MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE TOM IV Z 2013 ROKU (pt. Selektywna eliminacja i rozkaz wojskowy )

Transkrypt

1 MIĘDZYNARODOWE PRAWO HUMANITARNE TOM IV Z 2013 ROKU (pt. Selektywna eliminacja i rozkaz wojskowy ) Jerzy Menkes O zaletach poprzedzania kwalifikacji prawnej czynów analizą stanów faktycznych Autor analizuje prawny wymiar selektywnej eliminacji w szerokim kontekście aksjologicznym. Porządkuje spotykaną w debacie publicznej terminologię różnicując ją w zależności od przypadków, których dotyczy. W konkluzjach uznaje: - za sprzeczne z prawem posługiwanie się selektywną eliminacją w celu ukarania sprawcy zbrodni; - za prawnie dopuszczalne w celu odparcia ataku. Wskazuje reżim prawny MPH, jako ramy normatywne w których selektywna eliminacja jako metoda walki zbrojnej służąca eliminacji terrorysty w celu zapobieżenia popełnieniu przez niego zbrodni nie stanowi naruszenia prawa; warunki legitymizacji formalnej czynu. Agnieszka Szpak Selektywna eliminacja w międzynarodowym prawie humanitarnym Celem artykułu jest określenie legalności stosowania selektywnej eliminacji (targeted killing) w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego mającego zastosowanie w konfliktach zbrojnych. Autorka przedstawia najważniejsze zasady tego działu prawa, takie jak zasada rozróżniania czy zasada proporcjonalności w ataku na legalny cel wojskowy i przy ich pomocy próbuje tę legalność określić. Wydaje się, że zgodnie z obowiązującym międzynarodowym prawem humanitarnym zastosowanie selektywnej eliminacji w odniesieniu do kombatantów oraz osób cywilnych biorących bezpośredni udział w działaniach zbrojnych (w przypadku tych ostatnich przez czas trwania takiego udziału) jest legalne, ale można postulować de lege ferenda, aby było ono stosowane jako środek ostateczny. Marta Szuniewicz Dopuszczalność selektywnej eliminacji w świetle międzynarodowych standardów praw człowieka Analiza selektywnej eliminacji z punktu widzenia międzynarodowo uznanych standardów ochrony praw człowieka wskazuje na szereg wątpliwości natury prawnej. W świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka pozbawienie życia osoby jest dopuszczalne jedynie w przypadku, gdy jest ono skutkiem użycia siły absolutnie koniecznej w wyszczególnionych kontratypach, w tym dla ochrony jakiejkolwiek osoby przez bezprawną przemocą. Użyta siła musi być ściśle proporcjonalna do osiągnięcia powyższego celu. Odwołanie się do siły śmiercionośnej musi mieć charakter środka ostatecznego, poprzedzonego wszelkimi możliwymi sposobami zmierzającymi do ujęcia osoby stwarzającej zagrożenie dla bezpieczeństwa. Śmierć osoby nie stanowi naruszenia norm prawa międzynarodowego praw człowieka, jeśli jest skutkiem a nie celem akcji, w której zaistniała potrzeba użycia siły śmiercionośnej dla ochrony zagrożonego

2 życia ludzkiego. Ponadto, prawo międzynarodowe praw człowieka przyjmuje model stosowania i egzekwowania prawa oparty o zasadę rzetelnego procesu. Osoba stwarzająca zagrożenie dla życia ludzi i dopuszczająca się czynów karalnych powinna być zatrzymana i postawiona przed organ wymiaru sprawiedliwości. Pozytywne zobowiązania proceduralne czynią z kolei niezbędnym przeprowadzenie urzędowego skutecznego śledztwa w przypadku śmierci jednostki na skutek działania funkcjonariuszy państwa. Wszystko to zdaje się przesądzać o nielegalności polityki selektywnej eliminacji w kontekście międzynarodowych zobowiązań państwa z zakresu ochrony praw człowieka. Milena Stenka Selektywna eliminacja a prawo państwa do samoobrony Marcin Marcinko Selektywna eliminacja Osamy bin Ladena w świetle prawa międzynarodowego Przeprowadzona w 2011 roku przez amerykańskich komandosów operacja o kryptonimie Neptune Spear, której celem było wyeliminowanie światowego terrorysty nr 1 Osamy bin Ladena zakończyła się pełnym powodzeniem, wpisując się jednak w szerszy kontekst polityki określanej mianem selektywnej eliminacji (targeted killing), wywołała żywą dyskusję wśród osób zajmujących się prawem międzynarodowym. Przedmiotem prawniczych rozważań stały się analiza i ocena, z jednej strony, argumentów przemawiających za dopuszczalnością eliminacji bin Ladena z perspektywy prawa międzynarodowego, z drugiej zaś argumentów traktujących wspomnianą operację jako naruszenie tego prawa. Niewątpliwie, przypadek selektywnej eliminacji Osamy bin Ladena stanowił pewien etap globalnej wojny z terroryzmem, problem jednak w tym, w jakim sensie mogła być ona podstawą prawną dla omawianego zdarzenia: czy chodzi tu tylko o realizację prawa do samoobrony wobec al-kaidy i jej członków, czy jest to stricte konflikt zbrojny między Stanami Zjednoczonymi a wspomnianą terrorystyczną organizacją, czy też operacja mieszcząca się w zakresie działań organów ochrony porządku publicznego. Kwalifikacja ta ma istotne znaczenie dla określenia, czy Osama bin Laden był legalnym celem ataku, czy też poniósł śmierć w wyniku działań niezgodnych z prawem. Wątpliwości natury prawnej budzą ponadto działania amerykańskich sił specjalnych na terytorium Pakistanu, rodzi się bowiem pytanie, czy z uwagi na okoliczności były one dozwolone, czy też stanowiły naruszenie suwerenności tego państwa. Marcin Menkes Selektywna eliminacja jako instrument zwalczania terroryzmu międzynarodowego elementy ekonomicznej analizy międzynarodowego prawa humanitarnego Strategie reakcji realizowane w odpowiedzi na wyzwania międzynarodowe o silnych konotacjach emocjonalnych kształtowane są przez decydentów politycznych pod wpływem szeregu czynników krajowych i zagranicznych. Do owych szczególnych wyzwań zaliczyć należy terroryzm międzynarodowy. Z jednej strony zaspokojenie społecznego poczucia sprawiedliwości

3 wobec groźby lub użycia przemocy w sposób bezprawny wymaga zastosowania represji wobec sprawców. Z drugiej strony prawo międzynarodowem jedynie w ograniczonym zakresie dopuszcza konstrukcję osobistej dolegliwości wyrządzanej państwu lub organizacji (np. terrorystycznej) ponad przywrócenie status quo ante. W sytuacji najpoważniejszych zamachów zagrażających istnieniu państwa (aktów terroryzmu, agresji) prawo krajowe i międzynarodowe stanowią podstawę ale i wyznaczają granicę dla realizacji funkcji obronnych. W szczególności w przypadku konfliktu zbrojnego normy międzynarodowego prawa humanitarnego stanowią podstawę do działań zmierzających do fizycznej eliminacji źródeł zagrożenia w sposób proporcjonalny do zagrożenia. Prawo karne wprawdzie bardziej ogranicza swobodę stosowania siły, zarazem jednak umożliwia realizację dodatkowych celów, w tym zadośćuczynienie społecznej sprawiedliwości. W przypadku selektywnej eliminacji osób związanych z działaniami terrorystycznymi fundamentalne znaczenia ma zatem cel, któremu służy takie działanie. Próba realizacji szerszych celów prawa karnego przy wykorzystaniu elastyczniejszego instrumentarium MPH nie tylko jest źródłem wątpliwości prawnych, ale w długim okresie może również negatywnie oddziaływać na efektywność strategii walki z terroryzmem. Artykuł zawiera analizę prawną reżimu normatywnego właściwego dla walki z terroryzmem oraz statusu prawnego terrorystów. Dalej zaprezentowane zostały również wyniki badania efektywności strategii antyterrorystycznych ze szczególnych uwzględnieniem strategii aktywnych i pasywnych. Wojciech Bieńkowski Bezzałogowe aparaty latające na polu walki nowe wyzwania dla prawa wojennego czy powtórka historii? Przez cały czas rozwoju wojskowości techniczne środki walki miały zapewnić zwiększenie możliwości bojowych wojsk i uzyskanie przewagi nad przeciwnikiem we wszystkich wymiarach walki. Współcześnie proces wyposażenia wojsk w coraz doskonalsze uzbrojenie w połączeniu ze zmianami doktrynalnymi i organizacyjnymi określa się mianem rewolucji w sprawach wojskowych. Wraz z rozwojem sprzętu lotniczego oraz przyjęciem nowych doktryn militarnych, podjęto w ostatnich latach skuteczne próby opracowania bezzałogowych aparatów latających (BAL). Ich zalety techniczne powodują, że w dobie konfliktów asymetrycznych stały się one doskonałym środkiem walki nadającym się do selektywnej eliminacji przeciwnika. Wadą BAL jest jednak to, że często ich ofiarami stają się osoby cywilne, które przypadkowo znalazły się w miejscu przeprowadzenia ataku. Takie zdarzenia powodują protesty międzynarodowej opinii publicznej i sugestie, aby użycie BAL ująć w ramy prawne. W przeszłości kilkakrotnie podejmowano, z różnym skutkiem, próby prawnego ograniczenia stosowania środków szkodzenia nieprzyjacielowi, w tym również powietrznych. Obecnie, w dobie dynamicznych zmian charakteru konfliktów zbrojnych, przed prawem humanitarnym konfliktów zbrojnych pojawiło się nowe wzywanie, jakim jest określenie zakresu dopuszczalnych działań bojowych z wykorzystaniem BAL. Uwzględniając historyczne dokonania MPHKZ podjęto w artykule próbę uzyskania odpowiedzi na pytanie czy należy wprowadzać nowe regulacje prawne w zakresie działań powietrznych z wykorzystaniem bezzałogowych aparatów latających czy też stosować dotychczasowe rozwiązania adaptując je do potrzeb współczesnych wojen? Elżbieta Karska, Karol Karski

4 Odpowiedzialność za wykonanie bezprawnego rozkazu w świetle międzynarodowego prawa karnego Zgodnie z jedną z podstawowych zasad międzynarodowego prawa karnego, działanie na rozkaz nie stanowi wystarczającej podstawy do uchylenia karalności przestępstwa. W świetle standardów norymberskich sprawca zbrodni międzynarodowej, w tym także popełnionej na rozkaz, ponosi odpowiedzialność. Działanie w wykonaniu bezprawnego rozkazu może natomiast w pewnych sytuacjach stanowić okoliczność łagodzącą. Społeczność międzynarodowa, jako całość, nie posiada swojej armii. Prawo międzynarodowe nie musi zatem chronić dyscypliny wojskowej. Siły zbrojne posiadają natomiast państwa. Dlatego też w prawie krajowym przeważają rozwiązania, w których jako zasadę przyjmuje się nieodpowiedzialność za działania wykonywane na rozkaz, z tym że zaraz stanowi się od niej wyjątek, w myśl którego nie dotyczy to rozkazów bezprawnych. Docelowo zakres czynów karanych na tej podstawie w obu przypadkach, tj. na poziomie międzynarodowym i krajowym, powinien być jednakowy. Działanie na rozkaz nie stanowi, bowiem, wystarczającej obrony. Sprawca może jednak uniknąć odpowiedzialności, gdy wykaże, iż zachodzą inne przesłanki ją wyłączające. Patrycja Grzebyk Odpowiedzialność za wydanie rozkazu popełnienia zbrodni międzynarodowej Dopiero po II wojnie światowej w źródłach prawa międzynarodowego zaczęto wyróżniać formę udziału w przestępstwie w postaci odpowiedzialności za wydanie rozkazu. Orzecznictwo zarówno trybunałów wojskowych, jak i trybunałów jugosłowiańskiego, rwandyjskiego i Międzynarodowego Trybunału Karnego pozwoliło na wyodrębnienie poszczególnych elementów strony obiektywnej i subiektywnej tej formy odpowiedzialności. Należy do nich zaliczyć relację podporządkowania, działanie w postaci wydania lub przekazania bezprawnego samego w sobie rozkazu. Rozkazodawca odpowiada, jeśli wiedział, że skutkiem jego rozkazu będzie popełnienie przestępstwa i chciał tego lub dopuszczając taką możliwość, akceptował związane z nią ryzyko. Niedopuszczalne jest skazywanie danej osoby jednocześnie na podstawie odpowiedzialności za wydanie rozkazu oraz odpowiedzialności za niezapobiegnięcie popełnieniu przestępstwa przez podwładnych, ale fakt posiadania efektywnej władzy może stanowić okoliczność obciążającą. Treść choćby statutu MTK wskazuje, że odpowiedzialność za wydanie rozkazu ma charakter akcesoryjny, co oznacza, że rozkazodawca będzie odpowiadał jedynie wówczas, gdy jego podwładny popełni lub będzie usiłować popełnić przestępstwo. Niewykluczone jest jednak charakteryzowanie wydawania zbrodniczych rozkazów jako formy sprawstwa pośredniego. Milena van Voorden Rozkaz jako szczególna instytucja wojskowego prawa karnego Rozkaz jest jedną z najważniejszych instytucji wojskowego prawa karnego. Artykuł ma na celu wyjaśnienie definicji rozkazu oraz jej podstawowych elementów podmiotów, przedmiotu, strony materialnej i formalnej. Ponadto, artykuł podejmuje kwestię prawnej odpowiedzialności za działanie na rozkaz. Tak jak wykonanie rozkazu prawnego nie stanowi problemu, tak rozkaz bezprawny może budzić pewne wątpliwości. Rozkaz bezprawny może być bowiem rozkazem przestępnym albo nieprzestępnym. Z punktu widzenia prawa karnego, ten pierwszy będzie wymagał głębszego omówienia. Artykuł próbuje wyjaśnić problematykę wykonania oraz

5 niewykonania rozkazów przestępnych, a także odpowiedzialności rozkazobiorcy i rozkazodawcy za wykonanie (oraz wydanie) rozkazu przestępnego. Ostatnia część artykułu porusza kwestię nieposłuszeństwa wobec rozkazu opisuje stronę przedmiotową przestępstw niewykonania rozkazu, wykonania rozkazu niezgodnie z jego treścią oraz odmowy wykonania rozkazu. Poruszona również zostaje kwestia świadomości wykonawcy rozkazu oraz oceny treści rozkazu przez rozkazobiorcę, a także odmowa wykonania lub niewykonanie rozkazu przestępnego. Joanna Markiewicz-Stanny Odpowiedzialność państwa za działania żołnierzy wielonarodowych sił zbrojnych w perspektywie ochrony praw człowieka Artykuł jest analizą problemu odpowiedzialności państw w związku z działaniami wielonarodowych sił zbrojnych, ograniczoną do zagadnień związanych z zastosowaniem prawa międzynarodowego praw człowieka. Rozważania te oparte są przede wszystkim na orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, zwłaszcza na wyrokach w sprawie Al-Jedda oraz Al- Skeini przeciwko Zjednoczonemu Królestwu. W opracowaniu wskazane są podstawowe problemy jakie wydają się być kluczowe na tle orzecznictwa strasburskiego. Pierwszym z nich jest samo rozłożenie ciężaru odpowiedzialności i jej ewentualnej przypisywalności państwu, w sytuacji gdy wielonarodowy kontyngent działa pod auspicjami organizacji międzynarodowej. Następnie problemem wymagającym rozstrzygnięcia jest jurysdykcja państwa, a w tym ewentualne esktraterytorialne zastosowanie traktatu. Jednocześnie powstają tu niezmiernie ciekawe i ważne problemy z punktu widzenia relacji pomiędzy zobowiązaniami wynikającymi z dokumentów ONZ, zwłaszcza zaś Karty Narodów Zjednoczonych, a mechanizmami Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka. Ostatnią kwestią jest zakres wskazanych zobowiązań zważywszy, iż wielonarodowe siły zbrojne co do zasady działają w warunkach uzasadniających zastosowanie klauzul derogacyjnych Piotr Łaski Uwagi dotyczące cywilnoprawnego immunitetu państwa przed sądem państwa forum w związku popełnionymi przestępstwami podczas konfliktu zbrojnego Marcin Lech Wyzwania międzynarodowego prawa humanitarnego a współczesne bezpieczeństwo międzynarodowe w dobie terroryzmu Międzynarodowe prawo humanitarne podlega aktualnym trendom rozwojowym wynikającym z wyzwań współczesnej epoki. Jednym z takich wyzwań jest obecnie walka z terroryzmem międzynarodowym, która ma istotny wpływ na percepcję współczesnego bezpieczeństwa międzynarodowego. Wobec powyższego, zmienia się pojmowanie bezpieczeństwa międzynarodowego analizowanego z punktu widzenia doktryny oraz praktyki. Na ten złożony proces wpływają także istotne przeobrażenia w społeczności międzynarodowej, które wywołały znaczne zmiany w globalnym systemie bezpieczeństwa międzynarodowego. Głównym celem

6 społeczności międzynarodowej jest przeciwdziałanie nowym zagrożeniom terrorystycznym wykorzystując wszelkie możliwe mechanizmy systemu prawa międzynarodowego. Niezbędne jest więc przeprowadzenie procesu ujednolicenia prawodawstwa poszczególnych państw w sferze walki z terroryzmem i zintegrowania go w jedną normę prawną. Istotną rolę w tej materii powinny odegrać struktury sądownicze, służby policyjne, wojsko oraz służby wywiadu poszczególnych państw, których zadaniem jest stworzenie kompleksowego systemu prawa antyterrorystycznego. Krzysztof Ligęza To what Extent Should the United Nations Intervene, Militarily, in Future Peace Support Operations? Koniec Zimnej Wojny doprowadził do radykalnej zmiany w sposobie prowadzenia misji ONZ i wielostronnych działań na rzecz utrzymania pokoju. Misje pokojowe są sposobem pomocy krajom dotkniętym konfliktem poprzez stwarzanie warunków do trwałego pokoju. Wyzwania, którym stawiają czoło misje pokojowe ONZ od roku 1990 są ogromne. Chociaż ONZ dąży do odegrania wiodącej roli w utrzymaniu pokoju i bezpieczeństwa na świecie, nie jest obecnie w stanie efektywnie prowadzić operacji pokojowych. W artykule dokonano analizy misji ONZ i podjęto próbę wskazania, w jakim kierunku powinny być prowadzone przyszłe działania. Bartosz Wołodkiewicz Grupy zbrojne w międzynarodowym prawie humanitarnym Łukasz Kurecki Status private military contractors w świetle międzynarodowego prawa humanitarnego Problematyka statusu prawnego prywatnych kontraktorów wojskowych rodzi wiele wątpliwości. Przegląd przykładów ich wykorzystania we współczesnych operacjach wojskowych wskazuje na dużą ich przydatność i coraz większe zainteresowanie prywatnym sektorem ze strony armii. Z uwagi na różnorodny wachlarz obowiązków i zadań wyznaczonych prywatnym firmom przez podmioty wojskowe trudno w sposób jednoznaczny dokonać ich kwalifikacji prawnej. Zazwyczaj możliwe będzie przyszeregowanie ich do kategorii osób cywilnych towarzyszących oddziałowi zbrojnemu korzystającej z prawa do uzyskania statusu jeńca wojennego w razie dostania się w ręce nieprzyjaciela. Pojawiają się również głosy wskazujące na możliwość traktowania ich w określonych okolicznościach- jako najemników. Problemem pozostaje zakres uprawnień przysługujących pracownikom prywatnym firm, w tym prawo do użycia broni palnej. Szereg pytań pojawia się również w odniesieniu do zakresu odpowiedzialności prawnej za czyny lub zaniechania, jakich dopuścili się prywatni kontraktorzy działający na podstawie umowy z siłami zbrojnymi danego państwa.