OCENA SYSTEMU REJESTRACJI I KONTROLI OBROTU SUBSTANCJAMI I PREPARATAMI CHEMICZNYMI OBJĘTYMI KONWENCJĄ SZTOKHOLMSKĄ

Transkrypt

1 Faza inwentaryzacji projektu GEF w Polsce MATERIAŁY ROBOCZE DO SPORZĄDZENIA PROFILU TZO W POLSCE GF/POL/INV/R.12 (do ograniczonego korzystania) OCENA SYSTEMU REJESTRACJI I KONTROLI OBROTU SUBSTANCJAMI I PREPARATAMI CHEMICZNYMI OBJĘTYMI KONWENCJĄ SZTOKHOLMSKĄ dr Michał Andrijewski ZAWARTOŚĆ Analiza zasobów rejestru niebezpiecznych substancji chemicznych prowadzonego w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi w okresie od 10 września 1998 do 14 lutego 2002 oraz rejestru informacji o wprowadzeniu do obrotu preparatów niebezpiecznych przesyłanych do Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych przez producentów i importerów produktów chemicznych w okresie od 15 lutego 2002 do 15 października 2002 pod kątem zawartości w zgłaszanych produktach TZO Ocena sprawności infrastruktury i inwestycji w zakresie zagospodarowania TZO, w tym także systemu nadzoru i kontroli. Potrzeby i opcje ich wzmocnienia w kontekście zarządzania niebezpiecznymi substancjami i preparatami Niniejszy raport nie był redagowany. Został odtworzony w takiej postaci, w jakiej został przekazany do Instytutu Ochrony Środowiska przez Autora (Autorów)

2 Analiza zasobów rejestru niebezpiecznych substancji chemicznych prowadzonego w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi w okresie od 10 września 1998 do 14 lutego 2002 oraz rejestru informacji o wprowadzeniu do obrotu preparatów niebezpiecznych przesyłanych do Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych przez producentów i importerów produktów chemicznych w okresie od 15 lutego 2002 do 15 października 2002 pod kątem zawartości w zgłaszanych produktach TZO 1. Zakres i możliwości pozyskiwania informacji o produktach chemicznych Rejestr niebezpiecznych substancji chemicznych prowadzony był w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi na podstawie rozporządzenia MZiOS z dnia 21 sierpnia 1997r w sprawie substancji chemicznych stwarzających zagrożenie dla zdrowia lub życia (Dz.U. nr 105, poz. 671). Powyższy przepis nakładał na producentów i importerów niebezpiecznych substancji chemicznych obowiązek dokonywania zgłoszeń substancji chemicznych sklasyfikowanych jako niebezpieczne. Substancjami w rozumieniu przepisów rozporządzenia były a) pierwiastki chemiczne i ich związki w stanie w jakim występują w przyrodzie lub zostają uzyskane za pomocą jakiegokolwiek procesu produkcyjnego, wraz ze wszystkimi dodatkami wymaganymi dla zachowania ich trwałości oraz wszystkimi zanieczyszczeniami powstałymi w wyniku zastosowanego procesu, jednak bez rozpuszczalników, które można oddzielić bez wpływu na trwałość substancji i bez zmiany jej składu b) mieszaniny pierwiastków chemicznych lub ich związków o których mowa powyżej, z wyłączeniem mieszanin będących odpadami Jako niebezpieczne klasyfikowane były substancje chemiczne zaliczone, zgodnie z kryteriami określonymi w rozporządzeniu, do co najmniej jednej z następujących kategorii: - o właściwościach wybuchowych - o właściwościach utleniających - skrajnie łatwo palne - wysoce łatwo palne - łatwo palne 2

3 - bardzo toksyczne - toksyczne - szkodliwe - żrące - drażniące - uczulające - rakotwórcze - mutagenne - działające na rozrodczość - niebezpieczne dla środowiska Producenci i importerzy mieli obowiązek dokonania zgłoszenia tych niebezpiecznych substancji chemicznych, których przewidywany obrót w skali roku przekracza 100 kg. Informacje dotyczące zgłaszanych produktów przekazywane były do rejestru w formie Karty Charakterystyki Niebezpiecznej Substancji Chemicznej i obejmowały następujące dane: - identyfikacja substancji chemicznej i przedsiębiorstwa - skład/informacja o składnikach - identyfikacja zagrożeń - pierwsza pomoc - postępowanie w przypadku pożaru - postępowanie w przypadku uwolnienia do środowiska - obchodzenie się z substancją i magazynowanie - kontrola narażenia/środki ochrony indywidualnej - właściwości fizykochemiczne - stabilność i reaktywność - informacje toksykologiczne - informacje ekologiczne 3

4 - postępowanie z odpadami - informacje o transporcie - informacje dotyczące uregulowań prawnych - inne informacje Za klasyfikację substancji chemicznych oraz wiarygodność deklarowanych w Karcie Charakterystyki informacji całkowitą odpowiedzialność ponosił dokonujący zgłoszenia importer lub producent. Karty charakterystyki nie były przez nikogo urzędowo zatwierdzane. Informacje zawarte w Karcie Charakterystyki dotyczą w głównej mierze zagadnień związanych z zagrożeniami dla zdrowia lub środowiska stwarzanymi przez te substancje w trakcie ich stosowania. Od momentu ukazania się rozporządzenia w dzienniku ustaw (tj. od dnia 10 września 1997r) do 14 lutego 2002r do rejestru prowadzonego w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi dokonano 1815 zgłoszeń zawierających łącznie niebezpiecznych substancji i preparatów (mieszanin) chemicznych. Z dniem wejścia w życie Ustawy substancjach dnia 14 lutego 2001 r substancjach i preparatach chemicznych (Dz. U. nr 11, poz. 84 z późniejszymi zmianami ustał obowiązek zgłaszania substancji niebezpiecznych do rejestru prowadzonego w Instytucie Medycyny Pracy w Łodzi. W ustawie wprowadzono, między innymi, nie istniejącą dotychczas definicję preparatu chemicznego. Określono także kryteria klasyfikacji substancji i preparatów chemicznych zgodne z obowiązującymi przepisami UE. Zgodnie z przepisami art. 23 w/w ustawy na producentów i importerów nałożono obowiązek poinformowania Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych o wprowadzeniu do obrotu preparatu niebezpiecznego. Podstawowym dokumentem przesyłanym w ramach poinformowania pozostaje nadal karta charakterystyki zawierająca w punkcie 2 identyfikację oraz klasyfikację składników preparatu niebezpiecznego. Przepisy ustawy nie nakładają na podmioty gospodarcze obowiązku przesyłania informacji dotyczących wprowadzanych do obrotu substancji niebezpiecznych oraz preparatów nie zaklasyfikowanych jako niebezpieczne. W ramach poinformowania Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych nadesłano w okresie objętym prowadzoną analizą dokumentację dotyczącą 2620 preparatów niebezpiecznych. 4

5 Do dnia 15 października 2002 do Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi oraz Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych przesłano informacje dotyczące łącznie substancji lub preparatów chemicznych. Dokonało tego 678 firm wprowadzających te produkty do obrotu na trenie Rzeczypospolitej Polskiej. Z szacunkowej oceny wynika, że stanowi to około 20-30% wszystkich firm, które produkują lub importują niebezpieczne produkty chemiczne. Wśród przedsiębiorstw wypełniających obowiązek zgłaszania niebezpiecznych substancji chemicznych do rejestru / obowiązek poinformowania Inspektora przeważają duże polskie przedsiębiorstwa produkcyjne lub firmy importowe będące przedstawicielami znanych na świecie i w Europie koncernów chemicznych. 2. Wyniki uzyskane w ramach przeprowadzonego przeglądu zasobów rejestru niebezpiecznych substancji i rejestru zgłoszeń przesyłanych w ramach poinformowania Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych Dokonano przeglądu 2116 zgłoszeń i przeanalizowano ogółem kart charakterystyki substancji niebezpiecznych i preparatów niebezpiecznych chemicznych Dodatkowo dokonano przeglądu 896 zezwoleń na wyrób, przywóz z zagranicy oraz hurtową i detaliczną sprzedaż trucizn wydawanych przez Ministra Zdrowia do 14 lutego 2002r zgodnie z przepisami Art.7 ustawy z dnia 21 maja 1963 o substancjach trujących (Dz.U. nr 22, poz. 116 z późniejszymi zmianami). W zgromadzonych zasobach nie znaleziono żadnej substancji zaliczonej do TZO i znajdującej się na liście Konwencji Sztokholmskiej. Rezultat przeprowadzonej analizy nie upoważnia jednakże do stwierdzenia, że substancje te nie są do Polski importowane. Składają się na to następujące przyczyny: nie istnieje obowiązek zgłaszania do rejestru urządzeń, które mogą tego rodzaju substancje/preparaty zawierać poza wszelką naszą wiedzą są wszystkie wprowadzane do obrotu w Polsce preparaty nie zaklasyfikowane jako niebezpieczne oraz substancje wchodzące w ich skład od dnia 14 lutego 2002r nie są nadsyłane informacje o wprowadzanych do obrotu niebezpiecznych substancjach 5

6 do dnia 14 lutego 2002r przepisy polskie nie nakładały na osoby wprowadzające do obrotu produkty chemiczne będące mieszaninami (preparatami) klasyfikowania ich pod względem zagrożeń dla środowiska. W związku z tym do rejestru nie trafiały informacje (zgłoszenia) preparatów nie stwarzających zagrożeń dla zdrowia lub życia zawierających substancje niebezpieczne dla środowiska. w dalszym ciągu przeważający jest odsetek firm, które nie dokonały zgłoszeń do rejestru lub nie poinformowały Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych o wprowadzeniu preparatu niebezpiecznego do obrotu. Ocena prawa i jego skuteczności w odniesieniu do TZO w części dotyczącej wdrażania ustawy o substancjach preparatach chemicznych oraz odpowiednich dyrektyw Unii Europejskiej Ustawa z dnia 11 stycznia 2001 r. o substancjach i preparatach chemicznych zawiera kompleksowe regulacje dotyczące wprowadzania do obrotu i stosowania substancji i preparatów chemicznych w Polsce. Ustawa reguluje przede wszystkim: - klasyfikację i znakowanie substancji i preparatów chemicznych, - ogólne wymogi dotyczące ich opakowań, - wymogi dotyczące nowych substancji chemicznych (w rozumieniu przepisów UE), - metodykę badań substancji i preparatów, - kryteria, które muszą spełniać jednostki wykonujące badania (zasady GLP), - sposób oceny ryzyka stwarzanego przez substancje nowe i istniejące, - zakazy i ograniczenia obrotu i stosowania niektórych niebezpiecznych substancji i preparatów, - wymogi dotyczące eksportu i importu niektórych niebezpiecznych substancji i preparatów (procedury PIC). W obecnym kształcie ustawa o substancjach i preparatach chemicznych nie dotyczy środków ochrony roślin, oprócz przepisów, które pozwalają na wprowadzenie w Polsce procedur PIC. Ponieważ Aneks III do Konwencji Rotterdamskiej zawiera wszystkie substancje wymienione jako TZO w Konwencji Sztokholmskiej, substancje te, po wprowadzeniu szczegółowych uregulowań, nie będą mogły być importowane do Polski, ani eksportowane z Polski. 6

7 Co do poszczególnych substancji wymienionych w Konwencji Sztokholmskiej, zakazy ich wprowadzania do obrotu zawarte są w różnych aktach prawnych: 1. Zakaz wprowadzania do obrotu lub ponownego wykorzystywania PCB wprowadzony został w art. 160 ust. 1 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62 poz. 627 ze zm. w Nr 115 poz i Dz. U. z 2002 r. Nr 74 poz. 676). 2. Usuwanie PCB z istniejących instalacji, dostosowujące polskie prawo do prawa UE (dyrektywa 96/59/WE), zostało określone w rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 24 czerwca 2002 r. w sprawie wymagań w zakresie wykorzystania i przemieszczania substancji stwarzających szczególne zagrożenie dla środowiska oraz wykorzystania i oczyszczania instalacji lub urządzeń, w których były lub są wykorzystywane substancje stwarzające szczególne zagrożenie dla środowiska. 3. Zakaz wprowadzania do obrotu środków ochrony roślin zawierających substancje wymienione w Konwencji Sztokholmskiej został wprowadzony rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 5 marca 2002 r. w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczanie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania (Dz. U. Nr 24 poz. 250). Przepisy rozporządzenia obowiązują od dnia 19 marca 2002 r. Uprzednio substancje te, mimo iż nie istniał prawny zakaz ich wprowadzania do obrotu jako substancji czynnych w środkach ochrony roślin, znajdowały się na liście substancji czynnych stwarzających zagrożenie dla ludzi lub środowiska, zawartej w rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 12 marca 1996r w sprawie szczegółowych zasad wydawania zezwoleń na dopuszczenie środków ochrony roślin do obrotu i stosowania (Dz.U. Dz 1996 Nr 48, poz. 212) i środki ochrony roślin zawierające takie substancje nie były rejestrowane, co nie pozwalało na ich wprowadzenie do obrotu. Bez istnienia jakichkolwiek regulacji prawnych, już w latach 80-tych nie rejestrowano środków ochrony roślin zawierających większość tych substancji. 4. Wprowadzanie do obrotu środków biobójczych (insektycydów), które mogły zawierać substancje wymienione w Konwencji Sztokholmskiej, do 11 stycznia 2002 r. było regulowane przepisami ustawy z dnia 21 maja 1963 r. o substancjach trujących. Wprowadzenie do obrotu insektycydu stosowanego poza rolnictwem wymagało uzyskania zezwolenia Głównego Inspektora Sanitarnego. Żaden z preparatów, dla których wydano takie zezwolenie, nie zawierał substancji wymienionych w Konwencji Sztokholmskiej. 7

8 5. Od stycznia do teraz istnieje luka prawna, ponieważ ustawa o substancjach trujących została uchylona, natomiast nie weszła jeszcze w życie ustawa o produktach biobójczych, która będzie regulowała te sprawy. 6. Dodatkowym sitem, który powinien wyłapać wprowadzenie do obrotu preparatu zawierającego jakąkolwiek substancję wymienioną w Konwencji Sztokholmskiej, jeżeli preparat na tej podstawie jest zaklasyfikowany jako niebezpieczny dla środowiska, są przepisy art. 23 ustawy o substancjach i preparatach chemicznych, nakazujące poinformowanie o takim fakcie Inspektora do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych. 7. Jako produkt leczniczy w medycynie i weterynarii stosowany jest lindan, który nie jest regulowany Konwencją Sztokholmską, wymieniony jest natomiast w Protokóle z Aarhus. Obecnie w prawie polskim brak uregulowań dotyczących zakazu wprowadzania do obrotu i stosowania dioksyn i furanów. Zakaz ten może być wprowadzony odpowiednimi rozporządzeniami: 1) Ministra Środowiska na podstawie art. 160 ust. 3 ustawy Prawo ochrony środowiska, 2) Ministra Gospodarki na wniosek Ministra Środowiska lub Ministra Zdrowia na podstawie art. 31 ust. 1 ustawy o substancjach substancjach preparatach chemicznych. Zarówno już wprowadzone przepisy prawa regulujące wprowadzanie do obrotu i stosowanie TZO, jak i przepisy prawa, które zostaną dopiero wprowadzone transponują do prawa polskiego odpowiednie przepisy obowiązujące w Unii Europejskiej, a w szczególności przepisy dyrektywy 76/769/EWG z wszystkimi zmianami, w zakresie dotyczącym pozarolniczych zastosowań tych substancji, dyrektywy 91/914/EWG w zakresie ich zastosowań jako środków ochrony roślin, dyrektywy 98/8/WE w zakresie ich zastosowań jako pestycydów o zastosowaniu pozarolniczym. Pełne przyjęcie do prawa polskiego postanowień Konwencji Sztokholmskiej w zakresie wprowadzania do obrotu i stosowania wymienionych w Konwencji substancji nastąpi po wydaniu i wejściu w życie przepisów dotyczących zakazu wprowadzania do obrotu i stosowania dioksyn i furanów oraz wdrożeniu przepisów o produktach biobójczych. 8

9 Ocena sprawności infrastruktury i inwestycji w zakresie zagospodarowania TZO, w tym także systemu nadzoru i kontroli. Potrzeby i opcje ich wzmocnienia w kontekście zarządzania niebezpiecznymi substancjami i preparatami Przedsięwzięcia inwestycyjne i modernizacyjne w przemyśle w zakresie spełnienia wymagań Protokołu i Konwencji zostały zamieszczone w Krajowej Strategii Ochrony Środowiska przed Trwałymi Zanieczyszczeniami Organicznymi i ocenione przez Radę Ministrów, wobec czego nie wymagają oceny ich sprawności w niniejszym sprawozdaniu. Oceny wymaga natomiast system nadzoru i kontroli spełniania postanowień Konwencji. Brak w Polsce w obrocie substancji wymienionych w Konwencji, wprowadzone rozwiązania prawne zakazujące wprowadzania tych substancji do obrotu i brak jakichkolwiek informacji o zamierzeniach ich wprowadzania do obrotu i stosowania wskazują, że rzeczywistym problemem wymagającym monitorowania jest niezamierzone uwalnianie do środowiska substancji wymienionych w Załączniku C do Konwencji w niektórych procesach przemysłowych, procesach spalania odpadów i procesach spalania paliw oraz pożarach. Monitorowanie uwalniania tych substancji do środowiska wymaga przede wszystkim wzmocnienia infrastruktury w postaci odpowiedniego wyposażenia laboratoryjnego, umożliwiającego taki monitoring. Wsparcie takie może obejmować zarówno zwiększenie finansowania projektów badawczych mających na celu ocenę zanieczyszczenia środowiska tymi substancjami, w tym ich obecności w tkankach ludzi, jak i wsparcie aparaturowe i kadrowe organów nadzoru, tj. Inspekcji Ochrony Środowiska lub Państwowej Inspekcji Sanitarnej, albo współpracujących z nimi instytutów naukowo badawczych. Po drugie istnieje potrzeba wsparcia kadrowego, umożliwiającego dokonywanie oceny ryzyka stwarzanego w Polsce przez te substancje w rzeczywistych warunkach na podstawie wyników monitoringu. Podobnie jak w przypadku wyposażenia w aparaturę, wsparcie takie może obejmować Inspekcję Ochrony Środowiska, Państwową Inspekcję Sanitarną lub, co wydaje się bardziej właściwe, Biuro do Spraw Substancji i Preparatów Chemicznych, mające ustawowe zadanie oceny ryzyka stwarzanego przez substancje chemiczne. Możliwe jest także kadrowe wsparcie odpowiednich instytutów badawczych zajmujących się oceną ryzyka, podlegających Ministrowi Środowiska i Ministrowi Zdrowia. Dotychczasowa wiedza na temat 9

10 zanieczyszczenia środowiska w Polsce dioksynami, PCB i sześciochlorobenzenem jest fragmentaryczna, a wiedza na temat ewentualnej zawartości tych substancji w tkankach ludzi jest praktycznie zerowa. Naprzeciwko tym potrzebom wychodzi częściowo projekt PHARE 2001 Dyrektywy chemiczne i administracja, w którym przewidziano komponentę inwestycyjną w postaci zakupu wysokiej klasy aparatury dla centralnego laboratorium referencyjnego, które zostanie umieszczone w jednym z instytutów podległych Ministrowi Zdrowia. Zamawiana aparatura, w postaci GC-MS i HPLC-MS o wysokiej rozdzielczości, umożliwia monitoring środowiska i ludzi w odniesieniu do zanieczyszczenia dioksynami z zastosowaniem wysokich standardów oznaczeń tych substancji wymaganych dla otrzymania prawidłowych wyników. Wydaje się celowe znalezienie powiązań pomiędzy tym projektem PHARE i realizowanym projektem GEF. Wykorzystanie zakupionej w projekcie PHARE aparatury do oceny zanieczyszczenia środowiska i ludzi dioksynami i PCB, a także innymi substancjami podlegającymi Konwencji wydaje się najlepszym jej zastosowaniem. Będzie to jednak wymagało utworzenia odpowiedniego projektu monitorowania środowiska, finansowanego albo z budżetu albo z funduszów międzynarodowych. 10