kujawy, od których należało pobierać cła na rogatkach obu miast nawet gdyby nie mieli z sobą towarów na sprzedaż 117. W Siewierzu pobierano tylko opłatę pieniężną w wysokości jednego skojca 112 M. Kantor Mirski, Opowieści historyczne o Żydach znad Przemszy, [w:] Żydzi w Zagłębiu, red. J. Przemsza Zieliński, Sosnowiec 1993, s D. Walerjański, Żydzi rolnicy,s S. Witkowski, Dzieje Milejowic (Milowic) w średniowieczu, [w:] Osadnictwo nad Przemszą i Brynicą w średniowieczu, red, J. Sperka, S. Witkowski, Cieszyn Sosnowiec 2005, s.122; tenże, Własność ziemska w kasztelanii bytomskiej w średniowieczu, Katowice 2004, s. 7 i nn. 115 Monumenta Poloniae Vaticana, t. I, Acta Camerae Apostolicae ( ), Kraków 1913, s , ; J. Knosalla, Das Dekanat Beuthen, Katowice 1935; B. Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. I, Kraków 1998,s ;S. Witkowski, Dzieje Milejowic...,s.124; F. Maroń, Rozwój sieci parafialnej w diecezji katowickiej aż do końca XV w., Śląskie Studia Historyczno Teologiczne, t. II, Katowice 1969, s W. Jaworski, Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim do 1968 roku. Przemiany kulturowe,[w:] Mozaika kultur, red. M. Kisiel, P. Majorski, Sosnowiec 2006, s Regesten zur Schlesischen Geschichte, [w:] Codex diplomaticus Silesiae, t. VII(dalej: CDS VII) wyd C. Grünhagen, Breslau , nr 293, s.132; SU, t. I,cz.2, nr 269,s ; KDS, t. III, nr 309, s ; J. Laberschek, Z dziejów Siewierza i ziemi siewierskiej do końca XIII wieku,[w:] Siewierz, Czeladź, 26

18 srebra od wozu i 2 denarów od kupców chrześcijańskich i żydowskich zmierzających w jakimkolwiek kierunku konno lub pieszo. Z cła zwolniona była ludność miejscowa, duchowni, posłowie, mincerze i celnicy książęcy 118.Również nieco późniejsze dokumenty Henryka Brodatego z 1234 roku i Władysława opolskiego z 1260 roku potwierdzają istnienie komór celnych w Siewierzu 119.Ten stan rzeczy mógł przyciągnąć pewną ilość osadników żydowskich na te obszary chcących osiedlać się w miejscach gdzie można było prowadzić działalność gospodarczą w postaci rzemiosła, czy też handlu. Taką osadą mógł być Będzin, istniejący jako gród już od połowy IX wieku 120. Był on położony na wschodnich krańcach Małopolski i przez cały okres związany był z Polską. W 1358 roku miasto zostało lokowane na prawie magdeburskim przez Kazimierza Wielkiego 121. Już na przełomie XV/XVI wieku liczyło ok. 800 mieszkańców 122. Pierwsze pewne informacje o Żydach w Będzinie pochodzą dopiero z i 1583roku 124. Wobec tego nie sposób jest jednoznacznie stwierdzić, czy osadnicy żydowscy nad Przemszą i Brynicą osiedlali się już w XIII wieku. Istnieją tylko Koziegłowy. Studia i materiały z dziejów Siewierza i księstwa siewierskiego, red. F. Kiryk, Katowice 1994, s CDS VII, nr 293, s.132; SU, t. I,cz.2,nr 269,s ; KDS, t. III,, nr 309, s ; J. Laberschek, Z dziejów Siewierza i ziemi siewierskiej, s CDS VII, nr 429 b,s ,nr 1035, s ; SU, t. III, nr 80, s.51 53, nr 340,s ; J. Laberschek, Z dziejów Siewierza..., s A. Rogaczewska, Wyniki badań wykopaliskowych na Górze Zamkowej w Będzinie, województwo katowickie, [w:] Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i na ziemiach pogranicznych w 1993 roku, Katowice 1997, s.86 91;taże, Dwie linie umocnień wczesnośredniowiecznego grodu na Górze Zamkowej w Będzinie, Zeszyty Zagłębiowskie, t. 5,2000,s. 5 7; taże, Gród na Górze Zamkowej w Będzinie w IX X wieku jako pierwszy etap osadnictwa wczesnośredniowiecznego na tym stanowisku,[w:] Początki i rozwój miast Górnego Śląska. Studia interdyscyplinarne, red. D. Abłamowicz, M. Furmanek, M. Michnik, Gliwice 2004, s ; E. Foltyn, Osadnictwo wczesnośredniowieczne w dorzeczu Przemszy w świetle badań archeologicznych, [w:] Osadnictwo,s J. Sperka, Kształtowanie się granicy małopolsko śląskiej w średniowieczu na obszarze nad Przemszą i Brynicą, [w:] Osadnictwo...,s.106; J. Krajniewski, Na tropach legendy. Szkice z dziejów Zagłębia, Będzin 2003, s. 9 10; tenże, Miasteczko Będzin, Będzin 2003, s.3 4;tenże, Żydzi wiejski kahału będzińskiego na przełomie XVIII i XIX wieku, [w:] Żydzi na wsi,s J. Sperka, Kształtowanie się granicy małopolsko śląskiej w średniowieczu...,s Lustracja województwa krakowskiego z 1564 roku, wyd. J. Małecki, Warszawa 1964; W. Jaworski, Żydzi w Zagłębiu Dąbrowskim. Zarys dziejów, Sosnowiec 2006, s.3; J. Krajniewski, Miasteczko...,s M. Horn, Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce ( ), (dalej: Regesty), t. II, cz. 1,Wrocław Warszawa Kraków Gdańsk Łódź 1984, nr 34, s.32; F. Kiryk, F. Leśniak, Skupiska żydowskie w miastach małopolskich...,s.25, przyp

19 pewne przesłanki, pozwalające domniemywać, że niewielkie grupy Żydów mogły tam żyć. Mamy tu na myśli dokument z 1226 roku, potwierdzający przejazd kupców żydowskich przez Siewierz, podążających ważnym traktem handlowym, prowadzący przez Będzin. Ważnym skupiskiem osadniczym Żydów w Polsce była Wielkopolska. W dzielnicy tej źródła wymieniają osady Żydowo k. Gniezna (1205 r.) i Żydowo k. Kalisza (1213r.) 125. Nazwy nie pozostawiają wątpliwości, że mieszkańcami tych osad była ludność wyznania mojżeszowego. Na podstawie tych faktów można wysunąć wniosek, że pierwsi koloniści dotarli na obszary Wielkopolski już w XII wieku. Następny dokument poświadczający obecność Żydów w Wielkopolsce został wydany w Kaliszu przez księcia Przemysława II w 1287 roku 126. Potwierdzono w nim transakcję przekazania gruntów, przeznaczonych na cmentarz dla wyznawców mozaizmu w Kaliszu. Niejaki Ruspiniusz, syn Jaśka zapisał wzgórze Żydom kaliskim 127, które było położone na granicy jego dziedzicznego majątku Podgórza,. Ci mieli w zamian opłacać Ruspiniuszowi co roku opłatę w wysokości 9 talentów pieprzu i 2 szafranu 128. W przypadku nie dotrzymania umowy ziemia miała zostać oddana właścicielowi. W roku 1367 istniała gmina żydowska w Poznaniu, a pod koniec XIV wieku gminy w mniejszych miejscowościach Wielkopolski, m.in. w Pyzdrach, Kościanie i Kopaszewie 129 Na Mazowszu według Mariana Fuksa, Żydzi pojawili się, co najmniej od początku XIII wieku. Przemawia za tym przywilej biskupa płockiego Piotra I z 1237 roku. W dokumencie wymieniono studnię żydowską, mającą stanowić granicę kilku ulic 130. Informacja jest pośrednim dowodem na istnienie w Płocku w tamtym okresie gminy żydowskiej. Kolejna wzmianka wskazująca na ślad ludności żydowskiej na tym obszarze pochodzi z 7 października 1422 roku. Wtedy to Żyd Maj otrzymał od księcia Janusza I 125 KDW, t. I, nr 81, s KDW, t. I, nr 574, s KDW, t. I, nr 574, s. 534; P. Fijałkowski, Dzieje Żydów...,nr 21, s.42 43; M. Horn, Działalność gospodarcza...,s Opłata została wyznaczona na dzień św. Marcina, tj. 11 listopada. 129 M. Bałaban, Historia i literatura,s M. Fuks, Żydzi w Warszawie. Życie codzienne. Wydarzenia. Ludzie. Poznań Daszewice 1997,s.55; Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich, wyd. J.K. Kochanowski, Warszawa 1919, nr 362;R. Mahler, E. Ringelblum, Teksty źródłowe do nauki historii Żydów w Polsce i we wschodniej Europie, z. I, Warszawa 1930, s. 23; M. Horn, Działalność gospodarcza...,s.75;j. Wyrozumski, Żydzi w Polsce..., s.131;p.burchard, Pamiątki i zabytki...,s

20 winnicę w Wyszogrodzie 131.W ziemi sochaczewskiej Żydzi przebywali w pierwszej połowie XV wieku. Mogą świadczyć o tym przywileje nadane tamtejszym Żydom przez księcia Władysława I w latach Regulowały one zasady prawne odnoszące się do szlachciców zadłużonych u Żydów. Według książęcych regulacji prawnych, jeśli właściciel ziemski nie zwrócił długu w trzecim lub czwartym terminie, Żyd miał wtedy prawo do przejęcia na własność majątku szlacheckiego aż do chwili zwrotu pożyczonych pieniędzy 133. W Warszawie Żydzi mieszkali od początku XIV wieku 134. Najstarsza księga Czerska z 1414 roku wymienia Lazara Judeo de Varschovia 135. Według Emanuela Ringelbluma, Żydzi w Nowej Warszawie mieszkali od ok. 1416, tj. od momentu, kiedy zachowały się księgi ławnicze. Kolejne wzmianki o ludności żydowskiej pojawiają się w miejskich księgach warszawskich z 1421 roku 136. Następny dokument potwierdzający pobyt Żydów w Warszawie został wydany przez księcia mazowieckiego Konrada III Rudego( ) w 1469 roku. Książę ten potwierdzał autonomię dla tamtejszej społeczności żydowskiej 137. W 1483 roku akta ziemskie powiatu tarczyńskiego informują nas o sporze, jaki toczył się pomiędzy Żydami Rubinem z Warszawy a Zuzmanem z Brześcia 138. W świetle powyższych przekazów źródłowych można wysnuć wniosek, że wyznawcy judaizmu pojawili się tam już w XIV wieku. Według Pawła Fijałkowskiego, w województwach łęczyckim i rawskim Żydzi osiedlili się dopiero w XV stuleciu. Źródła pisane tylko w nielicznych przypadkach mówią o 131 P. Fijałkowski, Dzieje Żydów...,nr 39, s. 66; P. Burchard, Pamiątki i zabytki...,s P. Fijałkowski, Żydzi w mazowieckich wsiach od czasów najdawniejszych do początków XIX wieku,[w:] Żydzi na wsi,s Tamże, s H. Węgrzynek, Żydzi w Warszawie przed XIX wiekiem,[w:] Żydzi Warszawy. Materiały konferencji w Żydowskim Instytucie Historycznym w 100 rocznicę urodzin Emanuela Ringelbluma, red. E. Bergman, O. Sienkiewicz, Warszawa 2000, s Archiwum Główne Akt Dawnych, Księga Czerska, sygn. 273 za: E. Ringelblum, Żydzi w Warszawie, cz. I: od czasów najdawniejszych do ostatniego wygnania w r. 1527, Warszawa 1932, s.146; H. Węgrzynek, Żydzi w Warszawie,s M. Fuks, Żydzi...,s P. Fijałkowski, Dzieje Żydów...,nr 4, s Tamże, nr 23, s